کتابشناسی عهدنامه مالک اشتر

در جاي جاي دوران حکومت امام علي(ع) اوراق زرّيني يافت مي شود که اگر زمامداران حکومت اسلامي بخواهند به آن عمل کنند مي توانند راه صلاح و سعادت خود و جامعه را به دست آورند، بدون اينکه به روشهاي حکومتي غرب نياز پيدا کنند. يکي از برگهاي زرّين و ارزشمند دوران حکومت امام علي(ع) نامه اي است که حضرت هنگام اعطاي فرمانروايي مصر به مالک اشتر در قالب عهدنامه اي به وي مي نويسد. اين عهدنامه که بهترين آيين و دستورالعمل براي حاکمان حکومت اسلامي در همه اعصار است، در قرون متمادي مورد اهتمام دانشمندان و علما قرار گرفته، به گونه اي که به شرح و ترجمه آن پرداخته اند. عهدنامه مالک اشتر به طرق مختلف در منابع شيعه به صورت مستقل و غير مستقل نقل شده است. همچنين ترجمه هاي مختلفي از آن منتشر گرديده که از آن ميان وجود دهها ترجمه فارسي قابل توجه است، چنانکه ترجمه آن به زبانهاي ترکي، فرانسوي و انگليسي قابل توجه است. به دليل اهميت آن، برخي از شاعران هم در اين راه دريغ نکرده و عهدنامه را به نظم در آورده اند. مهمتر آنکه شرحهاي ارزشمندي به زبانهاي فارسي و عربي بر عهدنامه نگاشته شده است. با عنايت به اين نکات، کتاب نامه حاضر در سه بخش زير تهيه و ارائه مي شود:

الف) نسخه هاي متن عهدنامه؛

ب) ترجمه هاي عهدنامه؛

ج) شرحها و تفسيرهاي عهدنامه.

در تهيه اين مقاله از فهرست نسخه هاي خطي مجلس شوراي اسلامي، کتابخانه آيت الله مرعشي نجفي و دانشگاه تهران و کتابهاي الذريعة، فهرست کتابهاي چاپي مربوط و تحقيق آقاي محمدتقي دانش پژوه بر عهدنامه مالک اشتر بهره گرفته شده که اميد است مورد قبول حق و براي پژوهشگران مفيد واقع گردد.

1. المجاشعي التميمي الحنظلي، ابي القاسم الأصبغ بن نباته، عهد اميرالمؤمنين الي مالک الأشتر النخعي حين ولّاه المصر. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، الذريعة الي تصانيف الشيعه، ج15، ص362، ش2302.

2. ابن عتبة بن وقاص، هشام، عهدنامه اميرالمؤمنين، ديرحزقيل، 40 ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ص363، ش2304. نويسنده يادآوري کرده است که اين نسخه در محضر امام(ع) در ديرحزقيل نزديک کوفه نگارش يافته و در 19 صفحه در تهران، سال 1327 به وسيله سردار اسعد به چاپ رسيده است. شايان ذکر است که يادآوري نشده آيا اين همان عهدنامه مالک است يا خير؟

3. کاتب، محمد، عهدنامه امام علي(ع) مالک اشتر، 858 ه.ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، ديباچه کتاب فرمان مالک اشتر، چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359. يادآوري مي گردد که اين نسخه اکنون در کتابخانه «سلطان بايزيد» موجود است و با نامه موجود در نهج البلاغه اندکي تفاوت دارد (همان، ص33).

4. المستعصمي، ياقوت، عهدنامه اميرالمؤمنين الي مالک الأشتر، 680 ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ص362، ش2302. اين نسخه در کتابخانه «الخديويه» مصر نگهداري مي شود.

1. سيدرضي، نهج البلاغه، نامه 53، 400 ه.ق.

2. نعمان مغربي، قاضي ابوحنيفه، دعائم الاسلام في ذکر الحلال و الحرام و القضايا و الأحکام عن اهل بيت رسول الله، قرن 4 ه.ق.

3. عامري نيشابوري، ابوالحسن محمد بن ابي ذر يوسف، السعادة و الإسعاد، قرن 4 ه.ق.

4. اين نسخه با دو نسخه پيشين اندکي تفاوت دارد. مرحوم مينوي آن را چاپ کرده است.

5. عبشمي قرشي، علي بن محمد بن الوليد الأنف. دامغ الباطل و حتف المناطل، قرن 7 ه.ق.

6. ابن شعبه حراني، ابومحمدحسن، تحف العقول في ما جاء من الحکم و المواعظ عن آل الرسول، قرن 4 ه.ق.

7. مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 33، ص 599 به بعد.

8. علامه مجلسي عهدنامه را از روي نسخه تحف العقول نقل کرده است.

9. ابن حمدون کافي الکفاة بغدادي، ابوالمعالي بهاء الدين، التذکرة الحمدونية في السياسة و الأدب الملکية.

10. نويري، شهاب الدين ابوالعباس احمد، نهاية الأرب في فنون الأدب، عهد اشتر، ص19.

11. قلقشندي، احمد بن علي، مآثر الاناقه في معالم الخلافة، اين نسخه از روي نسخه تذکره حمدونيه نقل شده است.

1. ابن فاضل مشهدي، محمدجعفر، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، 1106 ه.ق. نقل شده از: مجلس شوراي اسلامي، فهرست نسخه هاي خطي، ج38، ص407، ش14282.

2. ابن اسماعيل خاتون آبادي، سيدمحمدباقر، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: کتابخانه ملي ملک، فهرست کتابهاي خطي، ج2، ص138، ش940.

3. مروزي، محمدصادق، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ش1937.

4. [؟]، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: همان، ج6، ص480.

5. بدايع نگار، ابراهيم، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، 1237 ه.ق. نقل شده از: همان، ج7، ص337، ش1075؛ آغابزرگ تهراني، همان، ج4، ص118 و کتابخانه مرکزي آستان قدس 6. رضوي، فهرست الفبايي کتابهاي خطي، ص413، ش2093.

7. اين ترجمه در ضمن کتاب «مخزن الأشيا» به چاپ رسيده است.

8. نواب تهراني، محمدابراهيم بن محمدمهدي و ابراهيم بدايع نگار، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، چاپ سنگي، 1373 ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج4، ص13 و 14؛

9. منزوي، احمد؛ دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص36 و خانبابا مشار، فهرست کتابهاي چاپيِ فارسي.

10. اين ترجمه به صورت ضميمه کتاب «المآثر و الآثار» چاپ شده است.

11. ابن عبدالرحيم بردسيري، ميرزا آقاخان عبدالحسين، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، چاپ سنگي، تهران، 1321 ه.ش. نقل شده از: خانبابا مشار، همان.

12. ابن عبدالرحيم بردسيري، ميرزا آقاخان عبدالحسين، دستور حکومت، تهران، 1321 ه.ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص37.

13. ابن حسين بيرجندي، شيخ محمدهادي، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، تهران، مؤسسه خاور، نقل شده از: خانبابا مشار، همان.

14. فقيهي، علي اصغر، عهدنامه مالک اشتر، قم، 1341، نقل شده از: خانبابا مشار، همان و معجم ما کتب عن الرسول(ص) و اهل البيت(ع)، مجموعه 6، ص183.

15. برشيخ علي خان، عليرضا، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، قرن 12 ه.ق. نقل شده از: منزوي، احمد، فهرست نسخه هاي خطي گنج بخش، ج2، ص947. احتمال داده شده، نگارنده 16. عليرضا تجلي فرزند کمال الدين حسيني شيرازي اردکاني باشد.

17. مجلسي، محمدباقر، ترجمه عهدنامه مالک اشتر، نقل شده از: کتابخانه آيت الله مرعشي(ره)، فهرست نسخه هاي خطي، ج1، ص215، ش187.

18. [؟]، ترجمه عهد علي به اشتر، نقل شده از: کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، فهرست نسخه هاي خطي، ج16، ص50، ش5630.

19. شيرازي، وقار، ترجمه عهد اشتر (ترجمه منظوم)، نقل شده از: کتابخانه ملي ملک، فهرست نسخه هاي خطي، ج2، ص138، ش6152.

20. توني، عبدالواسع، ترجمه لفظي عهدنامه مالک اشتر، قرن 12 ه.ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان.

21. ابن محمد فاضل، محمدکاظم، ترجمه عهد اشتر، 1107 ه.ق. نقل شده از: کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي، همان، ج5، ص46.

22. ابن احمد بن سميع يزدي، محمدحسين، تحفة الوالي، 1227 ه.ق.

23. ابن ميرزا احمد، علي، بيعة الأفاخيم، 1235 ه.ق.

24. ابن مهدي بهشتي، محمد، ترجمه عهد اشتر، 1264 ه.ق.

25. ابن علي حسيني، صادق «فاضل کاشاني»، ترجمه عهد اشتر، 1273 ه.ق.

26. ناظم مشهدي، محمد، ترجمه عهد اشتر، نقل شده از: کتابخانه آستان قدس رضوي، همان، ش1946، به نستعليق 1277 و ياد شده در فهرست شهرستانها، ش648.

25. ابن علي نقي همداني، ميرزا محمد حسين، هدايات الحسام في عجايب الهدايات للحکام، 1308 ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج14، ص125 و ج26، ص163.

28. قايني بيرجندي، محمدهادي، ترجمه عهد اشتر، 1333 ه.ق. نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج13؛ خانبابا مشار، همان.

29. حسيني، ميرزا جهانگيرخان، ترجمه عهد اشتر.

30. واعظ تهراني همت آبادي، شيخ محمدعلي، دستور حکومت، نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج8 ، اين ترجمه در پايان مقاله «في الفکر» اثر ديگر اين مترجم آورده شده است.

31. اديب کرماني، شيخ احمد، ترجمه عهدنامه اشتر، نقل شده از: آغابزرگ تهراني، همان، ج8، و ج14؛ دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص37.

32. فروغي «ذکاء الملک»، ميرزا محمدحسين خان، دستور حکومت، تهران، 1321 ه.ق. نقل شده از: همان.

33. علوي آوي، حسين، فرمان مالک اشتر، با ديباچه محمدتقي دانش پژوه، چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359.

1. جلال الدين، محمد، ترجمه عهد اشتر «ترجمه منظوم به زبان ترکي»، استانبول، 1304 ه.ق. نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان، ص37.

2. سيدباقر، ترجمه عهد اشتر «به زبان انگليسي»، نقل شده از: دانش پژوه، محمدتقي، همان. اين ترجمه از روي ترجمه مرحوم فروغي انجام گرفته و چاپ شده است.

3. سرهنگ صادق، ترجمه عهد اشتر، «به زبان فرانسوي»، نقل شده از: همان. اين ترجمه نيز از روي ترجمه مرحوم فروغي انجام گرفته و چاپ شده است.

1. فاضل لنکراني، محمد، آيين کشورداري از ديدگاه علي(ع)، تنظيم از حسين کريمي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1373.

2. صابري، کيومرث، برداشتي از فرمان علي(ع) به مالک، تهران، انتشارات عزيزي، 1357.

3. جعفري، محمدتقي، حکمت اصول سياسي اسلام (ترجمه و تفسير فرمان اميرالمؤمنين(ع) به مالک اشتر)، تهران، بنياد نهج البلاغه.

4. گروه ترجمه بنياد نهج البلاغه، حکومت و مردم داري در نهج البلاغه (برداشتي نو از فرمانهاي علي(ع) به مالک اشتر)، چاپ هشتم: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1379.

5. واعظ همداني کوثر، ميرزا محمد، شرح عهدنامه مالک اشتر، با اهتمام سيدمحمود کتابچي، تهران، چاپخانه حيدري، بي تا.

6. رياضي.م، عهدنامه امام علي(ع) به مالک اشتر، تهران، پيام آزادي، 1376.

7. قوچاني، محمود، فرمان حکومتي پيرامون مديريت (شرح عهدنامه اميرالمؤمنين علي(ع))، تهران، مرکز آموزش مديريت دولتي، 1374.

8. دانش پژوه، محمد تقي، ديباچه بر کتاب فرمان مالک اشتر، ترجمه حسين علوي آوي، چاپ اول: تهران، بنياد نهج البلاغه، 1359.

9. [؟]، فرمان همايوني امام علي بن ابي طالب(ع) به امام حسن و مالک اشتر، تهران، سعدي، 1354.

10. محمدي تاکندي، علي، نامه اي روح افزا (برداشتهايي از عهدنامه علي(ع) به مالک اشتر)، ج1، تهران، آفرينه، 13.

11. محمدي تاکندي، علي و رضا شيخ محمدي، نامه اي روح افزا (برداشتهايي از عهدنامه علي(ع) به مالک اشتر)، دفتر دوم، تهران، 1378.

12. ابن محمد فاضل مشهدي، محمدکاظم، نظامنامه حکومت (شرح و تفسير عهدنامه امير مؤمنان(ع))، تحقيق و تصحيح از مهدي انصاري، قم، انتشارات انصاريان، 1373.

13. روغني قزويني، محمدصالح، شرح فارسي بر عهد اشتر.

14. ابن محمد بحراني شيرازي، سيد ماجد، تحفه سليمانيه، قرن 11 ه.ق.

15. شريف، ابوالحسن، نصايح الملوک و آداب السلوک، قرن 12 ه.ق.

16. مروزي، ميرزا محمدصادق، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه.ق.

17. وقار شيرازي، ميرزا احمد، رموز الإمارة، قرن 13 ه.ق.

18. ابن سليمان تنکابني، ميرزا محمد، شرح عهد اشتر، قرن 13 ه.ق.

19. نوري، محمد بن عبدالله، هداية السلوک و هدية الملوک، قرن 13 ه.ق.

20. عقيلي، شيخ احمد، دستور حکومت، ديباچه از محمدحسين خان فروغي، 1321 ه.ش.

21. طباطبايي، سيدنظام ميرزا رفيع الدين، آداب الملوک، 1320 ه.ش.

22. موسوي قزويني، سيد ميرزا حسن، شرح عهد اشتر (منظوم).

23. ابن اسماعيل کجوري، شيخ محمد، اساس السياسة في تأسيس الرياسة، قرن 14 ه.ق.

24. فاضل آملي، جواد، فرمان مبارک.

1. الفکيکي المحامي، توفيق، الراعي و الرعية [المثل الاعلي] للحکم الديمقراطي في الاسلام شرح عهد الامام علي(ع)، چاپ سوم: مؤسسة نهج البلاغه، 1402 ه.ق.

2. الناصري، محمدباقر، مع الامام علي في عهده لمالک الأشتر، چاپ دوم: بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1400 ه.ق.

3. عبده، محمد، مقتبس السياسة و سياق الرياسة، قاهره، 1317 ه.ق. (ترجمه فارسي آن به نام دستور حکومت در سال 1903 چاپ شده است).

4. شهرستاني، سيد هبة الدين، رسالة في سند عهد علي الي مالک الاشتر و شرح متنه.

5. همداني، حسين، هدية الحسام لهداية الحکام.

6. نوري حاتم، النظام السياسي في عهد الامام لمالک الاشتر، بيروت، مؤسسة المرتضي العالمية.

7. فضل الله، السيد عبدالحسين، نظرية الحکم و الاداره في عهد الامام علي(ع) لِلْأشتر، بيروت، دارالتعارف.

 

______________________________

منبع: فصلنامه حکومت اسلامي، شماره 18

نويسنده: اسماعيل محمدی