اندیشه سلفی گری در جهان اسلام

ماهیت سلفیه

"سلف" در لغت به تقدم زمانی اشاره دارد و "سالف" یعنی متقدم. سلفی گری در مفهوم لغوی، به معنی تقلید از گذشتگان است، اما "سلفیه" در معنای اصطلاحی آن، نام فرقه ای است که خود را پیرو "سلف صالح" می دانند و می گویند در رفتار و اعتقادات خویش، سعی بر تابعیت از پیامبر اسلام (ص)، صحابه و تابعین دارند! آنان معتقدند که عقاید اسلامی باید به همان نحو بیان شود که در عصر صحابه و تابعین مطرح بوده است؛ یعنی عقاید اسلامی را باید از کتاب و سنت فرا گرفت و علما نباید به طرح ادله ای غیر از آنچه قرآن در اختیار می گذارد، بپردازند.

در اندیشه سلفیون، اسلوبهای عقلی و منطقی جایگاهی ندارد و تنها نصوص قرآن، احادیث و نیز ادله مفهوم از نص قرآن برای آنان حجیت دارد. علمای سلفی بر این عقیده اند که فرقه سلفیه شامل "صحابه" و پس از آن ها "تابعین" و پس از آن ها "تابعین تابعین" می باشد.
"مذهب سلف" نیز به عقاید "صحابه"، "تابعین"، "تابعین تابعین" و امامان چهارگانه آن ها (سفیانی، لیث بن سعد بن مبارک، بخاری و مسلم) و سایر اصحاب سنن معتقدند و می گویند خوارج، روافض، مرجئه، جبریه، جهمیه، معتزله و دیگر فرق، ضاله هستند.

خاستگاه

 یکی از نقاط عطف تفکر سلف‌گرایی ظهور "ابن تیمیه حرانی" است. وی پس از آنکه به جای پدرش بر کرسی تدریس و اِستفتاء نشست، عقایدی در مسائل توحیدی، جانبداری از اهل حدیث، پیروی از سلف و مخالفت با سایر گروه‌های فکری و فرقه‌های کلامی و فقهی اظهار داشت که میان مسلمانان اختلاف شدیدی درباره افکار او پدید آمد؛ برخی وی را به عنوان رهبر فکری و پدر معنوی خویش پذیرفتند و برخی نیز او را به شدت انکار کردند و عقاید وی را بدعت دانستند.(1)
"ابن تیمیه" در جزء 28 از کتاب "الفتاوی" می آورد: "کفر برخی از مسلمانان مانند شیعه، عظیم تر از کفار اصلی است و قتل آن ها از خوارج واجب تر است!"
پس از وفات "ابن تیمیه" افکار او مورد توجه اهل حدیث به ویژه حنبلی‌ها بود و شاگردانش بر مبنای عناصر فکری او، دعوت سلفیه را پایه ریزی کردند. در واقع او پلی برای وصول به مذهب "سلف صالح" به شمار می‌آید.(2)
با پدیدار شدن موج جدیدی از سلف گرایی نزد حنبلیان، از قرن هفتم، تقلید ستیزی به عنوان طیفی از مکاتب حنبلی ظهور و بروز یافت. چنین رویکردی در آثار ابن تیمیه به عنوان یکی از شاخص ترین چهره های سلفی در سده های میانه دیده می شود و پس از آن هم این گرایش در آثار پیروان متقدم ابن تیمیه مانند ابن قیم جوزیه به ویژه در کتاب "اعلام الموقعین عن رب العالمین" مشاهده می شد. در آثار فقیهان معتدل حنبلی در دوره های اخیر، تاکید بر عدم جواز تقلید بر مجتهد نهاده شده بود.(3)

احیای دوباره

پس از ابن تیمیه، محمد بن عبدالوهاب در قرن دوازدهم، گرایش به سلفی گری را در جزیزه العرب احیا کرد. وی در سال 1153 ه . ق عقاید وهابی گری را که خود با هدایت استعمارگران مؤسس آن بود، آشکار ساخت و توانست گروهی را با خویش همراه کند. وی با استناد به «بدأ الاسلام غریبا و سیعود غریبا» معتقد بود که اسلام، اصل نخستین را در غربت یافته است؛ ازاین رو، وی با آنچه خود آن را بدعت و خلاف توحید می خواند، به مبارزه برخاست و مسلمانان را به پیروی از سلف صالح دعوت کرد. در افکار وی، مظهر "احمدبن حنبل" بارز سلف صالح محسوب می شد.
محمد بن عبدالوهاب در سال 1160 ه.ق به شهر "درعیه" – از شهرهای معروف "نجد" – رفت و در آنجا از طریق ایجاد رابطه با حاکم شهر به نام "محمد بن سعود" (جد آل سعود) با هم توافق کردند که از عقیده وهابیت دفاع و آن را ترویج کنند. در این توافق نامه مقرر شد رشته دعوت از آن محمد بن عبدالوهاب و زمام حکومت در دست محمد بن سعود باشد؛ البته برای استحکام این روابط، ازدواجی نیز بین این دو خانواده صورت گرفت.
به این ترتیب محمد بن عبدالوهاب تبلیغ خویش را در پرتو قدرت حاکم آغاز کرد. به زودی هجوم به قبایل اطراف و شهرهای نزدیک شروع شد و سیل غنایم از اطراف و اکناف به شهر "درعیه" که تا آن زمان شهر فقیر و بدبختی بود، سرازیر شد. این غنایم چیزی جز اموال مسلمانان منطقه "نجد" نبود که با متهم شدن به شرک و بت پرستی، اموال و ثروت آنان بر سپاه محمد بن عبدالوهاب حلال شده بود! تا آنجا که "آلوسی" که خود تمایلات وهابی گری داشت، از مورخی به نام "ابن بشر نجدی" چنین نقل می کند:
"من در آغاز کار، شاهد فقر و تنگدستی مردم درعیه بودم، ولی بعدا این شهر در زمان سعود -نوه محمد بن سعود- به صورت شهری ثروتمند در آمد، تا آنجا که سلاح های مردم آن با زر و سیم زینت یافته بود! بر اسبان اصیل و نجیب سوار می شدند و جامه های فاخر بر تن می کردند و از همه لوازم ثروت بهره مند بودند. این افراد که خود را سلفی می دانستند، در سال 1216 ه . ق به عتبات عالیات حمله کردند و کشتاری به وجود آوردند که صفحه سیاه در تاریخ اسلام است.
در آن حمله که به فرماندهی "امیر سعود" انجام گرفت، برج و باروی کربلا خراب شد، مردم کوچه و بازار به قتل رسیدند، اموال مردم غارت و میان مهاجمان تقسیم شد و خمس آن ها را نیز خود سعود برداشت. همان وهابی های سلفی، در سال 1220 با سپاهی انبوه از نجد و اطراف آن به نجف اشرف حمله بردند و چون در آن نبرد شکست خوردند، به غارت روستاهای اطراف پرداختند. این گروه چون به فتح طائف دست یافتند، بر صغیر و کبیر رحم نکردند. طفل شیر خوری را روی سینه مادرش سر بردیدند و جمعی را که مشغول فراگرفتن قرآن بودند نیز کشتند. چون در خانه ها کسی باقی نماند، به مغازه ها و مساجد رفتند و مردمی را که در حال رکوع و سجود بودند را کشتند و کتاب هایی را که در بین آن ها قرآن و نسخه هایی از صحیح بخاری و مسلم -از معتبرترین کتب حدیثی اهل سنت- و دیگر کتب حدیث و فقه بودند در کوچه و بازار افکنده و پایمال کردند. غارتگران کربلا، نجف و طائف نامه ای به علمای مکه نوشتند و آنان را به آیین خویش دعوت کردند.
علمای مکه در کنار کعبه گرد آمدند تا به نامه سلفی های نجد پاسخ گویند. حین گفتگو جمعی از ستم دیدگان طائف داخل مسجد الحرام شدند و داستان خود را بازگو کردند و همه علما و مفتیان مذاهب اربعه اهل سنت، از مکه مشرفه و سایر بلاد اسلامی که برای ادای مناسک حج آمده بودند، به کفر وهابیان سلفی حکم کردند و بر امیر مکه واجب دانستند که به مقابله با آنان بشتابد و افزودند که بر مسلمین واجب است او را یاری و با وی در جهاد علیه سلفی ها شرکت کنند."

سیر صعودی سلفیه

سلفیه بعد از محمد بن عبدالوهاب به صورت یک شکل و ساختار سیاسی درآمد و هم پیمانی وی با محمد بن سعود -پایه گذار حاکمیت آل سعود در عربستان- به این روند تسریع بخشید. پیوند میان علما و حاکمان سعودی گرچه دچار تغییر و تحول شده است و شیوخ وهابی از برخی اختیارات خود از جمله بازداشت و امر قضا بازماندند، اما در عین حال هنوز هم از وضعیت و جایگاه خوبی در نظام سیاسی سعودی برخوردار هستند. علاوه بر سرزمین حجاز، کشور مصر نیز از تغییر و تحولات عقیدتی دور نماند و سلفی های این کشور با اقدامات و فعالیت‎های "حسن البناء" و جنبش "اخوان المسلمین"، سیر جدیدی در آموزه های عقیدتی اهل سنت تجربه کردند و باب های جدیدی برای این گروه جهت گشودن روزنه‎ های محدود اجتهاد باز شد، اما با مرگ زودهنگام حسن البناء جنبش اخوان المسلمین تحت تأثیر اندیشه‎های دو شخصیت، به نام‎های "ابوالاعلی مودودی" و "سید قطب" قرار گرفت و آنها ضمن تثبیت روش پایبندی به متون دینی بر اساس دیدگاه های خاص فقهی خود، نظریه های جدید عرضه کردند.
طی سال های اخیر نیز حمایت عربستان و کشورهای حاشیه ای خلیج فارس، هماهنگی فراوانی میان سلفیون سنتی و جنبش اخوان المسلمین ایجاد کرد. از سوی دیگر، دیدگاه ضد سوسیالیسم سلفیون جدید به ویژه در جریان جنگ های جهادی افغانستان با شوروی، مورد توجه شیوخ وهابی عربستان قرار گرفت.(4)

سلفی های امروز همانند پیشینیان خویش، در قرائت خود از احکام اسلامی، رویکرد اخباری گری دارند و عقلانیت را بر نمی تابند و از سویی، تحقق اهداف خود را در شیوه های خشونت آمیز جست و جو می کنند.
در قرن حاضر نیز این تفکر در افغانستان، لبنان و عراق در پی اختلاف افکنی میان مسلمانان شیعه و سنی است. سلفی های امروز همانند پیشینیان خویش، در قرائت خود از احکام اسلامی، رویکرد اخباری گری دارند و عقلانیت را بر نمی تابند و از سویی، تحقق اهداف خود را در شیوه های خشونت آمیز جست و جو می کنند. آنان خشونت را در قالب "جهاد" توجیه کرده و با استناد به آیات و روایات، دست زدن به اعمال خشونت آمیز بر ضد سایر مسلمانان به ویژه شیعیان را جایز می شمارند

.وضعیت فعلی سلفی گری

این نگاه از دیر باز خسارت های زیادی را به مسلمانان تحمیل کرده و امروز نیز کشتار وسیع مردم عراق در انفجارهای طراحی شده به دست آنان، جزء خسارت های وارد شده به جهان اسلام است. در وضعیت فعلی نیز نقشه جدید سلفی ها، طراحی نیرنگ هایی بر ضد شیعیان به اسم اهل سنت است تا از این طریق دامنه اختلاف میان آنان را گسترش دهند، اما خوشبختانه شناخت مسلمانان از نیرنگ های دیروز و امروز آنان، این خدعه را بی ثمر کرده و آن ها را در رسیدن به اهدافشان ناکام گذاشته است.
بی گمان تفکر سلفی ها فاقد آینده ای روشن است و مخالفت های مردم کشورهای اسلامی با اندیشه ای که از مردم عربستان صادر می شود، نوید بخش آینده ای روشن پیش روی جهان اسلام است.
_________________________
پی نوشت:
1- شناخت سلفیه؛ معناشناسی، تاریخچه پیدایش و تحولات آن، دکتر بداشتی.
2- ابن تیمیه و اثرهای علی الحرکات الاسلامیه المعاصره، ص 159.
3- دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 16، مدخل تقلید.
4- فتاح غلامی، نگاهی به جریان سلفی ها.

منبع:
فاطمه عسگر زاده
ماهنامه فرهنگ پاسداری، شماره 24