الگوی بصیرت‌آفرینی در سخن و سیره امام سجاد علیه‌السلام

دوران امام سجادعلیه السلام یکی از تاریک ترین ادوار تاریخ اسلام بود؛به طوری که محققان و تاریخ پژوهان مسلمان از عصر امامت آن حضرت"ع" با نام  "دوره سقوط فرهنگ اسلام" یاد می کنند.امام سجاد علیه السلام در طول حیات خود با به دست آوردن هر فرصتی؛ هر چند کوتاه برای نجات مردم آن زمان از انحرافات و تحریفات و آشنا کردن آنان با واقعیت ها صورت گرفته، استفاده می کرد.

پند و ارشاد

چهارمین فروغ امامت از راه موعظه و ارشاد مردم را با آموزه های ناب اسلام آشنا می کرد،همچون پدری دلسوز و مهربان آنان را از گرفتار شدن در گرداب ظلمت و تباهی بر حذر می داشت و بسان خورشیدی فروزان راه هدایت و نجات را برای رهروان راه امامت و ولایت روشن می کرد.برخی از این هدایت ها مواعظی است که در روزهای جمعه در مسجد پیامبر"ص" ایراد می فرمود.سخنان و خطبه های دیگر آن حضرت که در جمع شیعیان و پیروان خاص خود ایراد می کرد،از طریق یارانی چون ابو حمزه ثمالی نقل شده است.علاوه بر این،آن بزرگوار به صورت حضوری یا در قالب نامه،فقها،محدثان و قضات درباری راپند و اندرز می داد و آنان را به پیروی از حق دعوت می کرد.(1) مثلا در نامه ای دلسوزانه به" زُهَری" از محدثان و فقیهان دربار درباه عبدالمک بن مروان او را از عاقبت کارش آگاه ساخت و از او خواست که از گمراهی دست بکشد و راه راست را در پیش گیرد.امام در فرازی از این نامه می فرماید :

"بر حذر باش که به تو اعلام خطر شده و گام بردار و عمل کن که به تو مهلت داده شده بدان آن کسی که حساب اعمال تو را نگه می دارد،از تو غافل نیست.پس آماده سفر باش که سفری دور در پیش داری و گناهانت را درمان کن،زیرا دلت سخت بیمار شده است."(2)

آن حضرت با این شیوه آگاهانه و حکیمانه،ضمن اینکه مردم را ارشاد و تفکرات اصیل اسلامی را به آنان منتقل کرد،از آن به عنوان شیوه ای سیاسی برای مقابله با ظلم و ستم دستگاه حاکم استفاده می نمود و در عین حال حساسیت حکومت را برنمی انگیخت،در نتیجه می توانست در یک فضای مناسب اهداف و آرمان های والای خود را عملی سازد.

بیداری جامعه اسلامی

معاویه در طول چهل سال سلطنت تا آن جا که توانست علیه اهل بیت پیامبر اکرم"ص" تبلیغات منفی کرد،اما امام حسین "ع" با قیامش در عاشورای سال 61 هجری تمام آنچه را که او در طول حکومتش به چنگ آورده بود باطل کرد.امام سجاد"ع" نیز در مرکز خلافت اموی،بنی امیه را رسوا و و مردم فریب خورده و گمراه شام و سایر بلاد را آگاه و بیدار کرد و عظمت و منزلت رسول خدا"ص" را نمایان ساخت.بدون تردید روشنگری های حضرت زین العابدین"ع" بعد از ماجرایی غم بار کربلا در تداوم آن نهضت عظیم اسلامی نقش به سزایی داشت."سید الساجدین"،در شهر کوفه پس از معرفی خود و افشای جنایات امویان فرمود:

"ای مردم!آیا شما برای پدرم نامه ننوشید و آنگاه بی وفایی نکردید؟! آیا با او عهد و پیمان نبستید و سپس با او پیکار نکردید و او را به شهادت نرساندید؟ چگونه به سیمای رسول خدا"ص" نظاره خواهید کرد آن گاه که بگوید فرزندان مرا کشنید و احترامم ار از میان بردید،پس از امت من نیستید...."(3)

عدم سازش

امام سجاد"ع" در مقابل دشمنان رفتاری آگاهانه داشت و در برخورد با آنان شخصیت کاذبشان را مخدوش می ساخت،وقار دروغین آنان را در هم می شکست و بر اساس اسن آیه شریفه...اشداء علی الکفار... "رفتار می کرد.نمونه زیر گویای برخورد توفنده آن امام با دشمنان است.عبدالملک بن مروان اطلاع پیدا کرده بود که شمشیر رسول خدا"ص" در اختیار امام زین العابدین"ع" است و تصمیم گرفت برای رسیدن به مقاصد شوم خود و سوء استفاده از شمشیر پیامبر"ص" آن را به دست آورد،لذا قاصدی را نزد امام سجاد "ع" فرستاد و تقاضا کرد تا آن شمشیر رابرای او بفرستد و در پایان نامه اضافه کرد که هرکاری داشته باشید فورا انجام می دهم .امام به تقاضای عبدالملک پاسخ رد داد.حاکم مستبد به شدت خشمگین شد و در نامه ای تهدید آمیز نوشت که اگر شمشیر را نفرستی،حقوق تو را از بیت المال قطع می کنم.امام بدون ذره ای خوف در پاسخ نوشت

"خداوند متعال خود عهده دار شده است که بندگان پرهیزگارش را از امور ناخوشایند نجات بخشد و از آنجا که گمان ندارد ،روزی دهد. قرآن می فرماید:« إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ(4):خداوند هیچ خیانتکار ناسپاسی را دوست ندارد»آن گاه خطاب به عبدالملک افزود :بنگر که کدامیک از ما بیشتر مشمول این آیه هستیم؟(5)

دفاع شجاعانه

امام سجاد"ع" هر جا که احساس می کرد دشمن می خواهدحقانیت قیام عاشورا را باطل جلوه دهد،با پاسخ های منطقی و کوبنده نقشه های شیطانی دشمن را ابطال می نمود.اوج شجاعت آن حضرت را می توان در مجلس عبدالله بن زیاد و یزیدبن معاویه دید.وقتی عبیدالله متوجه امام شد و پرسید او کیست؟ پاسخ شنید که علی بن الحسین"ع" است.او گفت:مگر علی بن الحسین را خدا نکشت؟امام گفت برادری به نام علی داشتم که مردم او را شهید کردند.عبیدالله گفت:نه خدا او را کشت.امام این آیه را تلاوت کرد:" اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا؛(6) خداوند به هنگام مرگ ارواح خلق را می گیرد" ابن زیاد از پاسخ صریح امام خشمگین شد و و دستور قتل آن بزرگوار را صادر کرد،اما امام با شجاعت بی نظیری فرمود:

" أبالقتل تهددنی یابن زیاد اما علمت ان القتل لنا عاده و کرامتنا الشهاده؛ (7)ای پسر زیاد! آیا مرا به کشته شدن تهدید می کنی در حالی که نمی دانی کشته شدن عادت و شهادت کرامت ماست؟!"

آن حضرت در مجلس یزید با اینکه اسیر بود هیچ گاه حرکت یا سخنی که نشانگر ناتوانی و ذلت باشد از خود نشان نداد بلکه همانند آزاده ای با شهامت،عزت و افتخار حسینی را به نمایش گذاشت.آن گاه که یزید در مجلس خویش اسرای کربلا را برای تحقیر و خار نمودن خاندان پیامبر "ص" حاضر کرده بود،خطالب به امام سجاد گفت: دیدی که خدا با پدرت چه کرد؟ حضرت فرمود ما جز قضای الهی که حکمش در آسمان و زمین جریان دارد چیز دیگری ندیدیم.یزید گفت:تو پسر کسی هستی خدا او را کشت. امام فرمود من علی پسر کسی هستم که تو او را کشتی،سپس آن حضرت این آیه را تلاوت کرد:" وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا؛(8) و هر کس مومنی را عمدتا بکشد،مجازاتش جهنم است و آنجا همیشه می ماند و خداوند بر او غضب می کند و از رحمت خویش دور می سازد و عذاب بزرگی را برای او آماده کرده است." یزید که نتوانست این پاسخ های منطقی و کوبنده را تحمل کند با خشم و غضب فرمان قتل امام را صادر کرد ،امام زین العابدین با شجاعت فرمود :

هیچ گاه"فرزندان اسیران آزاد شده" نمی توانند به قتل انبیاء و اوصیا فرمان دهند،مگر اینکه از دین اسلام خارج شده باشند.(9)

پی نوشت:

(1)-تحف العقول،ابن شعبه حرّانی،ص 276

(2)ماهنامه مبلغان،شماره 34 ،شعبان 1423 هجری قمری،ص 27

(3)تاریخ الاسلام، حسن حسن ابراهیم،ج1،ص 253.

(4)سوره حج،آیه 38
(5)بحارالانوار،ج 46،ص95
(6)سوره زمر،42

(7)بحارالانوار،محمد باقر مجلسی،ج 45،ص 156

(8)نساء 93
(9)شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار،قاضی نعمان تمیمی مغربی،ج 3،ص253.

برگرفته از:

اسماعیل نساجی زواره،«بصیرت آفرینی در سیره امام سجادعلیه السلام»،ماهنامه  پاسدار اسلام،آبان و آذر ماه 93،شماره 393 و 394