جایگاه قرض در اسلام

"يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُب بَّيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ( بقره / 282 )

اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! هنگامى كه بدهى مدّت‏دارى (به خاطر وام يا داد و ستد) به يكديگر پيدا كنيد، آن را بنويسيد! و بايد نويسنده‏اى از روى عدالت، (سند را) در ميان شما بنويسد

بررسی واژه قرض

واژۀ «قرض» در عربی به معنای «بریدن» و واژۀ «حسنه» به معنای «نیکی کردن» است. از نظر لغوی، «قرض‌الحسنه» به معنای «وام نیکو» است .
 قرض‌‌‌الحسنه عقدي است كه به موجب آن قرض‏دهنده، مقدار معيني از دارایی خود را به‌صورت وام بدون سود (بهره) در اختیار قرض‏گيرنده می‌گذارد و قرض‏گيرنده موظف است طبق شرایط تعیین‌شده و در پایان دورۀ مقرر، مثل یا قیمت آن را بدون هیچ‌گونه افزایش (سود) یا کاهش (زیان) به قرض‌دهنده بازگرداند. در قرآن، خداوند قرض‌الحسنه را «قرض‌دهی به خودش» و بازگرداندن پاداش و منفعت چندین برابری آن را «بر عهدۀ خودش» بیان می‌کند.
الزام قرآن بر بکارگیری عبارت «قرض‌الحسنه» نشان از تأکید قرآن بر آن دارد که «قرض دادن» در اسلام باید به‌صورت «نیكو» انجام شود. در نظام بانک‌داری اسلامی، قرض‌‌‌الحسنه عقدي است كه به موجب آن، بانک مبلغ معینی را طبق ضوابط مقرر به اشخاص حقیقی یا حقوقی قرض می‌دهد و قرض‏گيرنده موظف است طبق شرایط تعیین‌شده و در پایان دورۀ مقرر، همان مبلغ را بدون هیچ‌گونه افزایش (سود) یا کاهش (زیان) به اضافۀ کارمزد خدمات به بانک بازگرداند.

اعطای قرض‌الحسنه نیازمند وارستگی از تعلقات دنیوی است، زیرا انسان وابسته، ممکن است حاضر به اعطای وام بدون بهره به نیازمندان نشود.

1. تعریف قرض‌الحسنه

عبارت قرض‌الحسنه از دو واژۀ «قرض» و «حسنه» تشکیل شده است. واژۀ «قرض» در عربی به معنای «بریدن» است. با قرض دادن، قرض‌دهنده قسمتی از دارایی‌هایش را جدا کرده (بریده) و به‌صورت وام به قرض‌گیرنده می‌دهد؛ به همین دلیل به آن قرض گفته می‌شود. واژۀ «حسنه» از مشتقات واژۀ «احسان»، در عربی به معنای «نیکی کردن» به دیگران است. در قرض‌الحسنه، قرض‌دهنده با هدف نیکی کردن، قسمتی از دارایی‌های خود را به‌صورت وام بدون سود (بهره) به قرض‌گیرنده می‌دهد.
در یک تعریف جامع می توان قرض الحسنه را این سان تعریف کرد :
 «قرض‌‌‌الحسنه عقدي است كه به موجب آن قرض‏دهنده، مقدار معيني از دارایی خود اعم از مالی (پول، اوراق بهادار) یا غیرمالی (طلا، اثاثیه، کالا) را با هدف کار نیک به‌صورت وام بدون سود (بهره) در اختیار قرض‏ گيرنده می‌گذارد و قرض‏ گيرنده موظف است طبق شرایط تعیین‌شده و در پایان دورۀ مقرر، مثل یا قیمت آن را بدون هیچ‌گونه افزایش (سود) یا کاهش (زیان) به قرض‌دهنده بازگرداند.»
بنابراین، قرض‌الحسنه، وام بدون سودی است که به افراد نیازمند داده می‌شود و باید در پایان مهلت مقرر بدون هیچ‌گونه اضافه یا کسر، باز پرداخت شود.
اعطای قرض‌الحسنه نیازمند وارستگی از تعلقات دنیوی است، زیرا انسان وابسته، ممکن است حاضر به اعطای وام بدون بهره به نیازمندان نشود.

2. قرض‌الحسنه در قرآن

واژۀ «قرض» در هيچ‌يك از آيات قرآن به تنهايي به‌کار نرفته، بلکه همواره به دنبال آن، واژۀ «حسنه» نیز آمده و ترکیب «قرض الحسنه» را ایجاد کرده است. الزام قرآن بر بکارگیری عبارت «قرض‌الحسنه» -و نه صرفاً واژۀ «قرض»- نشان از تأکید قرآن بر آن دارد که «قرض دادن» در اسلام باید به‌صورت «نیكو» انجام شود.
در نظام مالی و بانک‌داری اسلامی، «قرض الحسنه» صرفاً به وام بدون سود (بهره) تعلق می‌گیرد. (علت تصریح «عدم درخواست سود (بهره)» به عنوان ویژگی وام قرض‌الحسنه در بانک‌داری اسلامی، تبیین‌پذیری مالی آن است و عدم تصریح دیگر موارد، رعایت آن در وام قرض‌الحسنه را نقض نمی‌کند.)
اما در قرآن «قرض‌الحسنه» فراتر از مبحث وام‌دهی مالی است. با توجه به قرآن، هر قرض نیکویی که انسان برای خشنودی خدا به دیگران بدهد، در واقع خداوند را مقروض خود ساخته و پاداش آن -نه اصل مورد قرض- را نیز باید از او طلب کند. این قرض نیکو شکل های مختلفی همچون قرض‌دهی مالی (پول و اوراق بهادار) و قرض‌دهی غیرمالی (طلا، اثاثیه، کالا) بدون سود (بهره) دارد.
همانطور که بیان شد، در قرآن، همواره پس از واژۀ «قرض»، به منظور تأکید، واژۀ «حسنه» نیز آمده و بر «نیکویی قرض» تأکید کرده است. به‌طورکلی، ترکیب «قرض‌الحسنه» به انحاء مختلف در شش آیه از آیات قرآن -آیۀ 245 سورۀ بقره، آیۀ 12 سورۀ مائده؛ آیۀ 11 و 18 سورۀ حدید؛ آیۀ 17 سورۀ تغابن؛ و آیۀ 20 سورۀ مزمّل- آمده است .
 ویژگی بارز و چشمگیر تمامی این آیات آن است که خداوند قرض‌الحسنه را «قرض‌دهی به خودش» و بازگرداندن پاداش و منفعت چندین برابری آن به قرض‌دهنده را «بر عهدۀ خودش» بیان می‌کند. در واقع هرآن‌کس که قرض‌الحسنه می‌‌دهد و بابت پرداخت آن سود (بهره) طلب نمی‌کند -و صرفاً مثل مورد قرض را دریافت می‌کند- خداوند با توجه به حکمت و صلاح‌دید خودش، سود آن‌را، اعم از دنیوی و اخروی، به او خواهد داد.

یکی از اموری که اسلام بدان تأکید بسیاری نموده، موضوع قرض دادن به نیازمندان است تا جایی که در روایات ما آن را از صدقه برتر دانستند

آداب قرض دادن در آموزه دینی

 یکی از اموری که اسلام بدان تأکید بسیاری نموده، موضوع قرض دادن به نیازمندان است تا جایی که در روایات ما آن را از صدقه برتر دانستند. [1]
امّا باید توجه داشت در برخی از موارد ما به وظایف مان و آداب و شرایطی که وجود دارد عمل نمی کنیم و از این جهت زیان هایی بر ما وارد می شود، ولی آگاهانه و یا ناآگاهانه گناه آن را بر گردن دیگران می گذاریم.
 برای قرض الحسنه، این سنت پسندیده، شرایطی بیان شده است که در طولانی ترین آیه از قرآن که به آیه دین معروف است ، بدان اشاره شده است:
 «اى کسانى که ایمان آورده‏اید! هنگامى که بدهى مدّت‏دارى (به خاطر وام یا داد و ستد) به یک دیگر پیدا می کنید، آن را بنویسید! و باید نویسنده‏اى از روى عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد! و کسى که قدرت بر نویسندگى دارد، نباید از نوشتن خوددارى کند! پس باید بنویسد، و آن کس که حق بر عهده اوست، باید املا کند، و از خدا که پروردگار او است بپرهیزد، و چیزى را فروگذار ننماید!... ». [2] در روایات نیز به این مهمّ تأکید شده است. [3]  بنابر این به هنگام دادن دین نباید از مطالب بیان شده غفلت ورزید.

آداب و شرایط قرض الحسنه

 در آموزه های دینی ما قرض دادن به برادران مؤمن، آداب و شرایطی دارد که برخی از آنها چنین است.
 1. قرض همراه با اخلاص باشد.
 2. با دل خوش و رضایت کامل باشد.
 3. قرض از مال حلال باشد. [4] ‏
 4. قرض مکتوب شود. ( تا دو طرف از اختلافات بعدی در امان باشند ) [5]
 5. کسى که به مؤمنى قرض داد، منتظر بماند تا پرداخت قرض براى او امکان‏پذیر شود ؛ یعنی همان طور که جایز نیست بدهکار با فرض توانایى، پرداخت مال را به تأخیر بیندازد، همین طور نیز اگر طلبکار مى ‏داند بدهکار توانایى ندارد، جایز نیست او را تحت فشار قرار دهد. [6]

کسى که مالى را به کسى وام دهد، و مدتى براى (پرداخت) آن معین کند، و آن قرض در مدّت معیّن وصول نگردد، به ازاى هر روز تأخیر، ثواب یک دینار صدقه را براى او خواهد داشت

آداب قرض الحسنه در روایات

 امام صادق (ع) فرمود:
کسى که مالى را به کسى وام دهد، و مدتى براى (پرداخت) آن معین کند، و آن قرض در مدّت معیّن وصول نگردد، به ازاى هر روز تأخیر، ثواب یک دینار صدقه را براى او خواهد داشت. [7]
 عبد اللَّه بن سنان از امام صادق (ع) روایت کرده است که رسول خدا (ص) فرمود:
اگر هزار درهم را دو بار (به کسى) قرض بدهم، در نزد من خوش تر از آن است که آن را یک بار (و یک جا) صدقه دهم، و همان طور که براى کسى که از تو قرض مى‏ گیرد، جایز نیست که در صورت توانائى در بازدهى قرض خود تعلل کند و آن را به تأخیر بیندازد، همچنین براى تو جایز نیست- اگر بدانى که او در مضیقه و تنگدستى است- او را (در پرداخت بدهى خود) در فشار قرار دهى و از او مطالبه کنى. [8]
 

نویسنده: محمدرضا حیدریان

پی نوشت:
[1] . مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج 71، ص 104، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه ق.
[2] . بقره، 282.
[3] . حر عاملی، وسائل‏الشیعة، ج 17، ص 11، مؤسسه آل البیت علیهم‏السلام قم، 1409.
[4] . کلینی، اصول کافى، کمره‏اى، محمد باقر، ج ‏3، ص 843، انتشارات اسوه‏، چاپ سوم، قم‏، 1375 ش‏.
[5] . بقره، 282.
[6] . شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الأعمال ، ص 138، دار الرضى‏، چاپ اول، قم‏، 1406 ق‏‏.‏
[7] . همان. ‏
[8] . همان.