وصیت

كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالأقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴿بقره،۱۸۰﴾

بر شما مقرّر شده که چون یکى از شما را (نشانه ‏هاى) مرگ فرا رسد، اگر مالى از خود به جاى گذارده، براى پدر ومادر ونزدیکان به طور شایسته وصیّت کند، این کار حقّ و شایسته پرهیزکاران است.

مال و ثروت، مایه‏ ى خیر و نیکى است و آنچه در اسلام مورد انتقاد قرار گرفته، مال حرام یا علاقه‏ ى زیاد به مال یا ترجیح دادن مال بر کمالات فردى و نیازهاى اجتماعى و یا استثمار مردم براى تحصیل آن است.

برخی تصور می کنند که وصیّت کردن، زمینه‏ ى زود مردن آنان است ، و این در حالى است که وصیت  نمودن نوعی دوراندیشى است واینکه حضرت حق می فرماید :هنگام مرگ وصیّت کنید. بدان جهت است که آن لحظه، آخرین فرصت است وگرنه مى‏ تواند سال ها قبل از فرا رسیدن مرگ، وصیّت کند.وصیت نوعی دور اندیشی

در آیه‏ ى شریفه به جاى کلمه «مال» از کلمه «خیر» استفاده شده تا روشن گردد که مال و ثروت، مایه‏ ى خیر و نیکى است و آنچه در اسلام مورد انتقاد قرار گرفته، مال حرام یا علاقه‏ ى زیاد به مال یا ترجیح دادن مال بر کمالات فردى و نیازهاى اجتماعى و یا استثمار مردم براى تحصیل آن است.

وصیت معقول

وصیّت باید بر اساس «معروف» یعنى عقل‏ پسند باشد، نه از روى کینه و انتقام و یا مهرورزى‏ هاى بى ‏جا و بى ‏رویه. چون از ارث، تنها بعضى از بستگان بهره‏ مند مى‏ شوند آن هم به مقدار معیّن، لذا اسلام سفارش مى‏ کند اگر در میان فامیل کسانى هستند که از ارث محرومند و یا سهم ارث آنان اندک است با وصیّت، در مورد توسعه‏ى سهمیّه آنان اقدام نماید، ولى اگر کسى در این وصیّت رعایت عدالت نکند و یا ظلمى را روا دارد، گناه کبیره انجام داده است.(۱)
در لابلاى متون روائى آمده است: شخصى با داشتن کودکانى صغیر، تمام اموال خود را در راه خدا بخشید. چون پیامبر صلى الله علیه وآله متوجّه شدند، پرسیدند با این مرده چه کردید؟ گفتند: او را دفن کردیم. فرمود: اگر قبلاً به من خبر داده بودید، اجازه نمى‏ دادم او را در قبرستان مسلمانان دفن کنید، چرا که او با داشتن این همه فرزند، براى آنان هیچ مالى نگذاشته و همه را در راه خدا داده است.(۲)
وصیّت، کار دقیقى است که اگر خداى ناکرده با بى‏ توجّهى انجام شود و بعداً عامل فتنه و ناراحتى‏ هایى گردد، تمام کارهاى خیر محو مى‏ شود. از پیامبر صلى الله علیه وآله روایت شده است که فرمودند: گاهى انسان شصت سال عبادت مى‏ کند، ولى چون وصیّت نامه‏ ى خود را عادلانه تنظیم نمى‏ کند، به دوزخ مى ‏رود.(۳)

رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود: هرکس ابتدا به عهده بگیرد که وصیّت شخصى را انجام دهد، ولى سپس بدون عذر آنرا رها کند، هیچ عملى از او قبول نمى ‏شود وتمام فرشتگانِ میان آسمان و زمین او را لعنت مى‏ کنند
مقدار وصیت یک سوم مال

مقدار وصیّت، یک سوم مال است و اگر شخصى در مورد  بیش از این مقدار وصیّت کند، اجازه‏ ى وارثان شرط است. براى اینکه یاد بگیریم چگونه وصیّت کنیم، بهتر است وصیّت نامه‏ هاى اولیاى خدا، شهدا و علما را بخوانیم.

رسول خدا صلى الله علیه وآله فرمود: هرکس ابتدا به عهده بگیرد که وصیّت شخصى را انجام دهد، ولى سپس بدون عذر آنرا رها کند، هیچ عملى از او قبول نمى ‏شود وتمام فرشتگانِ میان آسمان و زمین او را لعنت مى‏ کنند و دائماً در غضب خداوند است ودر برابر هر کلمه‏ ى «یا ربّ» که مى‏ گوید، یک لعنت بر او نثار مى‏ شود و پاداش تمام کارهاى قبلى او به پاى وصیّت کننده ثبت مى‏ گردد.(۴)وصیّت براى والدین وبستگان، عامل تجدید محبّت ویک نوع قدرشناسى است

آثار و برکات وصیّت‏

۱- وصیّت، نشانه ‏ى دقّت و اهل حساب بودن است.
۲- وصیّت، نشانه‏ ى احترام به حقوق دیگران است.
۳- وصیّت، انجام امور خیرى است که از آن غفلت شده و تداوم عمل صالح، پس از مرگ است.
۴- وصیّت، راهى براى پرکردن خلأهاى اقتصادى و تعدیل ثروت است.
رسول اکرم صلى الله علیه وآله فرموده ‏اند: هرکس با وصیّت از دنیا برود، گویا شهید مرده است(۵)
وصیّت براى والدین وبستگان، عامل تجدید محبّت ویک نوع قدرشناسى است. لذا در آغاز آیه وصیّت، والدین مطرح شده‏ اند تا علاوه بر سهم ارث، وصیّت به نوعى تنظیم شود که نفعش به آنان نیز برسد که این خود از مصادیق احسان است.

اقسام وصیّت‏

۱- واجب : مثل وصیّت به حقّ اللّه، حقّ‏ الناس، قضاى نماز و عبادات دیگر، پرداخت حقوق واجبه مانند خمس، زکات، دیون، بدهکارى‏ هاى مردم.
۲- مستحب :  مثل وصیّت به امور خیریّه.
۳- مباح : مثل وصیّت فرزندان به نوع شغل، حرفه، لباس، طعام.
۴- مکروه : مثل وصیّت به مقبره سازى.
۵ – حرام : مثل وصیّت به ایجاد مراکز فساد، انتشار کتب ضالّه.

نکات قابل توجه :

۱- گرچه با مرگ، انسان از دنیا مى‏ رود، امّا پرونده‏ ى عمل او با کارهایى نظیر وصیّت باز مى‏ ماند. «اذا حضر احدکم الموت…. الوصیه»
۲- مال و ثروت، اگر در راه درست مصرف شود خیر است. «ان ترک خیر الوصیّه »
۳- در وصیّت باید علاوه بر ارث، براى والدین و نزدیکان سهمى قرار داد. «الوصیّه للوالدین و الاقربین»
۴- وصیّت باید بر اساس عرف پسندیده‏ ى جامعه باشد. «الوصیّه… بالمعروف»
۵ – ترک وصیّت، نوعى بى‏ تقوایى نسبت به حقوق دیگران است. «الوصیّه… حقّاً على المتّقین»

نویسنده: محمدرضا حیدریان

منابع :
۱) سفینه البحار، محدث قمی «وصى».
۲) سفینه البحار، محدث قمی  «وصى».
۳) نهج‏الفصاحه، جمله‏۶۲۶٫
۴) تفسیر اطیب‏البیان.
۵) وسائل، ج‏۱۳، ص‏۳۵۲٫
6 ) دانشنامه قرآنی نسیم رضوان ، پایگاه اینترنتی خورشید آل یااسین