آیا برای زندگی انسان دین ضروری است ؟

معناى لغوى دین، انقیاد، خضوع، پیروى، اطاعت، تسلیم و جزاست و معناى اصطلاحى آن مجموعه‏ى عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتى است که براى امور جامعه انسانى و پرورش انسان‏ها باشد. گاهى همه این مجموعه، حق و گاهى همه آن باطل و زمانى مخلوطى از حق و باطل است اگر مجموعه حق باشد آن را دین حق و در غیر این صورت آن را دین باطل و یا التقاطى از حق و باطل مى‏نامند.

قافله‏ى انسانیّت جزئى جدا بافته از تافته ‏هاى اجزاى جهان نیست، بلکه جزئى از اجزاى منسجم جهان است که به اندازه‏ى خود در آن اثر مى‏گذارد و از آن اثر مى‏پذیرد

دین حقیقى

از آنجا که دین براى اداره امور جامعه انسانى و پرورش انسانهاست، هماهنگى قوانین و مقررات آن با نیاز واقعى جامعه و مناسبت آن با تحولات اجتماع و مطابقت آن با سرشت و سیر جوهرى انسان، میزان حق بودن آن است.

قافله‏ى انسانیّت جزئى جدا بافته از تافته‏هاى اجزاى جهان نیست، بلکه جزئى از اجزاى منسجم جهان است که به اندازه‏ى خود در آن اثر مى‏گذارد و از آن اثر مى‏پذیرد. از این رو کسى مى‏تواند انسان را راهبرى کند که او را به خوبى بشناسد و از رابطه او با جهان آفرینش با خبر باشد. کسى که انسان و جهان را نیافرید، نه انسان‏شناسى، راستین و نه جهان‏شناسى اصیل است. پس تنها آن کس که انسان و جهان را آفریده است به انسان و جهان و ربط و پیوند این دو، شناخت و آگاهى تمام داشته و در نتیجه از توان هدایت و راهبرى انسان برخوردار است چنانکه همان مبدأ وحید، تنها مصدر صالح براى هدایت مجموعه‏ى جهان و راهنمایى تمام اجزاى آن خواهد بود به گونه‏اى که هیچکدام از هدف خود محروم نشده و مزاحم رهیابى دیگران به هدف نگردد و آن کس جز ذات اقدس الهى نیست. با این مقدمه دانسته مى‏شود: دین حق، دینى است که عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده و دین باطل، دینى است که از ناحیه غیر خداوند تنظیم و مقرر شده باشد.[1]

دین آسمانى به طور کلى از دو بخش اعتقادى و عملى مرکب مى‏باشد. بخش اعتقادى، یک رشته اعتقادات اساسى و واقع بینى‏هاست که باید انسان پایه زندگى خود را بر روى آنها گذارد و آنها سه اصل کلى: توحید و نبوت و معاد هستند که با اختلال یکى از آنها پیروى دین صورت نبندد. بخش عملى، یک رشته وظایف اخلاقى و عملى است که مشتمل است بر وظایفى که انسان نسبت به پیشگاه خداى جهان و وظایفى که انسان در برابر جامعه بشرى دارد، و از اینجاست که وظایف فرعى که در شرایع آسمانى براى انسان تنظیم شده بر دو گونه است: اخلاق و اعمال و هر یک از آنها نیز بر دو قسم است: قسمتى اخلاق و اعمالى است که به پیشگاه خداوندى ارتباط دارد مانند خُلق و صفات ایمان و اخلاص و تسلیم و رضا و خشوع و مانند عمل نماز و روزه و قربانى و این دسته به ویژه »عبادات« نامیده مى‏شود و خضوع و بندگى انسان را نسبت به پیشگاه خدایى مسجل مى‏سازد و قسمتى اخلاق و اعمال شایسته‏اى است که به جامعه ارتباط دارد مانند اخلاق و صفات بشر دوستى و خیرخواهى و عدالت و سخاوت، و مانند وظایف معاشرت و داد و ستد و غیر آنها و این قسم به ویژه »معاملات« نامیده مى‏شود.[2]

مرحوم علامه طباطبایى در ساحت ضرورت و لزوم دین از دو طریق استدلال کرده است:

طریق اول: 1- انسان موجودى استخدام کننده است. 2- استخدام گرى بشر در طبیعت وى نهفته است. 3- استخدام گرى بشر موجب اختلاف در تمام شئون حیات مى‏شود. 4- نظام تکوین اقتضا مى‏کند که این اختلاف‏ها رفع شود تا انسان به کمال لایق خود برسد. 5- رفع این اختلافات جز به وسیله‏ى قانون امکان‏پذیر نیست، قانونى که زندگانى اجتماعى انسان را اصلاح کند و سعادت وى را تأمین نماید. 6- طبیعت انسان از عهده این کار بر نمى‏آید چون خودش عامل اختلاف است. 7- اختلافات به وسیله‏ى قوانینى که با اندیشه‏ى بشرى وضع شود از میان نمى‏رود. 8- با توجه به مقدمات فوق به این نتیجه مى‏رسیم که ضرورت دارد تا پروردگار از راهى غیر طبیعى به انسان راه را نشان دهد و این راه همان راه وحى است.

طریق دوم: 1- انسان یکى از اجزاى جهان آفرینش است. 2- دستگاه آفرینش براى انسان ساختمان مخصوصى تهیه کرده است که زمینه ساز کمال وى مى‏باشد. 3- مقتضاى تجهیزات وى، زندگى اجتماعى است. 4- حیات انسانى حیاتى است جاودان که با مرگ قطع نمى‏شود. 5- انسان باید از راه و روشى در زندگى دنیوى پیروى کند که هم سعادت این سراى گذران را تأمین کند و هم سعادت آن سراى جاودان را. 6- راه و روشى که این هدف را دنبال مى‏کند دین نامیده مى‏شود.[3]

اهداف دین

دین الهى تنها راه سعادت انسانى و اصلاح کننده‏ى امور حیاتى است، دین است که فطرت را با فطرت اصلاح مى‏کند و قواى مختلفه را هنگام طغیان به حال اعتدال بر مى‏گرداند و رشته‏ى زندگانى دنیوى و اخروى، مادى و معنوى انسان را به نظم در مى‏آورد.[4]

حقیقت دین، تعدیل اجتماع انسان در سیر حیاتى آن مى‏باشد و به تبع تعدیل حیاتى یک فرد انسان را هم در بردارد. دین، اجتماع انسانى را در راه فطرت و آفرینش وارد ساخته و به آن موهبت حریّت و سعادت فطرى را چنانکه مقتضى عدل است مى‏بخشد. همچنین به یک فرد، حریّت مطلقه داده تا در انتفاع بردن از جهات حیات، چنانکه فکر و اراده‏اش او را رهبرى مى‏کند - تا جایى که ضررى به حیات اجتماع نرساند - آزاد مى‏گذارد.[5]

انسان حقیقتى است که از یک سو با طبیعت و زمین و زمان سروکار دارد و از سوى دیگر ملکوت هستى در او جلوه کرده است. تلفیق طبیعت و فراطبیعت در وجود آدمى، او را با مجموعه‏اى از امور انسانى روبرو ساخته که برخى مُلکى است و برخى ملکوتى. اما اینکه کدامیک از این امور در هویت اصیل انسانى دخالت دارد و کدام ندارد، گاه اشتباهاتى براى انسان پیش مى‏آورد که او را یکسره از آسمان ملکوت جدا مى‏سازد و به موجودى کاملاً زمینى و مُلکى تبدیل مى‏نماید. 

از این رو قرآن کریم با تبیین امور واقعى انسان و جداسازى آنها از امور ظاهرى، هویت حقیقى آدمى را به تصویر مى‏کشد و راه حرکت انسان به سوى این هویت حقیقى را هموار مى‏سازد. امورى که بیرون از حقیقت انسان است همچون: ویژگیهاى اقلیمى، نژادى، زبانى و...، به خودى خود نه بر ارج و اعتبار انسان مى‏افزاید و نه از فضیلت‏هاى او مى‏کاهد، زیرا این ویژگى‏ها اگرچه با انسان هست و در تعامل اجتماعى و تعارف بین المللى او نقش دارد اما هیچ یک از آنها پایدار نبوده و تا ابد آدمى را همراهى نمى‏کند و همین نکته دلیل بر عدم اصالت و نقش نداشتن آنها در هویت پایدار انسان است.

 چه بسا این ویژگى‏ها در طول عمر آدمى، بارها تغییر کند و انسان با هجرت از سرزمینى به سرزمین دیگر نه تنها زادگاه خود را رها نماید که زبان و نژاد خودش را نیز به فراموشى سپارد و در هر صورت با مرگ او همه این امور، ویژگى خود را از دست مى‏دهد و با ورود به برزخ، نه شرقى یا غربى بودن آدمى در هویّت او تأثیر دارد و نه در فلان سده یا هزاره زیستن او، زیرا با این سفر هم از قلمرو زمین بیرون مى‏رود و هم از حیطه‏ى زمان. بنابراین چیزى در هویّت حقیقى انسان نقش آفرین است که همواره با او باشد و مرگ و برزخ و نیز بهشت و دوزخ آن را از انسان جدا نسازد. قرآن کریم در این باره از سه عنصر اساسى به نام اعتقاد و اخلاق و اعمال، یاد مى‏کندو آنها را از ارکان سازنده‏ى هویّت انسان مى‏شمارد. 

مجموع این عناصر سه گانه، چهره‏ى ارتباط آدمى با خدا را ترسیم مى‏نماید و در فرهنگ قرآن از آن ربط خاص وجودى به عنوان »تألّه« تعبیر مى‏شود. از این رو، کاملترین بیان قرآنى درباره‏ى وجود آدمى عبارت از »حىّ متألّه« - زنده‏ى خدامدار - است. اگر آن عنصرهاى سه گانه یعنى اعتقاد و اخلاق و اعمال بر اساس آموزه‏هاى پیامبران الهى شکل گیرد، از مجموع آنها با نام »دین« تعبیر مى‏شود و تنها آیین رسمى در پیشگاه خدا یعنى اسلام، حاصل مى‏گردد که به فرموده خداوند در سوره آل عمران آیه 19: »دین در نزد خداوند اسلام است« و کسى که واجد عناصر محورى مزبور باشد انسان خواهد بود. پس هر انسانى در کنار سفره‏ى عقیده و اخلاق و اعمال خود نشسته و هویت اصلى خویش را با آن عناصر تعیین مى‏کند. یعنى آن کس که با ایمان باشد و اخلاق الهى را در جان خود پیاده کند و بر پایه آن ایمان و این اخلاق عمل نماید، در فرهنگ قرآن کریم انسان است و این هویّت انسانى نه تنها در دنیا او را از دیگران جدا مى‏سازد بلکه در برزخ و بهشت نیز همواره ممیز او از دیگران است.[6]

[1] جوادى آملى عبداللَّه، شریعت در آینه معرفت، مرکز نشر اسراء، صص 11 - 112.

[2] طباطبایى سید محمد حسین، شیعه در اسلام، ص 86.

[3] طباطبایى سید محمد حسین، بررسى‏هاى اسلامى، صص 35 - 37 - فرازهایى از اسلام، صص 23 - 25.

[4] طباطبایى سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه ج 3، ص 159.

[5] همان مصدر، ج 6، ص 97.

[6] جوادى آملى عبداللَّه، صورت و سیرت انسان در قرآن، فصل پنجم، صص 339 - 340.

 

برگرفته از : سایت اسلام کوئست