مواد صلحنامه میان امام حسن (ع) و معاویه

مورخين بر اين نكته متفق القولند كه امام حسن بن على (ع) تنها در برابر قرار و مدارها و شرط هايى، به سود معاوية بن هند، از قدرت، كناره گرفت. طبرى و ديگران روايت كرده ‏اند كه معاويه صحيفه سفيدى كه مهر خود را در پايين آن زده بود نزد امام فرستاد و پر كردن آن را و گنجاندن هر شرطى را در آن به حضرت واگذار كرد.
و در روايت ابن عبد البر در الاستيعاب آمده كه از جمله شرايط امام حسن با معاويه اين بوده كه وى چيزى را كه هر يك از اهل مدينه، حجاز و عراق از امير المؤمنين دريافت كرده بودند، بازنستاند كه معاويه نيز به استثناى ده نفر كه با خدا عهد كرده بود در صورت پيروزى، آنان را گوش مالى دهد، با اين شرط موافقت كرد. معاويه می گفت:
من با خدا پيمان بسته ‏ام كه اگر بر قيس بن سعد بن عباده انصارى پيروزى يافتم دست و زبانش را ببرم و امام پاسخش داده بود: من هرگز با اين كار موافقت نخواهم كرد و راضى نمیشوم كه تو از قيس يا ديگرى انتقام بگيرى. و در اينجا بود كه معاويه صحيفه سفيدى برايش فرستاد و به او گفت: «هر چه میخواهى در آن بنويس» و او هم آنچه می خواست نوشت و شرط كرد كه پس از وى، جانشينش گردد.
گروهى از مورخين بر آنند كه مواد توافقنامه از موارد زير تشكيل شده بود: حسن بن على و معاوية بن ابى سفيان، توافق میكنند كه:

• حسن، ولايت امر مسلمانان را به معاويه واگذارد مشروط بر آنكه او به كتاب خدا و سنت پيامبر و سيره خلفاى صالح با آنان، رفتار كند و معاويه حق ندارد كسى را پس از خود، جانشين گرداند بلكه در آن هنگام، مسأله به صورت شورا ميان مسلمانان در می آيد و مردم در هر جايى از سرزمين‏ خدا چه در شام و چه در عراق يا حجاز و يا يمن، امن هستند و ياران على بن ابى طالب، بر جان و مال و زنان و فرزندانشان، بيمى نداشته باشند
• معاويه در اين مورد با خداى خود عهد میبندد و بر اين نيز پيمان میبندد كه در مورد حسن بن على و برادرش حسين و هر يك از اهل بيت رسول خدا، چه در نهان و چه آشكار، توطئه ‏اى عليه آنان، طرح طرح‏ريزى نكند و احدى را در هر جاى زمين، از ايشان نترساند و خداى بهترين گواه است.

برخى مورخين معتقدند كه اين سند، همه مواد توافقنامه را در بر نمیگيرد و آنگونه كه خود میگويند بسيارى از مواد آن از قلم افتاده است از جمله اينكه شرط شده كه:

• پس از معاويه، ولايت امر به امام حسن، واگذار شود و در صورتى براى امام حسن اتفاقى افتاده باشد برادرش، امام حسين عهده ‏دار آن گردد.
• و نيز از جمله شرايط ديگر، عفو همگانى در مورد همه مردم بويژه اهل عراق و شيعيان حضرت على (ع)
• و اينكه معاويه خود را امير المؤمنين ننامد
• و اينكه امير المؤمنين على (ع) را دشنام نگويد و جز به نيكى، يادش نكند.
• و او خود، به داورى ننشيند
• و اينكه بر خانواده‏ هاى يتيمان و كسانى را كه در جنگهاى جمل و صفين با امير المؤمنين شركت داشته و كشته شده بودند هزار هزار درهم، انفاق نمايد
• و امام حسن تمامى آنچه را كه در بيت المال مسلمين در كوفه هست هر چقدر باشد، بگيرد و معاويه ساليانه صد هزار درهم به او بدهد.

از برخى روايات چنين بر می آيد كه حدود پنج ميليون درهم در بيت المال وجود داشته است و شرطى را كه امام حسن در مورد اختصاص ساليانه دويست هزار درهم به خود و نيز برترى بخشيدن بنى هاشم در بخششها نسبت به بنى عبد شمس با معاويه كرد و ديگر روايات متضادى كه درباره مواد شرطى كه امام حسن (ع) گذارد و معاويه بدانها ملزم گرديد.

مهمترین مواد توافقنامه: 

و مسلما اين شرط بوده كه معاويه كسى را جانشين خود معين نكند و نسبت به همه كسانى كه در كنار امير المؤمنين بويژه اهل عراق و آنها كه عشق شديدى به على و فرزندان وى داشتند عفو عمومى اعلام كند چون از كينه و نفرت شديد وى نسبت به اهل البيت (ع) بخوبى آگاه بود و می دانست كه در صورت فرصت يافتن از آنان انتقام خواهد گرفت و چه بسا اين ماده، به نظر امام حسن (ع)، از جمله مهمترين مواد توافقنامه بشمار می آمد. و با وجود اينهمه تأكيد بر آن، نفس كينه ‏توز معاويه، مانع از آن گرديد تا بر آنچه كه با خدا پيمان بسته بود، پايبند بماند او سران شيعه و بزرگان آنان را مورد قتل و حبس و تبعيد و تعقيب قرار داد و بخششهاى آنان را قطع كرد و آواره دشت و بيابانشان ساخت و به كارگزاران و يارانش در همه ايالات دستور و سفارش داد كه‏ آنان را مورد پيگرد و آزار و كشتار قرار دهند و از دشنام دادن به على (ع) بر منبرهاى خويش، فروگذارى نكنند و آنچنان كه همه مورخان و محدثين نيز متفق القولند، دستور- شان داد تا فرزندان و كودكان خويش را نيز بدين گونه بار آورند.

ضعف سندی در بخشی از مفاد عهدنامه 

و اما رواياتى كه حكايت از آن دارند كه امام شرط كرد كه هر آنچه در بيت المال مسلمين در كوفه است متعلق به خودش باشد و هر سال دويست هزار درهم و خراج برخى ايالات در اهواز بدو تعلق گيرد و در بخشش، بنى هاشم را بر بنى عبد شمس و ديگران، ترجيح دهد و ... اين روايات علاوه بر ضعف سندى كه دارند بعيد نيست ساخته و پرداخته امويها يا عباسيهايى است كه در اين باره دهها روايت جعل كرده‏ اند تا در اذهان چنين وانمود سازند كه امام حسن خلافت را با پول، عوض كرد و او بجاى پرداختن، مسائل بزرگ و پراهميت، فكر و ذكرش متوجه لذتها و شهوتها بوده است اين چنين صحبتى را يكى از حكام عباسى به منظور تحقير برخى حسنيها كه تحمل ستم و بيداد نمیكردند و در اواخر دوران امويها و در دوره عباسيها هر از گاهى سر به شورش بر می داشتند، به زبان آورده بود.
و چنانچه شرط اختصاص يافتن هر آنچه در بيت المال كوفه بود به خودش، صحت داشته باشد اين بدان خاطر بوده كه آن را از دست ستمگران و طاغوتيان، نجات بخشد و خود بر يتيمان مسلمان و فقراى كوفه و ديگر نيازمندان، انفاق كند همچنانكه با اموال خويش نيز چنين میكرد و اين هم درست است كه او سه بار اموالش را تقسيم كرد و دو بار هم تمامى آنها را بذل و بخشش كرد و اگر اين اموال بيت المال، در تصرف معاويه باقى میماند صرف فسق و فجور و كارهاى ناروا میشد و به جيب يارانش سرازير میشد كه همچون عمرو بن العاص و الاشعث بن قيس و «المغيرة بن شعبه» و ديگر ياران و پيروان و مفسدين فى الارض، دين خود را فروخته بودند.

منبع: زندگانى دوازده امام عليهم السلام / نويسنده: هاشم معروف الحسنى / مترجم محمد مقدس‏،  تهران‏:امير كبير،1382،ج1،صص505-515