اخلاق اداری در نهج البلاغه: مدارا با مردم

در ديدگاه اميرمؤمنان (علیه السلام) رفق ورزى بهترين وسيله توفيق در امور است و بى گمان در اخلاق ادارى نقشى راهگشا و اساسى دارد، بنابراين در انجام دادن امور بيش از هر چيز بايد از رفق و مدارا بهره گرفت و آن را كليد كارها، رفتارها و مناسبات قرار داد.
رفق و مدارا با مردمان در روابط و مناسبات ادارى، اصلى مبنايى است كه ثمره آن فراوان است؛ به بيان اميرمؤمنان على (علیه السلام):
«مَنْ لَانَ عُودُهُ كَثُفَتْ أَغْصَانُه‏».(حکمت 214)
هر كه چوب درخت وجودش نرم باشد (نرم خو و اهل مدارا باشد)، شاخ و بر او (دوستان و اطرافیان) بسيار شود.

رفق ورزى كارگزاران و كاركنان نه تنها مايه آرامش و بستر كمال خود آنان است، كه اسباب گشايش سختيها و زمينه نيل به مقاصد است. امام على (علیه السلام) بهترين سياست و مديريت را آن مى داند كه بر مبناى رفق و مدارا باشد، چرا كه خير و بركت در مدارا و ملايمت است، و بدى و نكبت در تندى و خشونت. با اين نگاه، هركس در هر مرتبه اى از مراتب نظام ادارى، بايد به رفق ورزى تكيه كند و براساس آن خدمتگزارى نمايد.
در روابط و مناسبات كارى و ادارى اصل بر وفق و مداراست، و شدت و سختگیری، جز آنجا كه چاره اى نيست، آن هم در چارچوب حقوق و حدود، اعمال مى گردد. اميرمؤمنان على (علیه السلام) در يكى از دستورالعملهاى حكومتى و ادارى خود به كارگزارانش اين گونه آموزش داده است:
«فَاسْتَعِنْ بِاللهِ عَلَى مَا أَهَمَّكَ وَ اخْلِطِ الشِّدَّةَ بِضِغْثٍ مِنَ اللِّينِ‏ وَ ارْفُقْ مَا كَانَ الرِّفْقُ أَرْفَقَ وَ اعْتَزِمْ بِالشِّدَّةِ حِينَ لَا تُغْنِي عَنْكَ إِلَّا الشِّدَّةُ وَ اخْفِضْ لِلرَّعِيَّةِ جَنَاحَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَك‏».(نامه 46)
در مورد آنچه برايت مهم است از خدا يارى طلب. و شدت را با پاره اى ملايمت در هم آميز، و هر جا كه رفق و مدارا شايسته تر است، مدار كن و رفق بورز، و آنجا كه جز با شدتِ عمل كار پيش نمى رود، شدت را به كار بند. با مردمان فروتن و گشاده رو باش و با آنان با ملایمت رفتار نما.

رفق ورزى چنان در روابط انسانى كارساز است كه در رفتار با مخالفان نيز چيزى مانند مدارا مؤثر نيست. امام على (علیه السلام) در نظام ادارى خود، كارگزاران و كاركنانش را به رفق و مداراى همه جانبه سفارش كرده و از آنان خواسته كه با مردمان رفق بورزند، چنانكه در عهدنامه مالك اشتر فرموده است:
«فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ وَ إِمَّا نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ يَفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ وَ يُؤْتَى عَلَى أَيْدِيهِمْ فِي الْعَمْدِ وَ الْخَطَإِ فَأَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِكَ وَ صَفْحِكَ مِثْلِ الَّذِي تُحِبُّ وَ تَرْضَى أَنْ يُعْطِيَكَ اللهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِه‏».(نامه 53)
مردمان دو دسته اند: یک دسته برادر دينى تواند، و یا اینکه در آفرينش با تو همانندند. گناهى از ايشان سر مى زند، يا علتهايى بر آنان عارض مى شود، يا خواسته و ناخواسته خطايى بر دستشان مى رود. به خطايشان منگر، و از گناهشان درگذر، چنانكه دوست دارى خدا بر تو ببخشايد و گناهت را عفو فرمايد.

امام (علیه السلام) كارگزاران و كاركنان خود را به مدارا با مردم فرمان داده و اينكه كارها را با گذشت و بزرگوارى پيش ببرند؛ و حتى آن حضرت فرمان داده است كه به عيب جويان و تنگ نظران و سخن چينان ميدان داده نشود، بلكه چنين كسانى منفور شمرده شوند تا نظام ادارى به نظامى عيب جويانه و تنگ نظرانه و سخن چينانه تبديل نشود. آن حضرت در عهدنامه مالك اشتر در بيانى والا فرموده است:
«وَ لْيَكُنْ أَبْعَدَ رَعِيَّتِكَ مِنْكَ وَ أَشْنَأَهُمْ عِنْدَكَ أَطْلَبُهُمْ لِمَعَايِبِ النَّاسِ فَإِنَّ فِي النَّاسِ عُيُوباً الْوَالِي أَحَقُّ مَنْ سَتَرَهَا فَلَا تَكْشِفَنَّ عَمَّا غَابَ عَنْكَ مِنْهَا فَإِنَّمَا عَلَيْكَ تَطْهِيرُ مَا ظَهَرَ لَكَ وَ اللهُ يَحْكُمُ عَلَى مَا غَابَ عَنْكَ فَاسْتُرِ الْعَوْرَةَ مَا اسْتَطَعْتَ يَسْتُرِ اللهُ مِنْكَ مَا تُحِبُّ سَتْرَهُ مِنْ رَعِيَّتِكَ أَطْلِقْ عَنِ النَّاسِ عُقْدَةَ كُلِّ حِقْدٍ وَ اقْطَعْ عَنْكَ سَبَبَ كُلِّ وِتْرٍ وَ تَغَابَ عَنْ كُلِّ مَا لَا يَضِحُ لَكَ وَ لَا تَعْجَلَنَّ إِلَى تَصْدِيقِ سَاعٍ فَإِنَّ السَّاعِيَ غَاشٌّ وَ إِنْ تَشَبَّهَ بِالنَّاصِحِين‏».(نامه 53)
از مردمان آن را از خود دورتردار و با او دشمن باش كه عيب ديگران را بيشتر جويد، كه همه مردم را عيبهاست، و والى از هركس سزاوارتر به پوشيدن آنهاست. پس مبادا آنچه را بر تو نهان است، آشكارگردانى؛ و بايد آن را كه برايت پيداست بپوشانى، و داورى در آنچه از تو نهان است با خداى جهان است. پس چندان كه توانى زشتى را بپوشان تا آن را كه خود دوست دارى بر مردمان پوشيده ماند، خدا بر تو بپوشاند، گره هر كينه را (كه از مردم دارى) بگشاى و رشته هر دشمنى را پاره نماى. خود را آنچه برايت آشكار نيست، ناآگاه گير، و زود گفته سخن چين را مپذير، چرا كه سخن چين فریب دهنده است، هر چند خود را همانند خيرخواهان سازد.
امام على (علیه السلام) رفق ورزى را اين گونه گسترده آموزش داده است كه رفق و مدارا در پيشرفت امور و دستيابى به مقاصد از هر چيز ديگر مؤثرتر است.
________________________
منبع: ارباب امانت (اخلاق ادارى در نهج البلاغه)، مصطفى دلشاد تهرانى