آموزش دستشویی به کودکان

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ زمان مناسب براى آموزش دستشویى رفتن چه زمانى است و آموزش بى‏‌موقع (زودرس و دیررس) چه پیامدهایى دارد؟

آگاهى براى ادرار كردن در 15 ماهگى ایجاد مى‏‌شود و كودك احساس مى‏‌كند كه مى‏‌خواهد ادرار كند؛ ولى نمى‏‌تواند خود را نگه دارد؛ زیرا تا پیش از 18 ماهگى بر ماهیچه‏‌هاى بدن خود كنترل ندارد و از داشتن پوشك خیس اظهار ناراحتى نمى‏‌كند؛ بنابراین، اقدام براى آموزش كنترل ادرار قبل از 18 ماهگى فایده‏‌اى ندارد و آموزش زود هنگام ممكن است در او عدم احساس كفایت، عدم اعتماد به نفس، عدم حس استقلال، حس لجاجت و حتى وسواس را ایجاد كند؛ بنابراین، مناسب‏‌ترین سن براى آموزش دستشویى رفتن، 18 ماهگى به بعد است؛ به ویژه كه زمینه‏‌هاى دیگر مانند افزایش گستره واژگانى كودك و بیدارى حس تقلید در او، به این آموزش كمك مى‏‌كند.
همان گونه كه آموزش زود هنگام مشكل ایجاد مى‏‌كند، آموزش دیر هنگام نیز مناسب نیست؛ پس آن را بیش از حد به تأخیر نیندازید، مگر این كه مشكلى پزشكى در میان باشد.
بى‏‌توجهى به آموزش به موقع ممكن است عوارضى چون بازى با مدفوع و آلوده كردن زندگى و در مواردى بیمارى را در پى داشته باشد.
آموزش به موقع كنترل ادرار، در شكل‏‌گیرى شخصیت كودك اثر دارد و در حقیقت نخستین مسؤولیت جدى او به شمار مى‏‌رود.
كودك با كسب مهارت دستشویى رفتن، بر دو دستگاه بدن خود تسلط مى‏‌یابد و از این تسلط احساس غرور مى‏‌كند و در نتیجه اعتماد به نفس او بالا مى‏‌رود. افزون بر این، از تمیز بودن خود احساس خشنودى مى‏‌كند و شاداب‏‌تر است.

سؤال 2ـ از كجا بفهمم كه فرزندم آمادگى دستشویى رفتن را دارد تا آموزش را آغاز كنم؟

براى این آموزش باید زمینه‏‌هایى فراهم باشد:
1. سن فرزند شما باید از 18 ماهگى گذشته باشد؛ و گرنه آموزش فایده‏‌اى نخواهد داشت.
2. گستره واژگانى كودك نیز باید بین 30 تا 50 كلمه باشد كه برخى از این واژگان به ادرار (جیش) و مدفوع (پى‏‌پى) مربوط مى‏‌شود. در صورتى كه فرزند شما در تكلم تأخیر داشته باشد، در آموزش كنترل ادرار و مدفوع او موفق نخواهید شد؛ زیرا نمى‏‌تواند مفهوم آموزش را درك و از آن پیروى كند. افزون بر این، هنگام نیاز به دستشویى، توانایى اعلام آن را ندارد.
3. فرزند شما باید فشار را در روده‏‌هاى خود احساس كند و پس از عمل دفع، به رابطه بین این دو پى ببرد. از نشانه‏‌هاى این درك، این است كه ناگهان بازى خود را به مدت چند ثانیه متوقف و بعد كمى احساس ناراحتى مى‏‌كند و به والدین پیام مى‏‌دهد كه خودش را كثیف كرده و باید تمیز شود یا در گوشه‏‌اى كز مى‏‌كند و در پوشك خود مشغول دفع مى‏‌شود.

سؤال 3ـ فرزندان ما تا چه سنى باید قدرت دفع را پیدا كنند و از چه سنى به بعد نگران كننده است؟

اغلب كودكان تا 3 سالگى، توانایى كنترل مدفوع را به دست مى‏‌آورند و اگر پس از این سن، گاهى خود را كثیف كنند، نگران‏‌كننده نیست؛ زیرا آموزش و عادت كامل زمان مى‏‌خواهد. حتى اگر آموزش، ملكه ذهن كودك هم شده باشد، امكان بازگشت وجود دارد كه آن را «بازگشت خود به خود» مى‏‌نامند. این رفتار به معناى از دست رفتن سعى قبلى مادر و آغاز مجدد آموزش نیست.
اختلال موردى و نه همیشگى ممكن است به سبب بیمارى مقطعى، خستگى شدید، هیجان و ترس، تصادف، دورى از خانه، جدایى ناگهانى یك عضو مهم خانواده، فرزند جدید، دعوا با همسالان، مشكلات خانوادگى و در كودكان بزرگ‏‌تر، مشكلات مدرسه از جمله امتحان باشد كه نگران كننده نیست و استمرار نمى‏‌یابد.

سؤال 4ـ پسر 4 ساله‏‌ام در برابر دستشویى رفتن مقاومت مى‏‌كند. علت چیست و چگونه مى‏‌توان این مشكل را برطرف كرد؟

این گونه مقاومت‏‌ها عللى دارد:
1. جنگ قدرت با والدین:
آیا زمان تذكر براى دستشویى رفتن كودك، از تحكم و اهرم فشار استفاده مى‏‌كنید؟ آیا در صورت خیس یا كثیف كردن شلوار، عصبانى مى‏‌شوید و فریاد مى‏‌زنید و آیا از تنبیه بدنى استفاده مى‏‌كنید؟
این گونه رفتارها با كودك، او را به جنگ قدرت با والدین مى‏‌كشاند. اگر تاكنون این گونه برخورد كرده‏‌اید، فشارها را براى 4 تا 6 هفته قطع، و در صورت خیس یا كثیف كردن شلوار فقط اظهار تأسف كنید. مطمئن باشید كه پس از این مدت، دست از جنگ بر مى‏‌دارد.
2. جلب توجه:
آیا هنگام خیس یا كثیف كردن شلوار، واكنش و حساسیت شدید نشان مى‏‌دهید؟ گروهى از مادران براى پیشگیرى از نجاست منزل و گروهى دیگر براى جلوگیرى از آلودگى زندگى، در برابر این رفتار كودك واكنش و حساسیت بیش از حد نشان مى‏‌دهند.
با توجه به این كه كودكان نیاز به جلب توجه دارند، در صورت واكنش والدین در برابر این رفتار، براى جلب توجه آنان، این رفتار را تكرار مى‏‌كنند؛ پس حساسیت خود را كاهش دهید و با مشاهده این رفتار، با حفظ خونسردى اظهار تأسف كنید و به آرامى بگویید كه بزرگ شده است و نباید شلوار خود را خیس یا آلوده كند.
3. بازى:
كودكان به شدت به بازى علاقه دارند و ترك بازى و رفتن به دستشویى براى آنان بسیار سخت است؛ به همین دلیل مقاومت مى‏‌كنند.
براى مواجهه با این علت، باید انگیزه دستشویى رفتن را با تشویق و جایزه دادن و در صورتى كه نتیجه نداد، با روش قطع فعالیت و محرومیت در او ایجاد كنید.

سؤال 5ـ آموزش كنترل ادرار به فرزندم 6 ماه طول كشیده؛ اما هنوز هم توان كنترل را به دست نیاورده است. علت چیست؟

جواب:
زمان آموزش از 2 هفته تا 2 ماه طول مى‏‌كشد و به ندرت ممكن است تا 6 ماه ادامه یابد. حال كه پس از این مدت، هنوز هم توان كنترل را به دست نیاورده، ممكن است به علل ذیل باشد:
1. فراهم نبودن زمینه‏‌ها:
اگر زمینه‏‌هاى آموزش كنترل فراهم نباشد، كنترل امكان‏‌پذیر نخواهد بود.
2. آموزش نادرست:
احتمال دارد شیوه‏‌ى آموزش شما نادرست بوده و به نكات لازم در این زمینه توجه نكرده‏‌اید. در این صورت، 4 تا 6 هفته او را رها ساخته، دوباره با آگاهى كامل از چگونگى آموزش آموزش را آغاز كنید. پس از آموزش كنترل ادرار، آموزش این كه شلوارش را خود درآورد، احتمال بازگشت كودك به عقب را كاهش مى‏‌دهد.
3. ضعف عضلات مثانه:
در برخى كودكان، عضلات مثانه (عضلات اسفنكتر) به طور ارثى ضعف دارد و ممكن است این ضعف تا 3 سالگى هم ادامه یابد. در این صورت، آموزش امكان‏‌پذیر نخواهد بود؛ پس اگر فرزند شما چنین مشكلى دارد، او را رها ساخته، پس از 5 ماه دوباره آغاز كنید و اگر مشكل او تا 4 سالگى حل نشد، افزون بر تمرین «كشش مثانه»، به پزشك مراجعه كنید.
نشانه ضعف عضلات: اگر فاصله ادرارها زمانى كه او را پوشك مى‏‌كردید، كم بود و زمانى كه آموزش را آغاز كرده بودید، با فشردن پاهاى خود به یكدیگر هنگام فشار ادرار، بیش از چند ثانیه نمى‏‌توانست جلو ادرار خود را بگیرد، معنایش این است كه عضلات مثانه‏‌اش ضعف دارد.
4. كوچكى مثانه:
ممكن است مثانه‏‌اش كوچك باشد.
5. عفونت مجراى ادرار:
یكى از علل عدم كنترل ادرار، عفونت مجراى ادرار است.
6. برخورد نوزادانه با كودك:
یكى از علل نپذیرفتن آموزش، برخورد نوزادانه با كودك است. استفاده از شیشه و پستانك، خواباندن در گهواره و رفتارهایى از این قبیل، باعث مى‏‌شود كه گمان كند هنوز نوزاد است. اگر این برخوردها را كاهش دهید، تمایل بیشترى به پذیرش آموزش نشان خواهد داد.
7. سرگرمى:
وقتى كودك به شدت سرگرم و غرق در بازى مى‏‌شود، به علامتى كه مثانه پس از پر شدن به مغز مى‏‌فرستد، توجه نمى‏‌كند و شلوار خود را خیس مى‏‌كند. در این موقعیت، پرسیدن از او كه دستشویى دارد یا نه، بى‏‌فایده است و باید به طور عملى (البته با آرامش) و با تشویق، او را به سمت دستشویى ببرید.

سؤال 6ـ پسر سه و نیم ساله‏‌ام گاهى در مكان‏‌هاى نامناسبى مانند دیوار خانه ادرار مى‏‌كند. علت این رفتار او چیست و چگونه با این مشكل مواجه شوم؟

ادرار كردن در شلوار یا در مكان‏‌هاى نامناسبى مانند دیوار، روى فرش، زمین، صندلى و... گاهى بین كودكان (بیشتر پسران) 2 تا 4 ساله دیده مى‏‌شود كه رفتارى طبیعى است.
پسر بچه‏‌اى كه به هدف‏‌گیرى علاقه دارد، گاهى به جاى ادرار در كاسه توالت، ممكن است تمام توالت را آب پاشى كند.
گاهى علت این رفتار، كنجكاوى است و مى‏‌خواهد بداند كه تأثیر ادرار كردن بر دیوار خانه یا روى زمین و به ویژه بر رفتار پدر و مادر چگونه است؛ بنابراین، مراقب واكنش خود باشید. این رفتار به زودى از بین خواهد رفت.
علت دیگر ممكن است ترس از توالت‏‌هاى ناآشنا باشد. گر چه این ترس به تدریج از بین مى‏‌رود مى‏‌توانید براى از بین رفتن آن و در نتیجه پیشگیرى از ادرار در غیر دستشویى، از راهكارهاى ذیل استفاده كنید:
1. از توالت‏‌هاى ساده‏‌تر آغاز كنید؛ براى مثال ممكن است از توالت منزل مادربزرگ كمتر بترسد؛
2. براى كاهش این ترس، همراه او داخل توالت بروید و اگر از مسأله خاصى (منفذ توالت، تهویه، سیفون، قفل شدن در و...) مى‏‌ترسد، برایش توضیح دهید؛
3. تا مدتى پشت در بایستید و با او صحبت كنید تا احساس آرامش كند؛
4. به او اطمینان دهید كه مراقب خواهید بود غریبه‏‌اى داخل توالت نشود.
علت دیگر در كودكان بزرگ‏‌تر ممكن است فشار عصبى یا تشویش مثلا قبل از امتحان باشد. زمینه‏‌هاى فشار او را از بین ببرید و او را با شیوه‏‌هاى كسب آرامش آشنا سازید .
توجه داشته باشید كه این رفتار در سنین بالاتر، ممكن است نشانه مشكل روحى ـ روانى باشد كه خوب است با روان پزشك مشورت شود.
براى پیشگیرى از استمرار این رفتار، او را به رفتن توالت تشویق كنید و در صورت استفاده از توالت، به او جوایز خوبى بدهید.

سؤال 7ـ پسرى 5 ساله دارم كه با تحمل فشار و سختى و گاهى به صورت قطره‏‌اى ادرارش را دفع مى‏‌كند. آیا اختلالى وجود دارد؟

مهم‏‌ترین عامل سخت ادرارى در پسران، تنگ بودن مادرزادى مجراى ادرار یا زخم كوچك اطراف آن، و مهم‏‌ترین عامل در دختران، عفونت مجراى ادرار است كه براى رفع مشكل باید به پزشك مراجعه كرد.
علت دیگر چه در دختر و چه در پسر، حالت تب یا هواى گرم است كه زیاد عرق مى‏‌كند و مایعات كافى نمى‏‌نوشد و در نتیجه میزان ادرارش كاهش مى‏‌یابد یا با فاصله زیاد ادرار مى‏‌كند كه در این صورت، ادرار، غلیظ و رنگ آن تیره است.
در صورت وجود تب، او را درمان كنید و در صورت دوم، مایعات بیشترى را در فاصله غذاها به او بنوشانید.

سؤال 8ـ دختر 4 ساله‏‌ام هنوز هم شلوار خود را كثیف مى‏‌كند (مدفوع می کند). اگر طبیعى نیست، چگونه باید این مشكل را از بین ببرم؟

اگر این رفتار، موردى باشد، اشكالى ندارد و حتى ممكن است در سنین بالاتر هم اتفاق بیفتد. علت كثیف كردن‏‌هاى موردى، پرخورى و بدخورى، محیط جدید، سرگرمى و بى‏‌توجهى به علائم دفع، بردن مكرر كودك به دستشویى و نگهداشتن طولانى در آن جا، و بى‏‌توجهى والدین به اعلام كودك است.
در صورتى كه عمل دفع در شلوار به علل ذیل همیشگى باشد، نگران كننده است و باید از بین برود.
1. یبوست مزمن:
در یبوست مزمن، كودك نمى‏‌تواند مدفوع سفت را دفع كند و هر قدر مدفوع خود را بیشتر نگه دارد، روده‏‌ى بزرگ، متورم‏‌تر و بزرگ‏‌تر و ماهیچه‏‌هایش شل مى‏‌شود و نمى‏‌تواند مدفوع را به موقع و به طور مؤثر به جلو براند و لایه‏‌هاى بعدى مدفوع كه شل هستند، بیرون مى‏‌زنند. برخى مادران با دیدن این وضعیت گمان مى‏‌كنند فرزندشان اسهال است و از داروها و خوراكى‏‌هاى ضد اسهال استفاده مى‏‌كنند كه مشكل یبوست كودك بییشتر مى‏‌شود.
در صورت یبوست مزمن، سعى كنید با توجه كردن به رژیم غذایى او، مشكل را برطرف سازید. استفاده از سوپ، سبزى، حبوبات، آب كافى و مایعات (به ویژه آب پرتقال و آب آلو)، پوره‏‌ى آلو، شربت و مرباى انجیر و مواد فیبردار مانند میوه و غلات سبوس‏‌دار، در رفع یبوست كودك مؤثرند.
در صورتى كه یبوست كودك با این رژیم غذایى مرتفع نشد، باید تحت نظر پزشك از داروهاى مسهل، شیاف و پمادهاى مناسب استفاده شود.
توجه داشته باشید كه بازى و حركت و تلاش كودك، در طبیعى شدن وضعیت دفع او مؤثر است.
2. فشارهاى روحى:
یكى از عوامل جدى ناتوانى در كنترل مدفوع در كودكان، فشارهاى روحى ناشى از اختلافات والدین، حسادت شدید به فرزند دوم، تنبیه بدنى و... است.
ترس بیش از حد از كتك، در عملكرد طبیعى بدن كودك اختلال ایجاد مى‏‌كند و باعث شل شدن عضلات اسفنكتر مى‏‌شود.
برخوردهاى هیجانى مادر نیز عامل فشار روحى كودك و استمرار این رفتار است؛ چون گمان مى‏‌كند مادر دوستش ندارد.
3. ترس از توالت:
اگر فرزند شما از توالت مى‏‌ترسد، آن را از بین ببرید. توجه داشته باشید كه كودكان از صداى سیفون و از سقوط به داخل منفذ توالت مى‏‌ترسند.
4. لجبازى:
استفاده از اهرم فشار براى توالت رفتن و برخوردهاى نامناسب هنگام كثیف كردن شلوار، او را وارد جنگ قدرت با والدین مى‏‌كند تا مدتى با حفظ آرامش و خونسردى خود، از این كه شلوارش را كثیف كرده، فقط اظهار تأسف كنید. به گونه‏‌اى برخورد نكنید كه احساس گناه كند. در این صورت، یك مشكل كوچك، به یك بحران تبدیل خواهد شد.
5. علل پزشكى:
در صورتى كه علل پیش گفته را بررسى كردید و نتیجه‏‌اى نگرفتید، به پزشك مراجعه كنید. احتمال مشكلات جسمى و پزشكى، از جمله ضعف ماهیچه‏‌هاى روده بزرگ، اختلالات جذب، نشانگان روده تحریك‏‌پذیر، گشاد شدن روده بزرگ، كم كارى تیروئید، بیمارى هیرش پرونگ (نبود رشته‏‌هاى عصبى در روده)، تنگى مادرزادى مخرج دفع، شكاف تحتانى ستون فقرات، نقص در كانال نخاعى یا التهاب در نخاع وجود دارد كه باید درمان شود.

سؤال 9ـ پسر 4 ساله‏‌ام براى عمل دفع مقاومت مى‏‌كند و دیر به دیر به دستشویى مى‏‌رود. آیا علت خاصى دارد؟

اگر این رفتار كودك مقطعى باشد، جاى نگرانى نیست. گاهى كودكان به علل مقطعى مانند قرار گرفتن در محیطى جدید یا در جاهایى كه توالت برایشان ناآشنا است، ممكن است تا 48 ساعت هم عمل دفع را انجام ندهند كه ضررى ندارد؛ اما اگر همیشگى است، باید علت‏‌یابى و مشكل حل شود.
علل احتمالى این رفتار عبارتند از:
1. یبوست مزمن:
یبوست، عامل مهمى در خوددارى از دفع است.
2. زخم در محل مخرج دفع:
در صورتى كه نشانه‏‌هایى بر احساس ناراحتى او در این محل مى‏‌بینید، به پزشك مراجعه كنید.
3. ترس از توالت:
به این دلیل كه مى‏‌ترسد داخل منفذ توالت بیفتد، از عمل دفع خوددارى مى‏‌كند. تا مدتى گوشه حمام را براى عمل دفع او آماده سازید و با رسم خطوطى بر روى كاغذ، برایش توضیح دهید كه زیر منفذ توالت چاه نیست؛ بلكه لوله‏‌اى است كه به بیرون مى‏‌رود.
4. عدم آگاهى:
برخى از كودكان گمان مى‏‌كنند كه با عمل دفع، قسمتى از بدنشان از آن‏‌ها جدا مى‏‌شود! با استفاده از آبمیوه‏‌گیرى، عمل دفع را برایش توضیح دهید كه مدفوع او مانند پوره‏‌هاى سیب یا هویج است كه دور ریخته مى‏‌شود.
5. اثبات استقلال:
احتمالا با این كار مى‏‌خواهد استقلال خود را تثبیت كند و به شما بفهماند كه در امورى، فقط او تصمیم گیرنده است و دیگران به ویژه والدین نمى‏‌توانند جلو تصمیمش را بگیرند. در این صورت بكوشید زمینه‏‌هاى تثبیت استقلالش را (براى مثال با واگذارى امور شخصى به او) به شكل درست فراهم آورید.
6. انتقامجویى:
احتمال دارد این رفتار، نوعى مقاومت و مبارزه با والدین باشد. اگر در این مورد با او خوب برخورد نكرده، و از اهرم فشار استفاده كرده‏‌اید، تا مدتى فشارها را بردارید.
7. سرگرمى:
گاهى كودكان آن قدر سرگرم بازى مى‏‌شوند كه به علایم دفع بى‏‌توجهى مى‏‌كنند. شما باید در موقعیت‏‌هاى مناسب (به طور معمول پس از صرف غذا یا پس از بیدار شدن از خواب) او را به دستشویى ببرید.
8. احساس لذت:
گاهى خارش ناشى از نگهدارى مدفوع یا سنگینى ناشى از آن، باعث احساس لذت كودك مى‏‌شود كه لازم است با استفاده از راهكارهاى پیش گفته، جلو این رفتار گرفته شود تا در آینده به انحرافات جنسى و اخلاقى نینجامد.

سؤال 10ـ پسر نوپایى (18 ماهه) دارم كه با مدفوع خود بازى مى‏‌كند. چگونه این مشكل را از بین ببرم؟

این مشكل ممكن است در سنین بین 18 تا 30 ماهگى اتفاق بیفتد و علت اصلى آن كنجكاوى است.
مى‏‌دانم كه تحمل دیدن لباس، تخت و محل بازى كودك كه به وسیله او با مدفوعش آلوده شده، بسیار سخت است؛ اما توصیه مى‏‌كنم كه واكنش بدى نشان ندهید. با مشاهده چنین صحنه‏‌اى، با صداى محكم اما با خونسردى بگویید نكن! و به سرعت جلو او را بگیرید. توجه داشته باشید كه عصبانیت و تنبیه بدنى، او را در این رفتار مصمم مى‏‌كند.
این رفتار نوپا مى‏‌تواند نشانه خوبى براى آمادگى‏‌اش جهت آموزش توالت رفتن باشد؛ پس آموزش او را آغاز كنید.
در صورتى كه امكان آموزش وجود ندارد، لباس‏‌هایى را به او بپوشانید كه در آوردن آن‏‌ها و دست زدن به پوشك براى كودك سخت باشد.
در ضمن چیزهایى مثل خمیربازى، گل كوزه‏‌گرى و ماسه را در اختیارش قرار دهید تا با آن‏‌ها بازى كند و به بازى با مدفوعش نیازى نداشته باشد.
_________________________
منبع:
نسیم مهر جلد 3، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی