اقدامات پیامبر (ص) برای اصلاح مفاسد اجتماعی شهر مدینه

اقدامات پیامبر (ص) برای اصلاح مفاسد اجتماعی شهر مدینه

۰۲ آذر ۱۳۹۴ 0 اهل بیت علیهم السلام

مفاسد اجتماعی قبل ازهجرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به مدینه؛ سایه بر فضای آن شهر انداخته بود. و یثرب محیطی بود که در آن انحرافات دینی و اخلاقی، جهل و بیسوادی و تقلید از آداب و رسوم غلط جاهلی،عصبیت های قومی، فقر فرهنگی حرف اول را می زد. تلاش پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در مدینه، پاکسازی فضای مدینه ازآداب و رسوم و خرافات مردم آن شهر بود. 

يثرب سراى هجرت‏

يثرب در هفتاد و پنج فرسنگى شمال مكه قرار دارد و آن روز متشكل از دهكده‏ هايى بود كه دو طايفه اوس و خزرج و طوايفى از يهود در آن زندگى مى‏ كردند.
مقدسى در البدء و التاريخ 4/ 177 گويد:
يثرب به هنگام هجرت هنوز شهر نشده بود. با ورود پيامبر و مهاجران مركز حكومت اسلامى شد و چهره شهر به خود گرفت. بدين جهت بود كه به مدينة النبى تغيير نام پيدا كرد و بعدها به جهت اختصار به آن مدينه گفتند.
بيشتر مردم مدينه كشاورز بودند و اندكى دام داشتند و با اينكه نسبت به اهل مكه مردمانى نسبتا فرهنگى به شمار مى ‏آمدند، با اين حال بين دو گروه اوس و خزرج كه با هم عموزاده بودند پيوسته جنگ و خونريزى بود. با آمدن رسول خدا يثرب قهر و جنگ به مدينه مهر و آشتى مبدل شد و حضرتش رحمت و محبت را براى آنان و كل جامعه بشرى به ارمغان آورد.
 

 

بعد از هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) مدينه پايتخت مقدس‏ترين، دادگسترترين، زيباترين و آزادترين حكومت تاريخ بشر گرديد و تمامى طوايف با هم متحد شدند و پايه تمدنى بس بزرگ، عالم‏گير و جاويدان ريخته شد كه شعاع آن تا به امروز در سراسر گيتى مى‏ درخشد.

پیامبر با ورود به شهر یثرب که بعدها مدینه النبی نامیده شد، پیامبر برای پاک کردن فضای غبارآلود جامعه مدینه، که آغشته از افکار و خرافات جاهلی عربی بود؛ اقدامات وسیعی را انجام داد، گاهی این اقدامات برای جامعه آن روز که خرافات جاهلی بر روی آن سایه افکنده بود گران بود و لذا از قبول آن امتناع می ورزریدند.

اصلی ترین اقدام پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در این خصوص اصلاحات فردی بود چرا که به نوعی هنگامی که فرد با خدای خود توانسته باشد ارتباط خوبی داشته باشد با خانواده  و در اجتماع نیز فردی موفق خواهد بود.

جامعه آن روز مدینه نیز که در آن بت پرستی رواج داشت و دین رایج بت پرستی به شمار میر فت، ظهور آیئنی جدید و با دستورات الهام بخش می توانست تسلی بخش فردی باشد که در پرستش بت های خود به نوعی سردرگمی رسیده بود و گاهی با خود فکر می کرد که چرا بت های که به نوعی خداهای او به شمار می آمدند ،دعای او را مستجاب نمی کنند. پیامبر به چنین جامعه ای وارد شود و اولین اقدام وی سعی درپاک وبی آلایش کردن افراد از رسوم غلط و باورها و آیین غلط بت پرستی بود. اما علاوه براین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اقدمات اجتماعی متعددی نیز برای اصلاح مفاسد اجتماعی به انجام رساند . که در اینجا فهرست وار به ذکر آنها می پردازیم:

 

الف) تعیین مکان بدون در نظر گرفتن وضعیت مالی

از زمانی که زمزمه آمدن پیامبر (صلی اله علیه و آله) به مدینه شنیده شد تا هجرت ایشان به مدینه،  تصور عامه بر این بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مکانی سکونت می کنند که از لحاظ مکانی در بهترین نقطه شهر قرار گرفته باشد و مکانی مجلل و سرشار از همه امکانات باشد. در تصور هیچ کس نمی گنجید پیامبر این چنین محل سکونت خود را انتخاب می کند. و این اقدام پیامبر نهی تجمل و ثروت بود. پیامبر با این اقدام خود نشان داد که در اسلام مهم انسان وارزش انسان است نه تجملات ،نه بزرگ قبیله بودن، نه ثروتمند بودن و یا بر تخت پادشهای تکیه زدن. نکته ای که تا آن روز کمتر به آن توجه می شد.

پس از اقامه نماز در حالى كه انصار اطراف وى را گرفته و هر كدام خواهان آن بودند كه در محله آنان فرود آيد به راه خود ادامه داد. به روايت بيهقى( 2/ 506 )كودكان، جوانان و خدمتكاران شعار مى‏ دادند و مى‏ گفتند: «جاء رسول اللّه، جاء محمّد، اللّه أكبر». شتر پيامبر از بين قبايل عبور مى‏ كرد تا به محله بنى مالك بن نجار رسيد. آنگاه در زمينى كه متعلق به دو كودك يتيم بود زانو زد و رسول خدا فرود آمد. ام ايوب اثاث آن حضرت را به خانه خود برد، اسعد بن زراره نيز شتر وى را برد. بزرگان انصار از حضرت خواستند كه بر ايشان فرود آيد، فرمود: «المرء مع رحله» شخص با بار و بنه خود است. ابو ايوب از فقيرترين افراد يثرب به شمار مى‏آمد و منزل او كلبه محقرى بود كه دو اتاق بيشتر نداشت؛ يكى در طبقه پايين و ديگرى در طبقه بالا. از رسول خدا خواست تا در اتاق بالا منزل كند. حضرت فرمود: «السّفل أرفق بنا و بمن يغشانا» پايين براى ما و كسانى كه به ديدار ما مى‏ آيند آسان‏تر است. پيامبر هفت ماه ميهمان ابو ايوب بود و در اين مدت وحى در خانه او بر حضرت نازل مى‏ شد.( پيام آور رحمت ،متن،ص:72)
ازدرسهای مهم عبودیت و بندگی این است که ، فرد بر پایه عبودیت و بندگی است که مرتبه ای می رسد که داشتن ثروت و مال برای وی ارزش  و اهمیتی پیدا نمی کند بلکه مهم برای وی رسیدن به ارزشهای والای انسانی و کرامت نفس است.

ب) خواندن نماز جمعه

يكى از اهداف اجتماعى اسلام [يا اوّلين گام در ساختن جامعه اسلامى‏] تهذيب يكايك افراد است تا از مجموع آنها واحدهاى سازگارى تشكيل يابد كه در نهايت جامعه را به وجود مى ‏آورد. براى تحقّق چنين هدفى است كه عبادتهاى گوناگون تشريع شده و احكام خاصّى براى آنها معيّن و به مورد اجرا گذاشته شده است تا جامعه از ناپاكيها پيراسته شود و نيكان از آسيب شرآفرينى بدان در امان بمانند.( خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله و سلم ،ج‏2،ص:240)

به همين سبب از جمله نماز تشريع شده است، عبادتى كه خداوند در مورد ثمره و نتيجه واقعى آن مى‏ فرمايد:

«نماز [انسان را] از فحشاء و منكر باز مى ‏دارد و ياد خداوند [از هر چيزى‏] برتر و والاتر است» «عنکبوت، 45».

اولین نماز جمعه در میان قبیله بنی سالم  با حضور صد نفر از مسلمانان برگزار گردید.
یکی از اقداماتی  که باعث از بین رفتن تفرقه و منیت ها در مدینه می شد، برپایی نماز جماعت بود، در نماز جماعت  مکان فقیر و غنی، سیاه و سفید، کوچک و بزرگ از قبل تعیین شده نبود،و صحبتی از تفاخر و فخر فروشی وجود نداشت و همه در برابر خدای یگانه برابر بودند. وحمد و سپاس خدای متعال را انجام می دادند. بر پایه روایات رسیده، حضرت در بين راه در ميان قبيله بنى سالم بن عوف در وادى رانونا نماز جمعه اقامه نمود. برخى گويند اين اولين نماز جمعه ‏اى بود كه در مدينه خوانده شد و صد نفر مسلمان در آن شركت كردند.(پیام آور رحمت،69-71)

از خطبه‏ هاى نماز جمعه پيامبر در اين مدت يكى اين است:

«ستايش خداى راست. او را مى‏ستايم و از او كمك مى‏ جويم.
از شر نفس‏هاى خويش و كارهاى بدمان به خدا پناه مى‏ جوييم. هر كه را خدا هدايت كند او را گمراه گرى نباشد، و هر كه را گمراه كند او را هدايتگرى نباشد.
و گواهى مى‏ دهم كه معبودى جز خداى يگانه بى‏شريك نيست. بي گمان، بهترين گفتار كتاب خداى تبارك و تعالى است.
براستى كسى كه خدا قرآن را در دلش بياراست رستگار گشت و او را پس از كافرى به اسلام درآورد، و خدا قرآن را بر ديگر گفتارها كه از آن آدميان است برترى نهاد زيرا آن نيكوترين و رساترين گفتار است.
آنچه را خدا دوست مى‏ دارد دوست بداريد، و خدا را با همه دلتان دوست بداريد.
از كلام خدا و پندش خسته نشويد و دلتان را بروى آن فرو مبنديد، زيرا خدا از همه آنچه مى ‏آفريند چيزى را بر مى‏ گزيند و برتر مى ‏دارد.
و اينك خدا آن را نيكوترين كار خويش و برگزيده خويش براى بندگان و گفتار شايسته ناميده است. و از آنچه به آدميان داده شده است حلالى هست و حرامى.
پس خدا را بپرستيد و چيزى را با وى انباز مگيريد، و از او چنانكه وى را سزد پروا گيريد، و بهترين آنچه را كه به‏ زبان آوريد با خدا راست بتحقق آريد، و ميان خويشتن يكديگر را با رحمت خدا دوست داريد. بي گمان خدا از اين كه پيمان وى شكسته شود به خشم مى‏ آيد. والسلام عليكم.»«سيره ابن اسحاق 2/ 146.»(پیامبری و جهاد،ص15)

ج) بناى مسجد مدينه‏؛ دعوت به توحید و یکتاپرستی

در جامعه جاهلی عرب آن روز که قدرت حرف اول را می زد و هرکسی زور بیشتری داشت به تناسب از رفاه و حمایت های اجتماعی بیشتر برخوردار می شد،پیامبر(صلی الله علیه و آله) با احداث مسجد در مدینه به آنها اثبات کرد که نظم و فروتنی و ارزش انسانها  حرف اول را می زند نه پول و ثروت و جاه و مقام . همه بایستی در برابر خدای متعال فروتن باشند.

پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) با بنای مسجد چندین اقدام را با هم  انجام داد:

دعوت به توحید و یکتاپرستی

دعوت به توحید و یکتاپرستی در سرلوحه  مبارزاتی رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) با مفاسد اجتماعی قرار داشت آن حضرت لازم دید اولین اقدام او در مدینه ساختن مرکزی باشد که روح تولیدی را در تمام اعمال و رفتار فردی و اجتماعی مسلمانان حاکم نماید.همان کاری که نمایندگان اعزامی آن حضرت به یثرب قبل از هجرت انجام دادند که موجب گردید بسیاری از مردم آن شهر به اسلام گرویدند.

ایجاد نظم در جامعه جاهلی

آن‏گاه كه پيامبر (ص) به يثرب (مدينة النبى) گام نهاد، نخستين اقدام تأسيسى آن حضرت ايجاد «مسجد» بود. رسول خدا (ص) مى‏ خواست نظمى نوين و الهى برقرار سازد و اين نظم جز با همسويى قواى فرد و جامعه در جهتى الهى ميسّر نيست؛ و «مسجد» سنگ زيرين نظام الهى پيامبر بود.
 «اين نخستين كار است، يعنى كه مسجد سنگ زيرين بناى رژيمى است كه آغاز مى‏ شود.نخستين خانه‏ اى است كه براى مردم ساخته‏ اند.
مشارکت همه اقشار مردم 
در مفاسد و انحرافات اجتماعی عاملی که باعث ایجاد تبعیض های نزادی می شود فخر فروشی فقیری و یا ثروتمندی است در حالیکه این کار نه سمبولیک و نه چیز دیگری و فقط برای تشویق مردم صورت گرفت.
«كار بناى مسجد بى‏ درنگ آغاز شد. پيغمبر خود نيز دست به كار شد. نه تشريفاتى و سمبوليك، براى تشويق مردم يا تحبيب خويش. نه؛ همچون يك كارگر ساده، زمين را مى‏كند، خاك مى ‏برد، گل مى ‏كرد، بار مى ‏كشيد ...» « محمد خاتم پيامبران، ج 1، ص 264.»
 
ایجادپایگاه
مسجد به عنوان پایگاهی برای محل تجمّع مؤمنان، خانه عبادت و بندگى، سراى تعليم و تربيت، مأمن فقيران و مسكينان، جايگاه شور و مشورت و تصميم‏گيرى، پايگاه بسيج نيروها، مركز رفع اختلافات و مرافعات، مكان ديدارهاى رسمى و ... « 1»  قرار داده شد.
و بر همه اين‏ها يك روح حاكم بود و يك رنگ زده‏ مى ‏شد و آن «صبغه الهى» « قرآن، بقره/ 138.» بود و آن همه قوّت و عزّت و عظمت از اين همسويى و هم جهتى قوا بود.
صِبْغَةَ اللَّهِ ۖ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً ۖ وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ
اين است نگارگرى الهى؛ و كيست خوش‌نگارتر از خدا؟ و ما او را پرستندگانيم.
در آن مسجد كوچك و ساده ستون‏هايى وجود داشت كه هر يك معرّف امرى خاص بود.  «ستون تهجّد» جایگاهى ويژه براى شب‏زنده‏دارى و عبادت شبانه پيامبر خدا« 2» ، «ستون وفود» جايگاهى ويژه براى ملاقات با هيأت‏هاى نمايندگى؛ «3» و ...
گويا چنين بود كه رسول خدا (ص) كنار هر ستونى كه مى ‏نشست معنايى خاص داشت و مسلمانان مى ‏دانستند كه هنگام چه كارى است. ستونى خاص مردم، ستونى براى خلوت و ستونى براى شور و مشورت و ...
از درسهای مهم عبودیت و بندگی، رسیدن به تعاون و همدلی اجتماعی در جامعه ای است که تعصبیت های قومی حرف اول را می زد. برپایی نماز جماعت، باعث می شد تا منیت ها و تکبرها از بین برود. و فرد به مرحله ای برسد که برای وی خواسته جمعی و نظم جمعی مهمتر از فردیت باشد.

د) پيمان برادرى مهاجران و انصار

پيامبر اكرم (ص) اقدامات خود در مدينه را با ايجاد روابطى ميان مسلمانان كه آنان را به يكديگر پيوند مى‏دهد و وحدتى را به وجود مى ‏آورد كه همه عناصر مختلف جامعه اسلامى را با همه اختلاف در اصل و نسب و زادگاه در خود جاى مى‏دهد آغاز كرد تا از جامعه‏ اى كه از قبايل و تيره‏ها و نژادهاى مختلف تركيب يافته بود جامعه‏اى متّحد و هماهنگ در احساسات و افكار به وجود آورد كه همه تفاوتها در آن از ميان مى ‏رود و هر آنچه به جاى وحدت تفرقه‏آور است رخت از ميان بر مى‏بندد.

پيامبر اكرم (ص) در مدينه مهاجرانى را مى‏ ديد كه از تيره‏هاى گوناگون بودند و انصارى كه آنان را پناه و يارى داده بودند، امّا هنوز خونهاى گذشته در ميان آنان خشك نشده بود. به همين سبب آن حضرت به سراغ اين جامعه از هم گريزان آمد تا ميان دلهاى افراد آن آشتى و الفت برقرار سازد- آن‏سان كه هر امّتى نيز از دلهايى كه در ابتدا از هم گريزان بوده‏ اند تشكيل مى‏ شود- و آنها را بر محور حق گرد هم مى ‏آورد. اين در حالى است كه آنچه مى ‏توانست بيش از هر چيز استوارترين رابطه را ميان افراد اين جامعه برقرار كند ايمان به خداوند و سر فرود آوردن در مقابل احكام الهى، آن هم در سايه پاكترين موجود عالم هستى يعنى حضرت محمّد (ص) بود. (خاتم پیامبران، حسین صابری)

ه) منشور حكومت مدينه، مرزبندى روابط

پيامبر گرامى اسلام براى اينكه جلوى خرابكارى يهود و تحريكات دشمنان اسلام را در مدينه بگيرد قراردادى تدوين كرد كه بنا بگفته مورخين محكمترين پايه پيشرفت آئين مقدس اسلام با همين قرارداد ريخته شد، و ضمنا نبوغ فكرى رهبر عاليقدر اسلام را در تشكيل امت واحد و تنظيم امور مردمى مختلف العقيدة بثبوت مي رساند).                   
و اين قرارداد را رسول خدا صلى اللّه عليه و آله براى مهاجر و انصار تدوين فرمود كه در آن پيمانى هم با يهود بسته و آنها را در دين خود آزاد گذارد و اموالشان را محترم دانسته شرائطى براى آنها مقرر فرمود.( زندگانى محمد(ص) ،ج‏1،ص:334)

و) عهدنامه حسن همجوارى‏

يهوديان بنى قريظه، بنى نضير و بنى قين قاع به حضور رسول خدا (ص) رسيدند و خواستار مداهنه شدند. پيامبر (ص) پذيرفت و عهدنامه‏اى براى آنان نوشت و شرايطى براى ايشان و برايشان قرار داد. از جمله:
احدى را بر ضدّ پيامبر (ص) يارى ندهند؛ با دست و زبان و با اسب و اسلحه و در خفا و آشكار و در شب و روز، متعرّض احدى از اصحاب حضرت نشوند. اگر آنان به اين شرايط وفادار ماندند، رسول خدا (ص) خون آن‏ها را نخواهد ريخت، زنان و فرزندانشان را اسير نخواهد كرد و اموالشان را نخواهد گرفت.
براى هر يك از قبايل سه گانه يهود، عهدنامه جداگانه‏ اى نوشت. «4» اما چنان كه بيايد، يهوديان به مكر و نيرنگ روى آوردند. در حالى كه بنا به تصريحات خودشان، مى‏ دانستند كه او پيامبر حقّ است.
 و در انتها  تمامی اقدامات پیامبر بر پای تعالیم الهی و دین مبین اسلام بود. پیامبر (صلی الله علیه و آله) درصدد بود،در جامعه آشفته ان روز که بت پرستی و مفاسد اجتماعی در آن موج می زند احترام  متقابل را در بین افراد ایجاد کند و این احترام به خواسته دیگران و همکاری و همدلی در اجتماع  تا در جامعه بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی از میان برود و برای همدیگر ارزش و اعتبار قائل شوند.
 

ز) اصلاح خانواده ها

[اسلام پس از تربيت افراد مهذّب‏] به تشكيل خانواده مبتى بر ارزشها پرداخته و اين بدان سبب است كه خانواده هسته بناى جامعه و نخستين واحدى است كه زيربناى تشكيل آن به شمار مى‏ رود. به همين دليل نيز قرآن كريم به بيان احكام روابط اجتماعى و توضيح تكاليف و حقوق ميان زن و شوهر و پدر و مادر و فرزندان توجّه خاصى نشان داده است. [اين نكته جالب توجّه خواهد بود كه بدانيم‏] همه احكام شرعى ناظر به عبادات و معاملات در قرآن به صورت مجمل آمده و رسول اكرم (ص) تفاصيل و جزئيات آن را نه فقط در گفتار بلكه حتى در صحنه عمل بيان فرموده و اين در حالى است كه تنها در مورد خانواده خداوند خود در قرآن كريم عهده‏ دار بيان تفاصيل و جزئيات احكام و مسائل آن‏ شده، تكاليف متقابل خانوادگى، نحوه روابط خانواده و راههاى حلّ هر بحرانى در اين روابط و نيز احكام ميراث را به گونه‏اى مفصل و مشخص و بى‏ هيچ ابهام و اجمالى و همچنين احكام طلاق و مسائل مربوط به آن را بيان كرده است. (خاتم پیامبران، حسین صابری)

در جامعه آن روز مدینه فسادهای فراوانی که ناشی از بی و بند باری و ارزش نداشتن خانواده بود را شامل می شد، بعد از آمدن اسلام  در مدینه تلاش شد تا نهاد خانواده ، به نهادی محکم تبدیل شود و کمی از فسادهای اجتماعی کاسته شود.یکی از باورهای داشتن روابط قبیله ای  نامحدود بین زنان و مردان بود که اسلام با این چنین روابطی به شدت مخالفت کرد و ان را مردود شمرد،تصور غلط رایج دیگر در آن زمان ،زنده به گور کردن دختران بود که مورد نفی اسلام قرار داد و با این کار توانست ارزش  و مقام زن و دختر را که به عنوان کالایی خرید و فروش می شدند را در خانواده بالا ببرد.

پی نوشت ها:
(1)ر. ك: عبد السلام الترمانينى، أحداث التاريخ الاسلامى بترتيب السنين، دار طلاس، دمشق، 1408
(2)وفاء الوفاء بأحوال دار المصطفى، ج 2، صص 450- 451.
(3) همان، ص 449.
(4)اعلام الورى، 69؛ بحار الانوار، 19/ 110- 111؛ سيره دحلان، 1/ 175
منبع:
(1) پيام آوران رحمت‏، سيد على مير شريفى‏، سمت، تهران، 1385،صص69-71.
(2) پیامبری و جهاد، جلال الدين فارسى‏ ،موسسه انجام کتاب، تهران، 1362، ص10-11
(3) خاتم پيامبران صلى الله عليه و آله و سلم‏، حسين صابرى‏، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، مشهد،1380. ج2،ص235-252
(4)زندگانى محمد( ص)، سيد هاشم رسولى محلاتى‏،قم‏،1375، ج1، صص332-333.
(5) سيره نبوى« منطق عملى»، مصطفى دلشاد تهرانى‏، دريا، تهران، 1385.
(6)على شريعتى، از هجرت تا وفات، محمد خاتم پيامبران، انتشارات حسينيه ارشاد، 1347 ش. ج 1، ص 264.
 
نویسنده: فرزانه- صفائی

 

گالری: 
روشهای پیامبر اکرم (ص) برای مبارزه با مفاسد اجتماعی در شهر مدینه
کانال قرآن و حدیث را درشبکه های اجتماعی دنبال کنید.
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام
کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام
تلگرام قرآن و حدیث
کانال قرآن و حدیث در ایتا
کانال قرآن و حدیث در گپ
پیام رسان سروش _ کانال قرآن و حدیث