نامزدهاي خلافت در روز سقيفه

مراد از خليفه در اينجا يعني خليفه الرّسول، يعني کسي که پس از پيامبراکرم (ص)، امر حکومتِ ظاهري به دست اوست و حاکم است. و اين معنايي است که نه جنبه لغوي دارد و نه اصطلاح اسلامي، بلکه ساخته مکتبِ خلفا پس از پيامبر است. چراکه، در لغت، خليفه هر شخص، يعني کسي که در غياب او کار او را انجام مي دهد. (مفردات راغب، ذيل ماده خلف) کار اصلي پيامبراکرم (ص) و همه پيامبران الهي، بنا به نصّ قرآن کريم، تبليغ دين خدا به مردم است:وَما عَلَي الرَّسُولِ اِلاَّ الْبَلاغ(مائده : 98)،فَهَلْ عَلَي الرُّسُلِ اِلاَّ البَلاغُ المُبين(نحل : 35)، و نه حکومت کردن.

لذا، غالب پيامبران حکومت ظاهري نداشته اند، مانند حضرت عيسي، يحيي، زکريا، نوح عليه السلام.و نيز، اين معني اصطلاح شرعي نيست و در حديث پيامبر، مراد از خليفه الرّسول به شخصي که حديث و سنّت پيامبر را روايت مي کند:آمده

قال (ص): الذّينَ يأتُونَ مِنْ بَعدي يروُونَ حَديثي و سُنَّتي.(1)

همچنين مرادِ از آن، خليفه اللّه هم نيست؛ زيرا خليفه اللّه به شخصي گفته مي شود که خداوند او را معين فرموده تا دين خدا را از طريق وحي (اگر پيامبراست) و يا به واسطه پيامبر (اگر وصيّ پيامبراست مانند ائمّه عليهم السّلام) بگيرد و به مردم ابلاغ کند. البتّه حکومت ظاهري نيز جزء شؤون اين خلافت الهي است، و خليفه اللّه، خود، وظيفه اي در جهتِ گرفتن آن ندارد، مگر آنکه مردم گردِ او جمع شوند و از او بخواهند که حاکم شود و او را در اين امر ياري دهند،

مانند پيامبراکرم (ص) که در مدينه به دليل بيعت و ياري مردم توانست تشکيل حکومت دهد ولي در مکه (چون مردم نخواستند و ياري نکردند) بدين کار قيام ننمود و به وظيفه اصلي خود، که ابلاغ دين خدا بود، اکتفا کرد. در مورد اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب نيز وضع به همين گونه بود. وظيفه اصلي ايشان و همه ائمه، همچون پيامبر(ص)، حفظ دين خدا و ابلاغ آن به مردم بود، و البتّه اگر مردم مي خواستند و آن حضرت را ياري مي کردند، ايشان قيام به حکومت نيز مي کرد و اين کار برايشان واجب مي شد، لکن مردم نخواستند و نيامدند جز سه نفر(2) يا چهار و پنج نفر(3) چنان که آن حضرت خود مي فرمود

لَو وَجَدْتُ اَربعينَ ذَوي عَزمِ مِنهُم لَنا هَضْتُ القومَ(4) اگر 40 مرد مصمم می یافتم بپا می خاستم .

امّا پس از 25 سال، يعني پس از کشته شدن عثمان، چون مردم به در خانه آن حضرت آمدند و از ايشان مُصرّانه خواستند که حکومت را به دست بگيرد، بدين امر قيام کرد(5) . اين عمل حضرت امير، دقيقاً، همان چيزي بود که پيامبر (ص) از ايشان خواسته بود:

قالَ رسولُ اللّه (ص) لِعَليّ: اِنَّک بِمَنْزِله الکعبه تُؤتي وَلا تَأتي. فَاِنْ اَتاک هؤُلاءِ القَومُ فَسَلَّموالَک الاَمرَ فَاقْبَلْهُ مِنْهُم...(6)

حال، اگر در اينجا نام اميرالمؤمنين (ع) جزو نامزدهاي خلافت آورده شده، نه به اين معناست که آن حضرت خود خواهان اين امر و قيام کننده براي گرفتن آن بودند، بلکه بيانگر نظر عده قليلي از مردم جامعه آن روز مدينه است، که به سبب آن که حضرت علي (ع) را وصيّ رسول اللّه (ص) مي دانستند و حکومت را جزو شؤونِ و حقِّ او مي شمردند (مانند سلمان و ابوذر و مقداد و عمّار) يا به واسطه تعصّبات خانوادگي (مانند عبّاس عمومي پيامبر) و يا تعصّبات قبيلگي (مانند ابوسفيان) خواستار حکومت ظاهري اميرالمؤمنين (ع) بودند.

الف) علي بن ابي طالب(ع)، که از جانب خدا براي رهبري اين امّت تعيين شده و پيامبر اکرم(ص) اين امر را به مسلمانان ابلاغ فرموده بود.

ب) سَعد بن عُبادهَ، که نامزد قبيله خزرج بود ونه همه انصار.

ج) ابوبکر، که نامزد جماعتي از مهاجران (قريش) بود، نه همه آنان.

 (1). معاني الاخبار صدوق، ص 374 - 375، مَن لا يحْضُرُهُ الفَقيه، 420: 4، الفتح الکبير سيوطي، 233: 4، شرف اصحاب الحديث خطيب بغدادي، ص 30

 2. (تاريخ يعقوبي،2: 105و شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، 4: 2) 

 3. (شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، تحقيق محمّد ابوالفضل ابراهيم،2: 47)؛

4.همان

5. (شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، 2: 50و تذکره سبط ابن جوزي، باب ششم).

6. (اسدالغابه4: 31).

منبع: کتاب سقیفه علامه عسگری