شرط بهره مند شدن از شفاعت

هر آنچه در دوران زندگی از انسان سر می زند ریشه در  باورهای صحیح یا غلط او دارد. چه بسا دریافتی غلط از جهان هستی و مناسبات آن, انسانی را  و بلکه جامعه ای را به سراشیبی سقوط کشاند. موضوع شفاعت از آن دسته باورهایی است که فهم نادرست و ناقص از آن آثار نامطلوبی بر نوع نگاه شخص به زندگی و درنتیجه روش و منش زندگی او دارد؛ از این رو باید با نگاهی جامع به این موضوع  پرداخت تا فهم ناقص از آن زمینه ساز انحراف در عمل و عقیده را فراهم نیاورد.
موضوع شفاعت را از جنبه های گوناگون می توان بررسی نمود. اینکه آیا شفاعت حق است یا خرافه؟ شفیعان کیستند؟ شفاعت در آخرت است یا در برزخ و... اما یکی از مهمترین مسائل در باب شفاعت شرط بهره مندی از شفاعت  است.   در این نوشتار به اختصار به این موضوع می پردازیم.

شرط بهرمندی از شفاعت

قرآن کریم در آیه 78 سوره مریم می فرماید: (لا يَمْلِكُونَ الشَّفاعَةَ إِلاَّ مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ عَهْداً) كسى در آن روز مالك شفاعت نيست، مگر آن كه نزد خداى رحمان پيمانى دارد.
 امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه فرمودند: (کسی مالک شفاعت نیست مگر کسی که خداوند را از طریق ولایت امیر المومنین علیه السلام و امامان بعد از او علیهم السلام بپرستد.که عهد همین ولایت است).
بر این اساس شرط بهره مند شدن از شفاعت پذیرفتن ولایت امامان حق علیهم السلام و دینداری به دین آل محمد علیهم السلام است. اینک به بررسی و تحلیل این شرط می پردازیم. برای رسیدن به تحلیلی صحیح لازم است ابتدا تصویری صحیح از شفاعت در ذهن داشته باشیم:
 

تصویر صحیح از شفاعت

برخی می پندارند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه طاهرین علیهم السلام افرادی با نفوذی هستند که در دستگاه عدل الهی نفوذ کرده و اراده خداوند را تغییر میدهند و گناهکاران را از آتش رهایی می بخشند. چنین پنداری در زمان جاهلیت وجود داشت. مشرکان جاهل گمان می کردند خداوند جهان را آفرید اما پس از آن بتها با خداوند در اداره جهان شریک شدند یعنی اداره جهان بین خداوند و بتها تقسیم شد. بنابراین لزوماً جلب رضایت خداوند لازم نیست بلکه میتوان با قربانی نمودن و دیگرمناسک بت پرستی رضایت بتها را جلب نمود؛ آنگاه بتها در رسیدن به حوائج نظر خداوند را جلب خواهند نمود و اراده او را به نفع ما تغییر میدهند.  تصویر غلطی که در مورد شفاعت وجود دارد مانند چنین تصویر شرک آلودی است. گویا خداوند  دستگاهی  برای خود دارد و شفیعان دستگاهی دیگر. راضی نمودن خداوند به گونه ای است و راضی نمودن شفیع روشی دیگر دارد که چه بسا بسیار آسانتر از جلب رضایت خداوند است. در دستگاه خدا نماز و حج و جهاد و روزه و ترک معاصی و... موجب جلب رضایت است و در دستگاه شفیعان قطره اشکی یا مختصر عرض ارادتی جلب رضایت ایشان را در پی دارد و موجب سعادتمندی انسان و رها شدن او از جزای اعمال زشتش می شود.(مجموعه‏ آثاراستادشهيدمطهرى، ج‏1، ص: 248).
بی تردید چنین تصویری از شفاعت باطل و شرک آلود است. به همین دلیل پیشوایان اسلام به مقابله با این تصور پرداخته اند. امام صادق علیه السلام می فرمایند: (فَمَنْ سَرَّهُ أَنْ تَنْفَعَهُ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ عِنْدَ اللَّهِ فَلْيَطْلُبْ إِلَى اللَّهِ أَنْ يَرْضَى عَنْه) هر کس در پی شفاعت شفیعان است باید رضای خداوند را طلب نماید بحار الأنوار, ج‏75، ص: 211).
اینک جای این پرسش است که تصویر صحیح از شفاعت چگونه است؟ برای تصور صحیح از شفاعت باید مقدماتی بیان شود:

پیرامون معنای لغوی شفاعت

مقدمه اول: در آغاز بایست اندکی پیرامون کلمه شفاعت گفتگو نماییم. شفاعت در لغت یعنی واسطه شدن. در امور روزمره وقتی کسی درخواست کسی را به مافوق منتقل می کند او را شفیع می نامند. بنابراین شفاعت یکی از مصادیق سببیت است. پس هر چیزی که واسطه و سبب ایجاد اثری شود شفیع نامیده می شود.  قرآن  کریم می فرماید: (مَنْ يَشْفَعْ شَفاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصيبٌ مِنْها وَ مَنْ يَشْفَعْ شَفاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْها وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ مُقيتاً) هر كس واسطه خوبى شود، بهره‏اى از آن خواهد برد و هر كه واسطه بدى شود، بهره ‏اى از آن خواهد برد و خداوند بر همه چيز مراقب است.(نساء/85)
و در اصطلاح «شفاعت، واسطه شدن يك مخلوق، ميان خداوند و مخلوق ديگر، در رساندن خير يا دفع شر - خواه در دنيا و خواه در آخرت - است». روشن است که بازگشت معنای اصطلاحی شفاعت به همان معنای لغوی است.

دستگاه خداوند هم نظام عقاب و پاداش دارد و هم نظام عفو و رحمت

مقدمه دوم: خداوند عالم نظام پاداش و عقاب در عالم قرار داده است تا زمینه کمال انسان را فراهم آورد اما از سوی دیگر عفو رحمت خداوند نیز جریانی دیگر است. این دو نظام اختلالی با یکدیگر ندارند. هر کدام جایگاهی و شرایطی دارد. در قانون الهی توبه موجب عفو و مغفرت الهی است وسر و کار انسان را به دستگاه مغفرت الهی می اندازد و از سوی دیگر اصرار انسان بر گناه عقاب سخت الهی را در پی دارد. چنانکه  کفر و دشمنی با خدا سر و کار انسان را با عذاب  جاودان الهی قرار خواهد داد. از این رو این خود انسان است که با اعمال و رفتار خود زمینه جاری شدن عفو و رحمت یا عذاب الهی را فراهم می سازد.

خداوند امور را از طریق اسباب صورت می دهد

مقدمه سوم: امام صادق علیه السلام می فرمایند: (ابى اللّه ان يجرى الاشياء الاّ بأسباب، فجعل لكل شى‏ءٍ سبباً) «خداوند ابا دارد از اينكه امور را جز از طريق اسباب فراهم آورد، پس براى هر چيزى سببى قرار داده است( ميزان الحكمه، ج 3، ص 1231)
از آیات قرآن کریم نیز به خوبی می توان فهمید که خداوند اسبابی را برای جاری کردن اراده خود در ربوبیت عالم مقرر می فرماید. مثلاً ملائکه الهی را به سبب ایجاد آثاری می گرداند یا برای هدایت بشر رسولانی را مبعوث می فرماید. (اللَّهُ يَصْطَفي‏ مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَميعٌ بَصيرٌ) خداوند از بين فرشتگان و انسانها رسولان خود را بر مى ‏گزيند كه او شنوا و بيناست(حج/75)

جاری شدن رحمت خداوند نیز از طریق اسباب است.

مقدمه چهارم: خداوند سرچشمه رحمت است  و این رحمت با واسطه اولیاء الهی بر خلق جاری می شود. آیات و روایات فراوانی شاهد این مطلب است. چنانکه امام صادق علیه السلام در معرفی اهلبیت علیهم السلام فرمودند: (بِهمْ يُنْزِلُ الرَّحْمَة)به سبب ایشان است که رحمت نازل می شود. (توحید شیخ صدوق ص 167)
 

نتیجه گیری از مقدمات

از آنچه در این بنابراین مقدمات شفاعت چیزی جز این نیست که خداوند برگزیدگان درگاهش را واسطه جریان رحمتش بر دیگر بندگان قرار دهد. جریان رحمت الهی در دنیا موجب هدایت انسان و بر آورده شدن حاجات و در آخرت به صورت مغفرت الهی که جلوه ای از رحمت او است آشکار می شود.
اینک با تصویر صحیحی که از شفاعت در ذهن داریم می دانیم که شرط بهره مندی از شفاعت اتصال به مجرای رحمت الهی یعنی اولیاء خداست. این اتصال چیزی جز پذیرفتن ولایت اولیاء خدا و پیروی از ایشان نیست. در قیامت هر گروهی به امامی که از او پیروی نموده است خوانده می شوند.  (يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ فَمَنْ أُوتِيَ كِتابَهُ بِيَمينِهِ فَأُولئِكَ يَقْرَؤُنَ كِتابَهُمْ وَ لا يُظْلَمُونَ فَتيلاً) روزى كه ما هر گروهى از مردم را با پيشوايشان (به پيشگاه حقيقت) مى‏خوانيم، پس هر كس نامه عملش را به دست راست دهند آنها نامه خود را قرائت كنند و كمترين ستمى به آنها نخواهد شد (71اسراء)
اگر پیشوای باطلی را برگزیده باشد همچنان که در دنیا با تبعیت از او به گمراهی کشانده می شود در آخرت نیز به دنبال او وارد عذاب شده و از رحمت خداوند دور خواهد بود: (... فَاتَّبَعُوا أَمْرَ فِرْعَوْنَ وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشيدٍ. يَقْدُمُ قَوْمَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ فَأَوْرَدَهُمُ النَّارَ وَ بِئْسَ الْوِرْدُ الْمَوْرُودُوَ أُتْبِعُوا في‏ هذِهِ لَعْنَةً وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ بِئْسَ الرِّفْدُ الْمَرْفُودُ) آنان پيرو حكم و امر فرعون شدند با آنكه هيچ هدايت و رشدى در اطاعت امر فرعون نبود. فرعون پيروان خود را در قيامت پيشوايى كند و آنها را (با خود) به آتش دوزخ  وارد می¬کند، كه بسيار بد ورودگاه و منزلگاهى است. و فرعونيان را در اين جهان بد لعنتى در پى است و آن بد عطا و بخششى است(هود/97-99)
بنابراین برگزیدن پیشوایان حق و اطاعت از ایشان شرط بهره مندی از شفاعت ایشان است. چه اینکه اطاعت از ایشان اطاعت از خداست: مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفيظاً هر كه اطاعت رسول را نمايد، خدا را اطاعت كرده و هر كه روى برگرداند، ما ترا به نگهبانى آنها نفرستاده ‏ايم (نساء80 )  این اطاعت از ایمان شخص ناشی می شود. (وَ أَطيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنين) از خدا و رسول اطاعت نماييد اگر شما ايمان داريد(انفال/1).  
و فرمود: (يأيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اتَّقُوا اللَهَ وَ ءَامِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِن رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَل لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَهُ غَفُورٌ رَحِيم)؛ اى كسانيكه ايمان آورده ‏ايد، در تقوى و عصمت الهى درآئيد! و به رسولش ايمان بياوريد تا دو بهره و نصيب از رحمتش به شما عنايت كند! و براى شما نورى قرار دهد كه با آن سلوك‏ كنيد! و گناهان شما را بيامرزد! و خداوند آمرزنده و مهربان است.

نتیجه:

 شفاعت جریان رحمت الهی است از طریق اولیاء خدا به سایر انسانها . شرط بهره مندی از شفاعت متصل شدن به مجرا است یعنی پیوستن به اولیاء و انبیاء الهی و پیوستن به ایشان چیزی نیست جز اطاعت از دستورات ایشان که همان ایمان است. و این همان عهدی است که در آیه 78 سوره مریم شرط بهره مندی از شفاعت دانسته شده است.  

 
نویسنده: سید مهدی خدایی