ترجمه و شرح خطبه 5 نهج البلاغه؛ بخش اول: پرهیز از فتنه

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص101

سخن على عليه السلام پس از رحلت رسول خدا (ص) و هنگامى كه عباس عموى پيامبر (ص) و ابو سفيان بن حرب با آن حضرت گفتگو و پيشنهاد بيعت كردند.

اختلاف رأى در خلافت پس از رحلت پيامبر (ص:(

هنگامى كه پيامبر (ص) رحلت فرمود و على عليه السلام به غسل و دفن آن حضرت مشغول بود با ابو بكر به خلافت بيعت شد. در اين هنگام زبير و ابو سفيان و گروهى از مهاجران با عباس و على (ع) براى تبادل نظر و گفتگو خلوت كردند.

آنان سخنانى گفتند كه لازمه آن تهييج مردم و قيام بود. عباس، كه خدايش از او خشنود باد، گفت: سخنان شما را شنيديم و چنين نيست كه به سبب اندك بودن ياران خود از شما يارى بخواهيم و چنين هم نيست كه به سبب بدگمانى آراى شما را رها كنيم ما را مهلت دهيد تا بينديشيم، اگر براى ما راه بيرون شدن از گناه فراهم شد، حق ميان ما و ايشان بانگ بر خواهد داشت، بانگى چون زمين سخت و دشوار، و در آن صورت دستهايى را براى رسيدن به مجد و بزرگى فرا خواهيم گشود كه تا رسيدن به هدف آنها را جمع نخواهيم كرد، و اگر چنان باشد كه به گناه در افتيم خوددارى خواهيم كرد و اين خوددارى هم به سبب كمى شمار و كمى قدرت نخواهد بود. به خدا سوگند اگر نه اين است كه اسلام مانع از هر گونه غافلگيرى است، چنان سنگهاى بزرگ را بر هم فرو مى ريختم كه صداى برخورد و ريزش آن از جايگاههاى بلند به گوش رسد.

در اين هنگام على (ع) كه جامه بر خود پيچيده بود، آنرا گشود و چنين فرمود: صبر اصل بردبارى است و پرهيزگارى دين است و محمد (صلی الله علیه وآله) حجت است و راه راه راست و مستقيم است، اى مردم امواج فتنه ها را با كشتيهاى نجات بشكافيد... تا آخر خطبه، سپس برخاست و به خانه خويش رفت و مردم پراكنده شدند. براء بن عازب مى گويد: همواره دوستدار بنى هاشم بودم و چون پيامبر (ص) رحلت فرمود، ترسيدم كه قريش با همدستى يكديگر خلافت را از آنان بربايند، و نوعى نگرانى اشخاص شتابزده در خود احساس مى كردم و در اندرون و دل خويش اندوهى بزرگ از مرگ رسول خدا داشتم. در آن هنگام پيش بنى هاشم كه درون حجره و كنار جسد مطهر بودند آمد و شد مى كردم و چهره سران قريش را هم زير نظر داشتم. در همين حال متوجه شدم كه عمر و ابو بكر نيستند، و كسى گفت: آنان در سقيفه بنى ساعده اند و كس ديگرى گفت: با ابو بكر بيعت شد، چيزى نگذشت كه ديدم همراه عمر و ابو عبيدة و گروهى از اصحاب سقيفه كه ازارهاى صنعانى بر تن داشتند آمدند و آنان بر هيچكس نمى گذشتند مگر اينكه او را مى گفتند و دستش را مى كشيدند و بر دست ابو بكر مى نهادند كه بيعت كند و نسبت به همگان چه مى خواستند و چه نمى خواستند چنين مى كردند. عقل از سرم پريد و دوان دوان بيرون آمدم و خود را به بنى هاشم و بر

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص102

در خانه رساندم. در بسته بود، محكم به آن كوفتم و گفتم: مردم با ابو بكر بن ابى قحافه بيعت كردند.

عباس خطاب به ديگران گفت: تا پايان روزگار خاك نثارتان باد. همانا من به شما فرمان دادم كه چكار كنيد و شما از دستور من سرپيچى كرديد. من به فكر چاره افتادم و اندوه درون را فرو خوردم، و شبانه مقداد و سلمان و ابو ذر و عبادة بن صامت و ابو الهيثم بن التيهان و حذيفه و عمار را ديدم، و آنان مى خواستند خلافت را به شورايى مركب از مهاجران برگردانند.

اين خبر به ابو بكر و عمر رسيد، آن دو به ابو عبيدة بن جراح و مغيرة بن شعبه پيام فرستادند و پرسيدند: رأى و چاره چيست مغيره گفت: راى درست اين است كه هر چه زودتر عباس را ببينيد و براى او و فرزندانش در اين كار بهره يى قرار دهيد، تا به اين ترتيب آنان از هوادارى على بن ابى طالب دست بردارند.

ابو بكر و عمر و مغيره حركت كردند و شبانه، در شب دوم رحلت پيامبر (ص) به خانه عباس رفتند. ابو بكر نخست حمد و ثناى خداوند را بر زبان آورد و سپس چنين گفت: همانا خداوند محمد (ص) را براى شما به پيامبرى مبعوث فرمود و او را ولى مومنان قرار داد و خداوند بر آنان منت نهاد و پيامبر ميان ايشان بود تا آنگاه كه خداوند براى محمد آنچه را در پيشگاه خود بود برگزيد و كارهاى مردم را به مردم وا گذشت تا آنكه با اتفاق و بدون اختلافى كسى را براى خود بر گزينند. آنان مرا به عنوان حاكم بر خود و رعايت كننده امور خويش برگزيدند و من هم آنرا بر عهده گرفتم، و به يارى و عنايت خداوند در اين مورد از هيچگونه سستى و سرگردانى نگران نيستم و بيمى هم ندارم و فقط از خداوند توفيق عمل مى جويم بر او توكل مى كنم و به سوى او باز مى گردم، ولى به من خبر مى رسد كه برخى در اين موضوع بر خلاف عموم مسلمانان سخن مى گويند و شما را پناهگاه خود و دستاويز خويش قرار مى دهند و شما حصار استوار و مايه اتكاى آنانيد. اكنون مناسب است كه شما در بيعتى در آييد كه مردم در آمده اند يا آنكه آنان را از انحراف برگردانيد، و ما اينك به حضور تو آمده ايم و مى خواهيم براى تو در اين كار بهره و نصيبى قرار دهيم و براى فرزندانت پس از تو نيز بهره يى قرار دهيم، زيرا تو عموى پيامبرى و مردم قدر و منزلت تو و خاندانت را مى شناسند و با وجود اين در مورد خلافت از شما و تمام افراد بنى هاشم عدول كرده اند و اين موضوع مسلم است كه پيامبر (ص) از ما و شماست.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص103

در اين هنگام عمر سخن ابو بكر را بريد و به شيوه خود با خشونت و تهديد سخن گفت و كار را دشوار ساخت و گفت: به خدا سوگند همينگونه است، وانگهى ما براى نيازى پيش شما نيامده ايم، ولى خوش نداشتيم كه در مورد آنچه مسلمانان بر آن اتفاق كرده اند از سوى شما اعتراض باشد و گرفتارى آن به شما و ايشان برگردد و اينك در مورد آنچه به خير شما و عموم مخالفان است بينديشيد و سكوت كرد.

در اين هنگام عباس پس از حمد و ثناى خداوند چنين گفت: همانگونه كه تو گفتى، خداوند متعال محمد (ص) را به پيامبرى برانگيخت و او را ولى مومنان قرار داد، و خداوند با وجود او بر امتش منت گزارد و سرانجام براى او آنچه را در پيشگاه اوست برگزيد و مردم را آزاد گذاشت تا براى خود كسى را برگزينند، به شرط آنكه به حق انتخاب كنند و گرفتار هوى و هوس نشوند. اينك اگر تو به مكانت خويش از رسول خدا طالب خلافتى، حق ما را گرفته اى و اگر به رأى مومنان متكى هستى ما هم از ايشانيم و ما در مورد خلافت شما هيچ كارى انجام نداده ايم، نه براى آن كار آبى آورده ايم و نه بساطى گسترده ايم، و اگر تصور مى كنى خلافت براى تو به خواسته گروهى از مومنين واجب شده است، در صورتى كه ما آنرا خوش نداشته باشيم ديگر براى تو وجوبى نخواهد بود، و از سوى ديگر اين دو گفتار تو چه اندازه با يكديگر فاصله دارد كه از يك سو مى گويى آنان به تو اظهار تمايل كرده اند و از يك سو مى گويى آنان در اين باره طعن مى زنند. اما آنچه مى خواهى به ما بدهى اگر حق خود تو مى باشد و مى خواهى آنرا به ما عطا كنى براى خودت نگهدار و اگر حق مومنان است ترا نشايد كه در آن باره حكم كنى، و اگر حق خود ماست ما به اين راضى نخواهيم بود كه بخشى از آن را بگيريم و بخشى را به تو واگذار كنيم و اين سخن را به اين جهت نمى گويم كه بخواهيم ترا از كارى كه در آن در آمده اى بر كنار سازم، ولى دليل و حجت را بايد گفت و بيان كرد.
اما اين گفتارت كه مى گويى رسول خدا (ص) از ما و شماست، فراموش مكن كه رسول خدا از همان درختى است كه ما شاخه هاى آنيم و حال آنكه شما همسايگان آن درختيد. و اما سخن تو اى عمر كه از شورش مردم بر ما مى ترسى اين كارى است كه در اين مورد از آغاز خودتان شروع كرديد ما از خداوند يارى مى جوييم و از او بايد يارى خواست.

و چون مهاجران بر بيعت با ابو بكر اجتماعى كردند، ابو سفيان آمد و مى گفت: به خدا سوگند خروش و هياهويى مى بينم كه چيزى جز خون آنرا خاموش نمى كند،

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص104

اى فرزندان عبد مناف، به چه مناسبت ابو بكر عهده دار فرمانروايى بر شما باشد آن دو مستضعف، آن دو درمانده كجايند و مقصودش على (ع) و عباس بود. [و گفت ]: شأن خلافت نيست كه در كوچكترين خاندان قريش باشد. سپس به على عليه السلام گفت: دست بگشاى تا با تو بيعت كنم و به خدا سوگند اگر بخواهى مدينه را براى جنگ با ابو فضيل-  يعنى ابو بكر-  انباشته از سواران و پيادگان مى كنم. على عليه السلام از اين كار به شدت روى برگرداند و تقاضاى ابو سفيان را رد كرد، و چون ابو سفيان از او نااميد شد برخاست و رفت و اين دو بيت متلمس را خواند: «چيزى جز دو چيز خوار و زبون، كه خر و ميخ طويله اش باشد، بر ستمى كه بر آنان شود پايدار نمى ماند، آن يك با قطعه ريسمانى در پستى فرو بسته است و اين يك را بر سرش مى كوبند و هيچكس برايش مرثيه يى نمى سرايد.»

روزى كه ابو بكر عهده دار خلافت شد به ابو قحافه گفتند: پسرت عهده دار كار خلافت شد. او اين آيه را تلاوت كرد: «بگو بار خدايا، اى پادشاه ملك هستى هر كه را خواهى عزت ملك و سلطنت بخشى و آنرا از هر كه بخواهى باز مى گيرى.» سپس پرسيد: چرا او را بر خود خليفه ساختند گفتند: به سبب سن او. گفت: من از او به سال بزرگترم.

ابو سفيان در كارى با ابو بكر منازعه كرد و ابو بكر با او درشت سخن گفت.  ابو قحافه به ابو بكر گفت: پسر جان آيا با ابو سفيان كه شيخ و پير مرد مكه است چنين سخن مى گويى ابو بكر گفت: خداوند با اسلام خاندانهايى را بر كشيده و خاندانهايى را پست فرموده است، واى پدر جان از خاندانهايى كه بركشيده خاندان تو است و از خاندانهايى كه پست فرموده خاندان ابو سفيان است.