ترجمه و شرح خطبه 22 نهج البلاغه؛ بخش اول: خونخواهی عثمان

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص148

اين خطبه با عبارت «الا و ان الشيطان قد ذمر حزبه» (آگاه باشيد كه همانا شيطان گروه خويش را برانگيخته است) شروع مى شود. اين خطبه آنچنان كه قطب راوندى گفته و پنداشته است، از خطبه هاى ايراد شده در جنگ صفين نيست، بلكه از خطبه هاى جنگ جمل است و ابو مخنف كه خدايش رحمت كناد بسيارى از آنرا نقل كرده است. او مى گويد: مسافر بن عفيف بن ابى الاخنس نقل مى كند كه چون فرستادگان على عليه السلام از پيش طلحه و زبير و عايشه برگشتند و آنان به على (ع) اعلان جنگ داده بودند، برخاست و حمد و ثناى خدا را بجا آورد و بر رسول خدا سلام و درود فرستاد و چنين گفت: اى مردم من اين گروه را زير نظر گرفتم و مدارا كردم كه شايد تبهكارى را بس كنند و به حق باز گردند و در مورد پيمان گسلى ايشان آنان را سرزنش كردم و جور و ستم آنان را بر ايشان گفتم، ولى آزرم نكردند و اينك براى من پيام فرستاده اند كه براى نيزه زدن به ميدان روم و براى شمشير زدن شكيبا باشم، و حال آنكه نفس تو آرزوهاى ياوه به تو مى دهد و ترا مى فريبد. مادرشان بى فرزند گردد، مرا از ديرباز هيچگاه از جنگ و ضربه شمشير نترسانده و بيم نداده اند آرى: آن كس كه با قبيله قاره مسابقه تيراندازى بدهد داد قبيله را مى دهد. حال چون رعد و برق بانگى برآرند و بدرخشند. آنان از ديرباز مرا ديده اند و چگونگى حمله و كشتار مرا مى شناسند.

مرا چگونه ديده اند من ابو الحسنم، همانى كه تندى و تيزى حمله مشركان را كند كرده و جماعت ايشان را پراكنده ساخته ام. امروز هم با همان دل با دشمن خود روياروى خواهم شد و من به اميد وعده يى هستم كه پروردگار من براى نصرت و تأييدم داده است، و در كار خود كه بر حق است يقين دارم و در مورد دين خود هيچ شبهه ندارم. اى مردم نه آن كس كه استوار و پا برجاست از چنگال مرگ در امان است و نه آن كس كه مى گريزد مى تواند مرگ را از تعقيب خود باز دارد و ناتوان سازد. از مرگ هيچ چاره و گريزگاهى نيست و آن كس كه كشته هم نشود خواهد مرد. همانا بهترين مرگ كشته شدن است و سوگند به كسى كه جان على در دست اوست همانا هزار ضربه شمشير سبك تر و آسان تر از يك مرگ در بستر است. بار خدايا طلحه پيمان و بيعت مرا گسست. او خود مردم را بر عثمان شوراند تا او را كشت و سپس تهمت نارواى كشتن او را به من بست. پروردگارا، او را مهلت مده. خداوندا زبير پيوند خويشاوندى مرا بريد و بيعت مرا شكست و دشمن مرا بر ضد من يارى داد، امروز به هر گونه كه مى خواهى شر او را از من كفايت فرماى. و سپس از منبر فرو آمد.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص149

خطبه على (ع) در مدينه در آغاز خلافت:

بدان كه گفتار امير المومنين على عليه السلام و گفتار بيشتر ياران و كارگزارانش در جنگ جمل بر همين الفاظ و معانى كه در اين فصل خواهد آمد دور مى زند، از جمله خطبه يى است كه آنرا ابو الحسن على بن محمد مدائنى از قول عبد الله بن جنادة نقل مى كند كه مى گفته است: از حجاز به قصد رفتن به عراق حركت كردم و اين در آغاز خلافت على (ع) بود. نخست به مكه رفتم و عمره گزاردم و سپس به مدينه آمدم و چون وارد مسجد پيامبر (ص) شدم، منادى مردم را به مسجد فرا خواند و مردم جمع شدند. على عليه السلام در حالى كه شمشير بر دوش داشت آمد و همه نگاهها به سوى او كشيده شد. او نخست حمد و ثناى خداى را بر زبان آورد و بر پيامبر (ص) درود فرستاد و سپس چنين فرمود: اما بعد، چون خداى پيامبر خويش را كه درودش بر او و خاندانش باد به سوى خود باز گرفت، ما با خود گفتيم كه ما افراد خاندان و عترت و وارثان اوييم و از ميان همه مردم، ما اولياى اوييم، و هيچكس با ما در مورد حكومت ستيز نخواهد كرد و هيچ آزمندى به حق ما طمع نخواهد بست، ولى ناگهان قوم ما در قبال ما خود را تراشيدند و حكومت پيامبر ما را از دست ما ربودند و غصب كردند و امارت براى كسى غير از ما فراهم شد. ما رعيت شديم آنچنان كه هر ناتوانى در ما طمع بست و هر فرومايه و زبونى بر ما عزت و تكبر فروخت. چشمهاى ما از اين پيشامد گريست و سينه ها به بيم افتاد و جانها بى تابى كرد، و به خدا سوگند كه اگر بيم جدايى و پراكندگى ميان مسلمانان و اينكه كفر به قدرت خود برگردد و دين نابود شود نبود، ما به گونه ديگرى- غير از آنچه بوديم و تحمل كرديم- مى بوديم. واليانى حكومت را عهده دار شدند كه براى مردم خواهان خير نبودند. و سپس اى مردم، شما مرا از خانه ام بيرون كشيديد و با من بيعت كرديد در حالى كه اميرى بر شما را نمى پسنديدم،

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص150

زيرا فراست و زيركى من آنچه را كه در دلهاى بسيارى از شما بود براى من گواهى مى كرد. اين دو مرد هم پيشاپيش همه بيعت كنندگان با من بيعت كردند و شما اين موضوع را مى دانيد و اينك آن دو پيمان شكنى و مكر كردند و با عايشه به بصره رفته اند تا جمع شما را به پراكندگى بكشند و قدرت و شجاعت شما را ميان خودتان روياروى قرار دهند. پروردگارا ايشان را در قبال كارى كه كرده اند سخت فروگير و شكست و فرو افتادن آن دو را جبران مفرماى و لغزش آن دو را ميامرز و آنان را به اندازه فاصله ميان دو بار دوشيدن ناقه يى [اندكى ] مهلت مده، كه آن دو اينك حقى را كه خود آنرا رها كردند مى طلبند و خونى را كه خود آنرا بر زمين ريختند مى خواهند. پروردگارا از تو مى خواهم تا وعده خويش را برآرى كه خود فرموده اى و سخنت بر حق است كه بر آن كس كه ستم شود خداى او را نصرت خواهد داد. پروردگارا وعده خويش را براى من برآور و مرا به خودم وا مگذار كه تو بر هر كارى توانايى. و سپس از منبر فرو آمد.

خطبه على (ع) هنگام حركت براى بصره:

كلبى روايت كرده است كه چون على عليه السلام آهنگ رفتن به بصره فرمود برخاست و براى مردم خطبه خواند و پس از حمد و ثناى خداوند و درود بر رسول خدا (ص) چنين فرمود: چون خداوند متعال پيامبرش را به سوى خود فرا گرفت، قريش در مورد حكومت بر ضد ما بپا خاست و ما را از حقى كه به آن از همه مردم سزاوارتر بوديم باز داشت. و چنان ديدم كه شكيبايى بر آن كار بهتر از پراكنده ساختن مسلمانان و ريختن خون ايشان است كه بسيارى از مردم تازه مسلمان بودند و دين همچون مشگ آكنده از شير بود كه اندك غفلتى آنرا تباه مى كرد و اندك تخلفى آنرا باژگونه مى ساخت. گروهى حكومت را بدست گرفتند كه در كار خود چندان كوششى نكردند و آنان به سراى ديگر كه سراى جزاء است منتقل شدند و خداوند ولى ايشان است تا كارهاى بد ايشان را پاكيزه فرمايد و از لغزشهاى ايشان در گذرد. ولى طلحه و زبير

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص151

را چه مى شود و آنان را كه بر اين حكومت راهى نيست يك سال و حتى يك ماه بر حكومت من شكيبايى نكردند و برانگيخته و از دايره فرمان بيرون شدند و در كارى با من به ستيز پرداختند كه خداوند براى آن دو در آن راهى قرار نداده است، آن هم پس از اينكه با آزادى و بدون آنكه مجبور باشند بيعت كردند. اكنون از پستان مادرى كه شيرش باز گرفته شده است مى خواهند شير بخورند، و بدعتى را كه مرده است مى خواهند زنده كنند. آيا به گمان واهى خود خون عثمان را مى خواهند كه به خدا سوگند گرفتارى آن فقط نزد آنان و ميان خودشان است و بزرگترين حجت و برهان آن دو به زيان خودشان است، و من به حجت خدا و رفتارش با آنان خشنودم. اكنون اگر تسليم شوند و باز گردند، بهره آنان محرز است و جان خويش را به غنيمت خواهند برد كه چه بزرگ غنيمتى است و اگر نپذيرند و سرپيچى كنند، من لبه شمشير به ايشان خواهم داد و آن بهترين ياور حق و شفا دهنده باطل است و سپس از منبر فرو آمد.

خطبه على (ع) در ذوقار:

ابو مخنف از زيد بن صوحان نقل مى كند كه مى گفته است: در ذوقار همراه على عليه السلام بودم و او عمامه يى سياه بسته بود و جامه يى سبز كه به سياهى مى زد بر خود پيچيده و خطبه ايراد مى كرد و چنين فرمود: سپاس و ستايش خداى را در هر كار و در همه حال به بامدادان و شامگاهان، و گواهى مى دهم كه خدايى جز خداى يگانه نيست و محمد بنده و رسول اوست كه او را براى رحمت به بندگان و حيات بخشيدن به سرزمينها مبعوث فرموده است، به روزگارى كه زمين از فتنه آكنده و آشفته بود و شيطان در همه جاى آن پرستش مى شد و دشمن خداوند - ابليس-  بر عقايد مردمش چيره بود. محمد بن عبد الله بن عبد المطلب

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص152

همان بزرگوارى است كه خداوند به بركت وجودش آتشهاى زمين را خاموش كرد و شراره هاى آنرا فرو نشاند و سران و سالارهاى كفر را ريشه كن ساخت و كژى آنرا با او راست كرد، امام هدايت و پيامبر برگزيده بود، درود خداوند بر او و خاندانش باد.

و همانا آنچه را كه به آن مأمور بود نيكو به انجام رساند و پيامهاى پروردگار خويش را تبليغ كرد و رساند و خداوند به بركت وجود او ميان مردم را اصلاح فرمود و راهها را ايمن ساخت و خونها را محفوظ بداشت و ميان دلهايى كه نسبت به يكديگر كينه هاى ژرف داشتند الفت داد، تا آنگاه كه مرگ او فرا رسيد و خداوند او را در كمال ستودگى به پيشگاه خود فرا گرفت. سپس مردم ابو بكر را به خلافت برگزيدند و او به اندازه توان كوشيد و سپس ابو بكر عمر را به خلافت برگزيد، او هم به اندازه توان خود كوشيد و سپس مردم عثمان را به خلافت برگزيدند. او به شما دست يازيد و دشنام داد و شما به او دشنام مى داديد تا كارش آن چنان شد كه شد. آنگاه پيش من آمديد كه با من بيعت كنيد، گفتم: مرا نيازى به خلافت نيست و به خانه خود رفتم. آمديد و مرا از خانه بيرون آوريد. من دست خويش را جمع كردم و شما آنرا گشوديد و براى بيعت چنان بر من ازدحام كرديد و هجوم آورديد كه پنداشتم قاتل من خواهيد بود و برخى از شما قاتل برخى ديگر. با من بيعت كرديد و من از آن شاد و خرم نبودم.

و خداوند سبحان مى داند كه من حكومت ميان امت محمد (ص) را خوش نمى داشتم كه خود از او شنيدم مى فرمود: «هيچ والى عهده دار كارى از امت من نمى شود مگر اينكه روز قيامت در حالى كه دستهايش بر گردنش بسته است او را پيش مردم مى آورند و به كارنامه اش رسيدگى مى شود، اگر عادل بوده باشد رهايى مى يابد و اگر ستمگر بوده باشد زبون و هلاك مى شود.» سرانجام سران شما هم بر من جمع شدند و طلحه و زبير با من بيعت كردند و حال آنكه آثار مكر و فريب را در چهره شان و پيمان گسلى را در چشمهايشان مى ديدم. سپس آن دو براى عمره گزاردن از من اجازه خواستند و به آن دو گفتم كه قصدشان عمره گزاردن نيست. به مكه رفتند عايشه را به سبكى كشيدند و او را گول زدند و فرزندان آزاد شدگان از بردگى با آن دو همراه شدند و به بصره رفتند و مسلمانان را در آن شهر كشتند و گناه بزرگ انجام دادند. و چه جاى شگفتى است كه آن دو در فرمانبردارى از ابو بكر و عمر پايدارى كردند و نسبت به من ستم روا داشتند و آن

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 153

دو مى دانند كه من فروتر از هيچيك نيستم و اگر مى خواستم بگويم همانا مى گفتم، معاويه از شام براى آن دو نامه يى نوشته و آنان را در آن گول زده بود و آنرا از من پوشيده داشتند. آن دو بيرون رفتند و به سفلگان چنين وانمود كردند كه خون عثمان را طلب مى كنند. به خدا سوگند كه آن دو نتوانستند كار ناروايى را به من نسبت دهند و ميان من و خودشان انصاف ندادند و همانا كه خون عثمان بر عهده آن دو است و بايد از آن دو مطالبه شود. اين چه ادعاى واهى و پوچى است به چه چيز فرا مى خواند و به چه چيز مى رسد به خدا سوگند كه آن دو به گمراهى سخت و نادانى شگرف در افتاده اند و شيطان گروه خود را براى آن دو برانگيخته و سواران و پيادگان خود را گرد آن دو فراهم آورده است تا ستم را به جايگاه خود و باطل را به پايگاه خويش برساند.

على (ع) آنگاه دستهاى خويش را بلند كرد و عرضه داشت: پروردگارا، همانا كه طلحه و زبير از من بريدند [پيوند خويشاوندى مرا بريدند] و بر من ستم كردند و بر من شورش كردند و بيعت مرا گسستند. پروردگارا، آنچه را گره زده اند بگشاى و آنچه را استوار كرده اند از هم گسسته فرماى و آن دو را هرگز ميامرز و در آنچه كرده اند و آرزو بسته اند فرجامى ناخوش بهره شان فرماى.

ابو مخنف مى گويد: در اين هنگام مالك اشتر برخاست و چنين گفت: سپاس و ستايش خداوندى را كه بر ما منت گزارد و افزونى فرمود و نسبت به ما احسان پسنديده معمول داشت. اى امير المومنين سخن ترا شنيديم و همانا درست مى گويى و موفقى و تو پسر عمو و داماد و وصى پيامبر مايى و نخستين كسى هستى كه او را تصديق كرده و همراهش نماز گزارده اى. در همه جنگهاى او شركت كردى و در اين مورد بر همه امت فضيلت دارى. هر كس از تو پيروى كند به بهره خود رسيده و مژده رستگارى يافته است و آن كس كه از فرمان تو سر پيچيده و از تو روى گردانده به جايگاه خويش در دوزخ روى كرده است. اى امير المومنين سوگند به جان خودم كه كار طلحه و زبير و عايشه براى ما كار مهمى نيست و همانا آن دو مرد در آن كار در آمده اند و بدون اينكه تو بدعتى آورده و ستمى كرده باشى از تو جدا گشته اند، اگر مى پندارند كه خون عثمان را طلب مى كنند بايد نخست از خود قصاص بگيرند كه آن دو نخستين كسانند كه مردم را بر او شوراندند و آنان را به ريختن خونش وا داشتند، و خدا را گواه مى گيرم كه اگر به بيعتى كه از آن بيرون رفته اند باز نگردند آن دو را به عثمان ملحق خواهيم ساخت كه شمشيرهاى ما بر دوشهاى ماست و دلهاى ما در سينه هايمان استوار است و ما امروز همانگونه ايم كه ديروز بوديم. و سپس بر جاى خود نشست.