ترجمه و شرح خطبه 27 نهج البلاغه؛ بخش سوم: یاران سست عناصر

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص251

ابراهيم ثقفى مى گويد: مردى گبر از مردم انبار به حضور على عليه السلام آمد و اين خبر را به او داد. على (ع) به منبر رفت و براى مردم خطبه ايراد كرد و چنين فرمود: «همانا اين برادر بكرى شما در انبار كشته شده است، او مردى ارجمند بود و از آنچه پيش مى آمد بيمى نداشت و آنچه را در پيشگاه خداوند است بر دنيا برگزيد. اكنون به تعقيب غارتگران بشتابيد تا آنان را دريابيد و اگر از شكست آنان طرفى ببنديد آنان را تا هنگامى كه زنده باشند از عراق رانده ايد.»

در اين هنگام سكوت فرمود به اميد آنكه به او پاسخ دهند يا حداقل كسى سخنى گويد، ولى هيچكس سخنى بر نياورد و چون سكوت ايشان را ملاحظه كرد از منبر فرود آمد و پياده به سوى نخيله حركت كرد و مردم هم پياده از پى او حركت كردند، و گروهى از اشراف كوفه او را احاطه كردند و گفتند: اى امير المومنين برگرد، ما اين كار را از سوى تو كفايت خواهيم كرد. فرمود: شما نه مرا كفايت مى كنيد و نه ياراى آن داريد كه خود را كفايت كنيد، ولى آنان چندان اصرار كردند تا او را به خانه اش برگرداندند و آن حضرت اندوهگين و آزرده خاطر بود. در اين هنگام كه به على (ع) خبر رسيده بود آن قوم با لشكرى گران برگشته اند، سعيد بن قيس همدانى را فرا خواند و او را از نخيله همراه هشت هزار تن گسيل داشت. سعيد از كناره فرات به تعقيب سفيان پرداخت تا به عانات رسيد، از آنجا هانى بن خطاب همدانى را پيشاپيش خود گسيل داشت و او به تعقيب ايشان پرداخت و تا نزديك ترين سرزمينهاى قنسرين پيش رفت و چون آنان از دسترس او بيرون شده بودند بازگشت.

گويد: على عليه السلام در حالى كه نشانه هاى اندوه و دلتنگى در او ديده مى شد همچنان درنگ فرمود تا سعيد بن قيس به حضورش برگشت و چون در آن روزها على (ع) بيمار بود و نمى توانست ميان مردم بر پا خيزد و خطبه ايراد فرمايد و آنچه مى خواهد شخصا بگويد، زير طاقى كه به مسجد متصل بود، همراه دو پسرش حسن و حسين عليهما السلام و عبد الله بن جعفر نشست و برده آزاد كرده خود سعد را خواست و نامه و نوشته يى را به او داد و دستور فرمود آن را براى مردم بخواند.

سعد جايى ايستاد كه على (ع) صدايش را بشنود و پاسخى را هم كه مردم مى دهند بشنود و او همين خطبه را كه ما اينك مشغول شرح آن هستيم خواند و گفته شده است: كسى كه برخاست و جان خويش را عرضه داشت، جندب بن عفيف ازدى بود كه همراه برادر زاده اش عبد الله بن عفيف چنين كرد. گويد: سپس على (ع) به حارث اعور همدانى فرمود تا ميان مردم ندا دهد: كجاست كسى كه جان خود را به پروردگار خويش و دنياى خود را به آخرت بفروشد بامداد فردا همگان به خواست خداوند در رحبه حاضر باشيد و فقط كسانى حاضر شوند كه با نيت صادق موافق حركت كردن با ما باشند و آماده جنگ با دشمن. فردا صبح در رحبه افرادى كه شمارشان كمتر از سيصد بود جمع شدند و چون على (ع) ايشان را سان ديد فرمود: اگر هزار تن بودند درباره آنان نظرى داشتم. پس از آن گروهى براى معذرت خواهى آمدند، على (ع) فرمود: «معذرت-خواهان آمدند...»، و آنان كه تكذيب كننده بودند تخلف كردند و نيامدند.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص252

على (ع) همچنان چند روزى اندوهگين و سخت دلگير بود و سپس مردم را جمع كرد و براى آنان خطبه خواند و گفت: اى مردم، به خدا سوگند كه شمار مردم شهر شما نسبت به شهرهاى ديگر از شمار انصار [مدينه ] نسبت به اعراب بيشترند، انصار در آن هنگامى كه به پيامبر تعهد دادند كه از آن حضرت و همراهان مهاجرش دفاع خواهند كرد تا رسالتهاى پروردگار خويش را ابلاغ فرمايد، فقط دو قبيله نو خاسته بودند كه نه از ديگر اعراب قديمى تر بودند و نه شمارشان از ديگر قبايل بيشتر بود. و چون پيامبر (ص) و يارانش را پناه دادند و خدا و دين او را نصرت بخشيدند، از سويى همه اعراب آنان را هدف تيرهاى خود قرار دادند و از سوى ديگر يهوديان بر ضد آنان پيمان بستند و قبايل عرب هر يك پس از ديگرى به جنگ با آنان براى نصرت دين خدا به تنهايى قيام كردند و پيوند خود را با ديگر اعراب و ريسمان مودت خود را با آنان و يهوديان بريدند و در برابر مردم نجد و تهامه و اهل مكه و يمامه و همه مردم كوه و دشت پايدارى كردند و ستون دين را بر پا داشتند و در قبال حملات حماسه آفرين دليران چنان شكيبايى كردند كه همه اعراب سر تسليم به رسول خدا فرود آوردند، و پيش از آنكه خداوند رسول خويش را به پيشگاه خود فرا گيرد از آنان چيزى كه موجب روشنى چشم بود ديد و شما امروز ميان مردم بيش از انصار آن روزگار ميان اعراب هستيد.

مردى سيه چرده و بلند قامت برخاست و گفت: تو محمد نيستى و ما هم آن انصار نيستيم كه از ايشان ياد كردى، على عليه السلام فرمود: نيكو گوش كن و نيكو پاسخ بده مادران بر سوگ شما بگريند كه چيزى جز اندوه بر من نمى افزاييد. مگر من به شما گفتم كه چون محمدم و شما چون انصاريد همانا براى شما مثلى زدم و اميدوارم كه چون ايشان عمل كنيد.

در اين هنگام مردى ديگر برخاست و گفت: امروز امير المومنين و يارانش سخت نيازمند اصحاب نهروان هستند [تاسف از كشته شدن ايشان ]. آنگاه مردم از هر سو به سخن آمدند و هياهو كردند و مردى از ميان ايشان برخاست و با صداى بلند گفت: امروز اهميت فقدان مالك اشتر براى عراقيان آشكار شد گواهى مى دهم كه اگر زنده مى بود هياهو كم بود و هر كس مى دانست چه بايد بگويد.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص253

على عليه السلام فرمود: مادرانتان بر شما بگريند حق من بر شما واجب تر از حق اشتر است، مگر اشتر را بر شما حقى غير از حق مسلمان بر مسلمان هست در اين هنگام حجر بن عدى كندى و سعيد بن قيس همدانى برخاستند و گفتند: اى امير المومنين، خداوند براى تو بد مقدر نفرمايد، فرمان خويش را به ما بگو تا از آن پيروى كنيم كه به خدا سوگند اگر در راه اطاعت از تو اموال ما نابود شود و عشاير ما كشته شوند، بر آن بى تابى نمى كنيم و آنرا بزرگ نمى پنداريم. على (ع) فرمود: آماده شويد براى حركت به سوى دشمن ما.

و چون على (ع) به منزل خويش رفت سران اصحابش به حضورش رفتند و به آنان فرمود: مردى استوار و خير انديش به من معرفى كنيد كه بتواند مردم را از ناحيه سواد فراهم آورد. سعيد بن قيس گفت: اى امير المومنين، مردى خير انديش و خردمند و دلير و استوار را به شما معرفى مى كنم و او معقل بن قيس تميمى است فرمود: آرى، و او را فرا خواند و گسيل داشت، و او حركت كرد، ولى هنوز برنگشته بود كه امير المومنين على عليه السلام ضربت خورد و شهيد شد.