اين خطبه با عبارت «ان استعدادى لحرب اهل الشام و جرير عندهم» (همانا آماده شدن من براى جنگ با مردم شام در حالى كه جرير پيش ايشان است) شروع مى شود.
[در اين خطبه كه پس از فرستادن جرير بن عبد الله بجلى نزد معاويه به منظور آماده شدن ياران خود براى جنگ با شاميان ايراد فرموده است بحث تاريخى طرح نشده است. پس از توضيح درباره برخى از لغات و اصطلاحات مبحث جدلى مطاعن عثمان و دفاع قاضى عبد الجبار معتزلى از او، اعتراضات سيد مرتضى (ره) را با استفاده از كتاب المغنى قاضى و كتاب الشافى سيد مرتضى به تفصيل آورده است كه تا صفحه هفتاد جلد سوم ادامه دارد، و چون در چارچوب كلام و عقايد است موضوع آن خارج از بحث ماست. پس از آن موضوع تاريخى چگونگى بيعت جرير بن عبد الله بجلى را با امير المومنين (ع) آورده است كه بخواست خداوند متعال در آغاز جلد بعد خواهد آمد.] سپاس فراوان خداوند متعال را كه توفيق ترجمه اين بخش را ارزانى فرمود.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 1
[ضمن شرح خطبه چهل و سوم مباحث تاريخى زير آمده است.]
بيعت جرير بن عبد اللّه بجلى با على عليه السّلام:
اما خبر جرير بن عبد اللّه بجلى و گسيل او توسط امير المومنين- عليه السّلام- به سوى معاويه را از كتاب صفين نصر بن مزاحم بن بشار منقرى نقل مى كنيم، و اخبار مربوط به آمدن على (ع) را به كوفه پس از جنگ جمل و مكاتبه و گسيل داشتن اشخاصى را پيش معاويه و ديگران و پاسخ معاويه و مكاتبه معاويه با او و ديگران را در آغاز كار و تا هنگام حركت على (ع) به صفين بيان مى كنيم.
نصر بن مزاحم مى گويد: محمد بن عبيد اللّه، از جرجانى براى من نقل كرد كه چون على (ع) پس از جنگ به كوفه آمد با كارگزاران و عاملان مكاتبه كرد، از جمله براى جرير بن عبد اللّه بجلى نامه يى نوشت و آن را همراه زحر بن قيس جعفى فرستاد. جرير، كارگزار عثمان بر همدان [و متن نامه چنين ] بود: اما بعد، «همانا خداوند حال و نعمت هيچ قومى را دگرگون نمى سازد تا زمانى كه خود آن قوم حال نفسانى خود را دگرگون كنند و هرگاه خداوند براى قومى- به واسطه اعمالشان- اراده عذاب فرمايد، هيچ راه دفاعى براى آن نخواهد بود و براى آنان هيچكس جز خداوند را ياراى آنكه آن بلا را برگرداند نيست». و تو را آگاه مى كنم از خبر زمانى كه آهنگ لشكرهاى طلحه و زبير كرديم، كه نخست بيعت مرا شكستند و آنچه نسبت به كارگزار من، عثمان بن حنيف كردند. من از مدينه
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 2
همراه مهاجران و انصار حركت كردم و چون به عذيب رسيدم پسرم حسن و عبد اللّه بن عباس و عمار بن ياسر و قيس بن سعد بن عباده را نزد مردم كوفه گسيل داشتم و از آنان خواستم حركت كنند كه پذيرفتند و آمدند و همراه ايشان حركت كردم تا كنار بصره فرو آمدم. نخست در دعوت ايشان حجت تمام كردم و لغزش را بخشيدم و ايشان را به رعايت عهد و بيعت فرا خواندم و سوگند دادم، ولى آنان هيچ چيز جز جنگ با مرا نپذيرفتند و من از خداوند بر عليه آنان يارى خواستم و گروهى كشته شدند و ديگران پشت به جنگ دادند و به شهر خود گريختند و از من همان چيزى را خواستند كه من پيش از شروع جنگ از ايشان خواسته بودم. من هم عافيت را پذيرفتم و شمشير از ايشان برداشتم و عبد اللّه بن عباس را به فرماندارى ايشان گماشتم و به كوفه آمدم و اينك زحر بن قيس را پيش تو فرستادم و هر چه مى خواهى از او بپرس. و السّلام».
گويد: چون جرير آن نامه را خواند، برخاست و گفت: اى مردم اين نامه امير المومنين على بن ابى طالب عليه السّلام است كه امين دين و دنياست، و كار او و دشمنش چنان شد كه ما خدا را بر آن سپاس داريم و همانا پيشگامان مهاجران و انصار و تابعان با او بيعت كرده اند و اگر اين كار به شورايى ميان مسلمانان هم واگذار مى شد باز على از همگان به خلافت سزاوارتر بود. همانا هستى و بقا در جماعت و هماهنگى و نيستى در پراكندگى است و همانا على تا هنگامى كه شما راست و پايدار باشيد بر حق بر شما حاكم است و هر گاه به كژى گرايش پيدا كنيد كژى شما را راست خواهد كرد. مردم گفتند: گوش به فرمانيم و بر اين كار راضى و خشنوديم. جرير پاسخ نامه على عليه السّلام را نوشت و فرمانبردارى خود و قوم را اعلان كرد.
نصر مى گويد: مردى از قبيله طى كه خواهرزاده جرير بن عبد اللّه بجلى و همراه على (ع) بود، اشعار زير را سرود و همراه زحر بن قيس براى دايى خود جرير فرستاد.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 3
«اى جرير بن عبد اللّه، هدايت را رد مكن و با على بيعت كن كه من خير خواه تو هستم. همانا كه على پس از احمد (ص) بهترين كسى است كه بر شنها گام نهاده است و مرگ بامداد و شامگاه فرا رسنده است. گفتار پيمان گسلان را رها كن كه- اى ابا عمرو- آنان سگهايى هستند كه پارس كننده اند...» نصر بن مزاحم مى گويد: سپس جرير بن عبد اللّه ميان مردم همدان برپا خاست و خطبه خواند و ضمن آن چنين گفت: «حمد و سپاس خداوندى را كه حمد را براى خويشتن برگزيد و آن را ويژه خود فرمود بدون آنكه خلق را در آن سهمى باشد، در حمد و ستايش او را انبازى نيست و در مجد و بزرگى او را همتايى نه، و خدايى جز خداى يگانه نيست. اوست جاودانه برپا، و پروردگار آسمان و زمين، و گواهى مى دهم كه محمد (ص) بنده و رسول اوست كه او را با پرتو روشن و حق- گويا گسيل فرمود، فرا خواننده به خير و راهنماى به هدايت است. سپس گفت: اى مردم همانا على براى شما نامه يى نوشته است كه پس از آن هر سخن كه گفته شود بى ارزش است، ولى از پاسخ دادن به نامه چاره يى نيست، و بدانيد كه مردم در مدينه بدون هيچگونه پروايى با على بيعت كرده اند كه او به كتاب خدا و سنتهاى حق عالم است و همانا طلحه و زبير بيعت على را بدون آنكه بدعتى پديد آمده باشد شكستند و مردم را بر او شوراندند و به اين نيز بسنده نكردند و به او اعلان جنگ دادند و ام المؤمنين عايشه را با خود بيرون آوردند و على چون با آن دو روياروى شد در فرا خواندن آنان به حق، حجت را تمام نمود و نسبت به بازماندگان نيكى كرد و مردم را بر كار حق كه مى شناختند واداشت و اين [سخن كه گفتم ] براى روشن ساختن آنچه كه از شما پوشيده مانده كافى است و اگر توضيح بيشترى مى خواهيد خواهيم داد و هيچ نيرويى نيست مگر از خدا، سپس گفت: «نامه على براى ما رسيد و ما اين نامه را به سرزمين عجم رد نمى كنيم و از آنچه در آن آمده است سرپيچى نخواهيم كرد تا نكوهش و سرزنش نشويم.
ما واليان اين مرز خود هستيم كه قدرتمندان را خوار و زبون مى سازيم و از اهل ذمه [و پيمان ] حمايت مى كنيم...». نصر بن مزاحم مى گويد. مردم از شعر و سخنان جرير، خوشحال شدند.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 4
ابن ازور قسرى هم درباره [اين كار] جرير بن عبد اللّه بجلى اين ابيات را سروده و او را ستوده است: «به جان پدرت سوگند كه اخبار منتشر مى شود و جرير با خطبه خود كار را روشن ساخت، و سخنى گفت كه در آن به مردانى از هر دو گروه كه گناهشان بزرگ بود دشنام داد...»
بيعت اشعث با على عليه السّلام:
نصر بن مزاحم مى گويد: على عليه السّلام براى اشعث- كه كارگزار عثمان بر آذربايجان بود- نامه يى نوشت و او را به اطاعت و بيعت فرا خواند. جرير بن عبد اللّه بجلى هم براى اشعث نامه نوشت و او را بر اطاعت از امير المؤمنين و قبول دعوت آن حضرت تشويق كرد [و ضمن نامه يى براى او چنين نوشت ]: اما بعد، چون تقاضاى بيعت با على به من رسيد، آن را پذيرفتم و براى رد كردن آن دليل و راهى نيافتم. من در آنچه از كار عثمان كه بى حضور من صورت گرفته است انديشيدم و چنان نديدم كه رعايت عهد او بر من لازم باشد و حال آنكه مهاجران و انصار كه آنجا حضور داشتند حداكثر كارى كه انجام دادند اين بود كه در مورد او متوقف ماندند. تو هم بيعت على را بپذير كه به بهتر از او دست نخواهى يافت و اين را هم بدان كه پذيرش بيعت على بهتر از كشتار مردم بصره است. و السّلام.
نصر مى گويد: اشعث هم بيعت على را پذيرفت و فرمانبردارى خود را اعلان كرد. در اين هنگام جرير از مرز همدان حركت كرد و در كوفه به حضور على عليه السّلام آمد و با او بيعت كرد و در آنچه كه مردم از اطاعت و لزوم فرمانبردارى آن حضرت در آمده بودند در آمد.
دعوت على (ع) معاويه را به بيعت و اطاعت و سرپيچى معاويه از آن:
نصر بن مزاحم مى گويد: هنگامى كه على عليه السّلام خواست فرستاده يى پيش
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 5
معاويه گسيل دارد، جرير بن عبد اللّه گفت: اى امير المؤمنين مرا پيش معاويه بفرست كه او هميشه نسبت به من اظهار دوستى و نزديكى مى كند. پيش او مى روم و از او مى خواهم كه حكومت را به تو واگذار كند و بر حق با تو متفق و هماهنگ باشد و در عوض تا هنگامى كه از فرمان خدا اطاعت و از آنچه در قرآن است پيروى كند يكى از اميران و كارگزاران تو باشد. مردم شام را هم به اطاعت و قبول حكومت تو دعوت مى كنم و چون بيشترشان از خويشاوندان و اهل ديار من هستند اميدوارم كه از دعوت من سرپيچى نكنند.
مالك اشتر به امير المومنين گفت: سخن او را تصديق مكن و او را گسيل مدار كه به خدا سوگند چنين گمان مى كنم كه خواسته او خواسته ايشان و نيت او نيت آنان است.
على عليه السّلام به اشتر گفت: آزادش بگذار تا ببينيم با چه چيزى نزد ما بر مى گردد. على (ع) جرير بن عبد اللّه را گسيل داشت و هنگام فرستادن، او را گفت: مى بينى كه شمارى از ياران خردمند و متدين پيامبر (ص) اطراف من هستند و من براى اين كار، تو را از اين جهت از ميان آنان برگزيدم كه پيامبر (ص) درباره تو فرموده است «كه تو از گزيدگان مردم يمنى». اينك اين نامه مرا پيش معاويه ببر، اگر او هم در آنچه ديگر مسلمانان در آمده اند در آمد، چه بهتر و گرنه عهد و پيمانش را به خودش برگردان و به او بگو كه من به اميرى او راضى نيستم و عموم مردم هم به خلافت او راضى نيستند.
جرير گام در راه نهاد و هنگامى كه به شام رسيد در بارگاه معاويه ساكن شد و چون پيش معاويه رفت، نخست ستايش و نيايش خدا را بر زبان آورد و سپس گفت: اى معاويه، اهل دو حرم [مكه و مدينه ] و مردم دو شهر بزرگ [كوفه و بصره ] و مردم حجاز و يمن و مصر و عروض [عمان ] و اهل بحرين و يمامه همگى بر خلافت و حكومت پسر عمويت اتفاق و بيعت كرده اند و از سرزمينها فقط همين دژها كه تو در آن هستى باقى مانده است و اگر سيلى از آن دره ها بر اين سرزمين جارى شود آن را غرق خواهد كرد. اينك من پيش تو آمده ام و ترا به بيعت با اين مرد فرا مى خوانم و اين كار موجب هدايت و سعادت تو خواهد بود. و نامه على عليه السّلام
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 6
را به معاويه داد كه در آن چنين نوشته بود: «اما بعد، همانا بيعتى كه در مدينه با من شده است بر تو نيز كه در شام هستى واجب است، زيرا همان قوم كه با ابو بكر و عمر و عثمان بيعت كرده اند با من نيز بيعت كرده اند و با همان شرط كه با ايشان بيعت شده بود و پس از آن براى كسى كه در آن حاضر بوده است حق انتخاب ديگرى نيست و آن كسى كه غايب بوده است نمى تواند آن را رد كند و همانا شورى از مهاجران و انصار است كه چون بر بيعت با مردى اجتماع كردند و او را امام ناميدند رضا و خشنودى خداوند هم در اين كار است و اگر كسى به سبب عيبجويى يا بدعتى از اين كار سرپيچيد او را به آن فرا مى خوانند و اگر نپذيرفت با او جنگ مى كنند تا از راه مؤمنان پيروى كند، و خداوند او را واگذار خواهد كرد و او را به جهنم خواهد انداخت و چه بد سرانجامى است.
همانا طلحه و زبير با من بيعت كردند و سپس بيعت مرا شكستند و اين پيمان شكنى ايشان همچون برگشتن ايشان از دين بود و من در اين باره با آنان جهاد كردم و حق آشكار شد و فرمان خداوند آشكار و پيروز گرديد، هر چند آنان ناخوش مى داشتند. اكنون تو در آنچه كه مسلمانان در آمده اند در آى، كه بهترين كار در مورد تو از نظر من [صلح و] عافيت است و اينكه خود را بر بلا عرضه نكنى، ولى اگر خود را در معرض آن قرار دهى با تو جنگ خواهم كرد و از خداوند عليه تو يارى خواهم طلبيد.
درباره قاتلان عثمان هم سخن بسيار گفته اى، اينك نخست در آنچه مردم در آمده اند [اطاعت و بيعت ] در آى و سپس در آن باره با آن قوم محاكمه كن، تا تو و ايشان را بر آنچه در كتاب خداوند آمده است وا دارم و اما آنچه را كه اراده كرده اى و مى خواهى، همچون فريب دادن كودك به هنگام باز گرفتن از شير است و به جان خودم سوگند اگر با عقل خود و بدون هوى و هوس بنگرى مرا از همه قريش از خون عثمان برى تر خواهى يافت و اين را هم بدان كه تو از اسيران جنگى آزاد شده هستى كه خلافت آنان را نشايد و شورى هم به آنان عرضه نمى شود. اينك جرير بن عبد اللّه بجلى را كه اهل ايمان و هجرت است، پيش تو [و كسانى كه آنجا هستند] گسيل داشتم، بيعت كن و نيرويى نيست جز از خداوند.»
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 7
چون معاويه آن نامه را خواند جرير بن عبد اللّه برخاست و خطبه خواند و چنين گفت: «سپاس خداوندى را كه به واسطه نعمتها ستوده شده است و از او آرزوى بيشى و فزونى و اميد پاداش مى رود، و در سختيها بايد از او يارى جست. او را مى ستايم و از او يارى مى جويم تا در كارهايى كه خردها در آن سرگردان و اسباب و وسايل مضمحل است يارى فرمايد و گواهى مى دهم كه خدايى جز خداوند يكتاى بى انباز نيست و «همه چيز جز او نابود شونده است. حكم و فرمان از آن اوست و به سوى او باز مى گرديد.» و گواهى مى دهم كه محمد بنده و رسول اوست كه او را پس از دوره ارسال فترت پيامبران گذشته و روزگاران پيشين و كالبدهاى پوسيده و گروههاى سركش گسيل فرمود. او رسالت را تبليغ كرد و براى امت، خير خواهى نمود و حقى را كه خداوندش وديعه سپرده و به اداى آن دستور داده بود به امت خويش رساند. درود خدا بر آن رسول مبعوث و گزيده و بر خاندانش باد.
اى مردم كار عثمان آنان را كه آنجا حاضر بودند حيران و سرگردان ساخت تا چه رسد به كسانى كه غايب بوده اند. همانا مردم با على بى آنكه خونخواه باشد يا خون كسى برگردنش باشد بيعت كرداند، طلحه و زبير هم از كسانى بودند كه با او بيعت كردند و سپس بدون هيچ سببى بيعت او را شكستند. همانا كه اين دين فتنه انگيزيها را تحمل نمى كند و نيز اعراب هم آن را تحمل نمى كنند. همين ديروز در بصره فتنه خونبارى رخ داد و اگر اين بلا تكرار شود بقايى براى مردم نخواهد بود، و اينك همه امت با على بيعت كرده اند. به خدا سوگند اگر خود، مالك كار خويش بوديم باز هم براى خلافت كسى جز او را بر نمى گزيديم، واى معاويه تو هم در آنچه مردم در آمده اند در آى.
و اگر مى گويى: عثمان مرا به ولايت گماشته و هنوز مرا عزل نكرده است، اين سخنى است كه اگر گفتن آن جايز باشد هرگز براى خداوند دينى برپا نخواهد ماند و بايد هر چه در دست هر كس هست همواره از او باشد و حال آنكه خداوند براى واليان ديگر هم همان حقى را كه براى پيشينيان بوده قرار داده است و امور را پيوسته قرار داده كه برخى ديگر را نسخ مى كند.» آن گاه جرير [بر جاى خود] نشست.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 8
نصر بن مزاحم مى گويد: معاويه به جرير گفت: منتظر باش من هم بايد در اين كار بنگرم و از نظر مردم شام آگاه شوم. چند روزى كه گذشت معاويه دستور داد كه منادى بانگ نماز جماعت زند و چون مردم جمع شدند به منبر رفت و چنين گفت: سپاس خداوندى را كه سران و بزرگان را اركان اسلام و شرايع را برهان ايمان قرار داده است و اخگر اسلام در سرزمين مقدس، كه خود آنجا را محل پيامبران و بندگان صالح خويش قرار داده است، فروزان شده است، و مومنان را در سرزمين شام در آورده و آن سرزمين را براى ايشان و آنان را براى آن سرزمين پسنديده است كه پيشاپيش از اطاعت و خير خواهى آنان نسبت به خلفاى خود آگاه بوده است، و ايشان را بر پا دارندگان فرمان خويش و مدافعان دين و حريم آن قرار داد. و آن گاه ايشان را مايه نظام كار اين امت و نشانه هاى بارز راه نيكى ها قرار داد و خداوند به وسيله ايشان، پيمان شكنان را مى راند و هماهنگى و دوستى مومنان را فراهم مى كند. اينك ما از خداوند يارى مى جوييم تا ما را در كار مسلمانان كه انسجام آن از هم گسيخته و نزديكى آنان به دورى تبديل شده است يارى دهد.
پروردگارا ما را بر آن كسانى كه مى خواهند فتنه خفته ما را بيدار كنند و افراد ما را كه در ايمنى هستند بترسانند و قصد دارند خونهاى ما را بريزند و راههاى ما را نا امن سازند نصرت عنايت كن. و خداوند خود مى داند كه ما براى آنان [شكنجه و] عقابى را اراده نكرده ايم و پرده يى را ندريده ايم و اسب و سپاهى به سوى ايشان نرانده ايم. آرى خداوند ستوده از كرامت خويش جامه يى بر ما پوشانده است كه هرگز تا طنين صدا از كوه مى رسد و باران فرو مى بارد و هدايت شناخته مى شود با ميل خويش از تن بيرون نمى آوريم، ولى حسد و ستم آنان را بر اين كار واداشته است و ما از خداوند بر عليه آنان يارى مى جوييم. اى مردم به خوبى مى دانيد كه من خليفه امير المؤمنين عمر بن خطاب و خليفه امير المومنين عثمان بن عفان برشمايم و هيچ گاه هيچ كس از شما را بر كارى كه از آن شرم و آزرم داشته باشد وادار نكرده ام و مى دانيد كه من خونخواه عثمان هستم. بدون ترديد او مظلوم كشته شده است و خداوند متعال مى فرمايد: «و هر كس مظلوم كشته شود براى ولى او قدرت و تسلط قرار داديم و او در خونريزى زياده روى مكند كه او از جانب ما مؤيد و نصرت داده شده است،» و من اينك دوست دارم كه آنچه در مورد كشته شدن عثمان در دل
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 9
داريد به من بگوييد.» مردم شام همگان بر پا خاستند و پاسخ دادند: ما خونخواه عثمان هستيم. و با معاويه در آن مورد بيعت كردند و به او اطمينان دادند كه جان و مال خويش را براى او مبذول دارند تا انتقام خويش را بگيرند يا آنكه روحشان به خداوند ملحق شود.
نصر مى گويد: معاويه چون آن روز را به شب آورد از گرفتارى خويش اندوهگين بود و همين كه شب او را فرو گرفت در حالى كه افراد خانواده اش پيش او بودند اين ابيات را خواند: «شب من فرا رسيد در حالى كه به سبب اين شخص كه با سخنان ياوه آمده است وسوسه ها مرا فرو گرفته است. جرير پيش من آمده است با حوادثى فشرده كه در آن موجب بريده شدن بينى [خونريزى و زبونى ] خواهد بود. در حالى كه ميان من و او شمشير قرار دارد، با او حيله گرى مى كنم و من جامه پستى را بر تن نخواهم كرد. اگر مردم شام فرمانبردارى درستى، آنچنان كه مشايخ ايشان در مجالس خود وصف كرده اند داشته باشند، با اسبان و سواران چنان صدمه يى بر على بزنم كه هر خشك و ترى را در هم ريزد و من بهترين چيزى را كه افراد به آن نائل شده اند آرزو مى كنم و از [پادشاهى و] سرزمين عراق نااميد نيستم.» مى گويم: [ابن ابى الحديد] لغت جبهه كه در اين ابيات آمده به معنى «اسب» است و از جمله گفتار رسول خدا (ص) است كه فرموده است: «ليس فى الجبهة صدقة» يعنى در اسب، پرداخت زكات نيست.
نصر بن مزاحم مى گويد: جرير بن عبد اللّه همچنان معاويه را به بيعت با على (ع) تحريك مى كرد. معاويه به او گفت: اى جرير، اين كار ساده يى نيست و كارى است كه امور بعد هم به آن بستگى دارد. بگذار آب دهانم را فرو دهم و در اين كار بنگرم. معاويه اشخاص مورد اعتماد خويش را فرا خواند. برادرش به او گفت كه از عمر و عاص يارى بخواهد و به معاويه گفت: عمر و عاص كسى است كه او را خوب مى شناسى، او در حالى كه عثمان زنده بود از او كناره گيرى كرد و طبيعى است كه از كار و حكومت تو بيشتر كناره گيرى كند، مگر اينكه دين او خريده شود.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 10
ما در مباحث گذشته ماجراى فرا خوانده شدن عمرو عاص توسط معاويه و نيز شرطى كه معاويه با او كرد كه ولايت مصر به وى واگذار شود و اينكه عمرو عاص موفق شد شرحبيل بن سمط سالار و پيرمرد يمنيهاى مقيم شام را با گماشتن گروهى از مردان كه نزد او به قتل عثمان توسط على (ع) گواهى دادند و بدينگونه او را براى جنگ با على (ع) آماده كردند و سينه اش را از كينه على آكندند و او و يارانش را به خونخواهى عثمان بر انگيختند مفصل بيان كرده ايم و نيازى به بازگويى آن نيست.
نصر بن مزاحم مى گويد: محمد بن عبيد اللّه از قول جرجانى براى من نقل كرد كه مى گفته است: شرحبيل نزد حصين بن نمير آمد و به او گفت پيام بفرست كه جرير بن عبد اللّه بجلى پيش ما بيايد. حصين به جرير پيام داد كه شرحبيل پيش ماست تو هم براى ديدار ما بيا، و چون جرير و شرحبيل در خانه حصين به يكديگر رسيدند شرحبيل به جرير گفت: اى جرير با كارى سست پيش ما آمده اى كه ما را در كام شير بيفكنى وانگهى مى خواهى شام را با عراق در آميزى و على را بسيار ستايش مى كنى و حال آنكه او قاتل عثمان است و خداوند از آنچه گفته اى روز قيامت از تو خواهد پرسيد. جرير روى به شرحبيل كرد و گفت: اى شرحبيل اما اين سخن تو كه من كارى سست را عرضه داشته ام، چگونه كار سستى است كه همه مهاجران و انصار بر آن اتفاق كرده اند و با طلحه و زبير به سبب رد كردن آن جنگ شده است اما اين سخنت كه من ترا در كام شير افكنده ام [بايد بگويم كه ] اين تويى كه خود را در كام شير افكنده اى، اما آميزش و هماهنگى مردم شام با مردم عراق چنان است كه هماهنگى و آميزش اين دو ملت با يكديگر در كار حق بهتر از آن است كه در باطل از يكديگر جدا و پراكنده باشند. اما اين سخن تو كه على عثمان را كشته است، به خدا سوگند در آن باره هيچ اطلاع صحيحى در دست تو نيست و فقط از راه دور و از غيب تهمت مى زنى.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 11
آرى تو به دنيا مايل شده اى، وانگهى از زمان سعد بن ابى وقاص چيزى در دل دارى.
چون گفتگوى آن دو به اطلاع معاويه رسيد كسى پيش جرير فرستاد و او را سخت سرزنش كرد. نصر مى گويد: نامه يى هم كه نويسنده آن شناخته نشد براى شرحبيل نوشته شد كه در آن اين ابيات آمده بود: «اى شرحبيل اى پسر سمط از هواى نفس پيروى مكن كه براى تو در دنيا هيچ چيزى نمى تواند بدل و عوض دين تو باشد... پسر هند به على تهمت و بهتان مى زند و حال آنكه در سينه پسر ابى طالب خداوند از هر چيز بزرگتر است و على در مورد عثمان هيچ دشنامى نداد و نه كسى را بر او شوراند و نه او را كشت... على از ميان همه افراد خاندان پيامبر وصى اوست و كسى است كه در فضيلتش به نام او مثال مى زنند.» نصر مى گويد: هنگامى كه شرحبيل آن نامه را خواند هراسناك در انديشه فرو رفت و گفت اين نامه، مايه نصيحت و خيرخواهى در دين من است و به خدا سوگند در اين كار هيچ گونه شتابى نمى كنم هر چند نفس مرا به سوى آن نياز و كشش است. و نزديك بود از يارى معاويه دست بردارد و بر جاى خود بايستد، ولى معاويه مردانى را برگماشت كه پيش او آمد و شد مى كردند و كشته شدن عثمان را با اهميت جلوه مى دادند و على را به آن كار متهم مى ساختند و گواهى ياوه و دروغ مى دادند و نامه هاى جعلى بر او عرضه مى داشتند تا موفق شدند عقيده او را برگردانند و عزم او را در مورد يارى دادن معاويه استوار كنند نصر مى گويد: عمر بن سعد با استاد خود براى ما نقل كرد كه معاويه كسى را
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 12
پيش شرحبيل بن سمط فرستاد و گفت بخوبى مى دانى كه چون حق را پذيرفتى و پاسخ دادى پاداش تو بر عهده خداوند است و مردم صالح هم پيشنهادت را پذيرفتند ولى اين كارى كه ما مى خواهيم انجام دهيم تمام و كامل نخواهد شد مگر با رضايت همه مردم، بنابر اين حركت كن و در شهرهاى شام اعلان كن كه على عثمان را كشته است و بر مسلمانان واجب است كه خون عثمان را مطالبه كنند.
شرحبيل حركت كرد و نخست به شهر حمص درآمد و در ميان آنان براى خطبه برخاست. شرحبيل كه ميان مردم شام به امانتدارى و پارسايى و خداپرستى مشهور بود، چنين سخن گفت: اى مردم همانا كه على، عثمان را كشت و گروهى از اصحاب رسول خدا (ص) در اين باره بر او خشم گرفتند و على به جنگ با ايشان پرداخت و آن جمع شكست خورد و على مردان صالح ايشان را كشت و بر همه سرزمينها چيره شد مگر شام و اينك على شمشير خود را بر دوش نهاده و آهنگ كشتار و مرگ دارد تا چه هنگامى به سوى شما آيد يا آنكه خداوند كارى تازه پديد آورد و ما هيچ كس را نمى يابيم كه در جنگ با او قويتر از معاويه باشد، بنابر اين كوشش كنيد و بر پاخيزيد. همه مردم، غير از گروهى از پارسايان حمص، دعوت او را پذيرفتند و آن پارسايان به او گفتند: خانه هاى ما هم مسجد ماست و هم گورستان ما و تو خود داناترى به آنچه كه [انجام مى دهى و به مصلحت ] مى بينى.
گويد: شرحبيل همه شهرهاى شام را به قيام و حركت واداشت و بر هر قومى كه مى گذشت آنچه مى گفت مورد قبول واقع مى شد. نجاشى بن حارث كه دوست شرحبيل بود ابيات زير را سرود و براى او فرستاد: «اى شرحبيل تو براى دين از دين و آيين ما جدا نشدى، بلكه به سبب كينه يى كه جرير مالكى داشت اين كار را انجام دادى و هم به سبب خشم و گله يى كه ميان او و سعد ظاهر شد و همچون آوازخوانى شدى كه شترى ندارد ولى آواز مى خواند...»
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 13
نصر مى گويد: عمر بن سعد از نمير بن وعلة از شعبى نقل مى كند كه مى گفته است شرحبيل بن سمط بن اسود بن جبله كندى پيش معاويه آمد و گفت: تو كارگزار و پسر عموى امير المومنين عثمان هستى ما هم همگى مؤمنيم. اكنون اگر مردى هستى كه با على و قاتلان عثمان جنگ كنى تا ما انتقام خون خود را بگيريم يا آنكه جان بر سر اين كار نهيم، ترا بر خود حاكم قرار مى دهيم و گرنه ترا عزل مى كنيم و كسى ديگر غير از ترا كه بخواهيم بر خود حاكم مى كنيم و سپس با او چندان جهاد مى كنيم تا انتقام خون عثمان را بگيريم يا در آن راه نابود شويم.
جرير بن عبد اللّه كه آنجا حاضر بود گفت: اى شرحبيل، آرام باش كه خداوند اينك خونها را حفظ فرموده و پراكندگى را پايان داده و كار اين امت را سر و سامان بخشيده است و نزديك است كار اين امت به آرامش برسد. بر حذر باش كه ميان مردم تباهى نياورى و از گفتن اين سخن پيش از آنكه شايع شود و گفتارى از تو آشكار گردد كه نتوانى جلو آن را بگيرى، خوددارى كن. شرحبيل گفت: به خدا سوگند كه اين سخن را هرگز پوشيده نمى دارم. سپس برخاست و سخن گفت و مردم از هر سو گفتند: راست مى گويد، راست مى گويد، سخن صحيح سخن اوست و انديشه درست انديشه اوست. در اين هنگام جرير از معاويه و عموم مردم شام نا اميد شد.
نصر مى گويد: محمد بن عبيد اللّه، از جرجانى برايم نقل كرد كه معاويه پيش از آن به خانه جرير آمد و به او گفت: اى جرير نظرى دارم. گفت: بگو، [معاويه ] گفت: براى سالارت بنويس كه مصر و شام را در اختيار من بگذارد و پس از مرگ خودش نيز بيعت با كسى را بر گردن من نگذارد تا من خلافت را به او واگذارم و نامه هم به عنوان خلافت براى او بنويسم. جرير گفت: هر چه مى خواهى بنويس تا من هم [زير نامه تو و با نامه ] تو بنويسم. معاويه در اين باره نامه نوشت و على (ع) در پاسخ براى جرير چنين نوشت: «اما بعد. معاويه مى خواهد برگردنش بيعتى نباشد و اينكه بتواند هر كارى را كه دوست مى دارد انتخاب كند، وانگهى قصد دارد تا هنگامى كه مزه دهان مردم شام را بچشد ترا سرگردان و معطل بدارد. هنگامى كه من هنوز در مدينه بودم مغيرة بن شعبه به من اشاره كرد و گفت: كه معاويه را به حكومت شام بگمارم و من
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 14
اين پيشنهاد او را نپذيرفتم و خداى آن روز را به من نشان ندهد كه گمراهان را بازوى خود قرار دهم. اگر اين مرد با تو بيعت كرد چه بهتر و گرنه باز گرد. و السلام». نصر مى گويد: و چون اين نامه معاويه ميان اعراب شايع شد وليد بن عقبه اشعارى سرود و براى معاويه فرستاد [كه مضمون آن، تحريك بر جنگ بود]: «اى معاويه همانا شام، شام توست به شام خودت استوار باش و افعيها را بر خود وارد مكن. با شمشيرهاى تيز و نيزه ها از آن حمايت كن و چنان مباش كه سست بازو و ناتوان باشى.
على نگران است كه چه پاسخى به او خواهى داد جنگى براى او آماده ساز كه موهاى پيشانى را سپيد كند...» نصر مى گويد: وليد بن عقبه همچنين اشعار زير را هم براى معاويه فرستاد كه در آن هم او را به جنگ تشويق كرده [و گفته است ] كه پاسخى به نامه يى كه جرير آورده است ننويسد: «... براى يمانيها كلمه يى بگو تا در پناه آن سخن به حكومتى كه خواهان آن هستى برسى، بايد بگويى امير المؤمنين عثمان را دشمنى كشته است كه نزديكان و خويشاوندانش او را بر او شورانده اند».
نصر مى گويد: جرير روزى براى تجسس و اطلاع از اخبار بيرون آمد. ناگاه به نوجوانى برخورد كه بر شتر خود سوار بود و اين ابيات را ترنم مى كرد: «حكيم بن جبله و عمار اندوهگين و محمد پسر ابى بكر و اشتر و مكشوح مرادى گرفتاريها را از پى مى كشيدند. در آن فتنه براى زبير و دوست نزديك او [طلحه ] هم اهدافى بود كه گرفتاريها را بيشتر بر مى انگيختند. اما على به خانه خود پناه برده بود و نه به آن كار دستور مى داد و نه از آن نهى مى كرد...» جرير به او گفت: اى برادر زاده، تو كيستى گفت: نوجوانى از قريش، و اصل من از ثقيف است. من پسر مغيرة بن اخنس بن شريق هستم كه پدرم همراه عثمان روز جنگ در خانه عثمان كشته شده است. جرير از شعر او و سخنش تعجب كرد و آن را براى على (عليه السّلام) نوشت و على فرمود: به خدا سوگند اين نوجوان در شعر و سخن خود خطايى نكرده است.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 15
نصر مى گويد: در حديث صالح بن صدقه آمده است كه جرير همچنان نزد معاويه ماند و درنگ كرد تا آنجا كه مردم، او را متهم ساختند و على عليه السّلام هم فرمود: من براى جرير وقتى را معين كردم كه پس از آن نبايد آنجا بماند مگر اينكه نسبت به او خدعه و مكر شده باشد يا اينكه عاصى شده باشد. بازگشت جرير چندان به تأخير افتاد كه على (عليه السّلام) از او نااميد شد.
همچنين مى گويد: محمد و صالح بن صدقه مى گويند: كه على (عليه السّلام) پس از آن براى جرير چنين نوشت: «چون اين نامه من به تو رسيد معاويه را به تعيين كار وادار كن و او را بين جنگى خوار و زبون كننده و صلحى كه در آن به خطاى خود اقرار كند، مخير كن. اگر جنگ را برگزيد پيمان امان را لغو كن و اگر صلح را پذيرفت از او بيعت بگير. و السّلام» گويد: چون اين نامه به دست جرير رسيد نزد معاويه آمد و نامه را براى او خواند و به او گفت: اى معاويه هيچ چيز جز گناه، موجب زنگار قلب نمى گردد و سينه جز به توبه و بازگشت به سوى خداوند گشاده نمى شود و چنين گمان مى برم كه بر قلب تو زنگار است و ترا مى بينم ميان حق و باطل سرگردان مانده اى، گويى منتظر چيزى هستى كه در دست غير توست.
معاويه گفت: به خواست خداوند در نخستين مجلس به تو جواب قطعى خواهم داد، و چون معاويه پس از آنكه رأى آنان را سنجيد با آنان بيعت كرد [و ايشان بيعت او را پذيرفتند] به جرير گفت: پيش سالار خودت برگرد و نامه يى نوشت كه در آن اعلان جنگ داده بود و پايين نامه اشعار كعب بن جعيل را نوشت [كه مطلع آن چنين است ]: «مى بينم كه مردم شام مردم عراق را ناخوش مى دارند و مردم عراق هم آنان را ناخوش مى دارند» و ما اين شعر را در مباحث پيشين آورده ايم.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 16
ابو العباس محمد بن يزيد مبرد در كتاب الكامل چنين آورده است: كه چون على عليه السّلام تصميم گرفت جرير را پيش معاويه بفرستد، جرير گفت: اى امير المؤمنين به خدا سوگند من در يارى دادن خود از تو چيزى را دريغ نمى دارم ولى براى تو در معاويه طمعى نبسته ام. على (عليه السّلام) فرمود: مقصود من اين است كه حجت را بر او تمام كنم. و چون جرير نزد معاويه رسيد معاويه در مورد بيعت با او امروز و فردا مى كرد، جرير به او گفت: منافق [به طور عادى ] نماز نمى گزارد مگر اينكه چاره يى از نمازگزاردن نيابد [كه در آن صورت نماز مى گزارد]. معاويه گفت: اين موضوع همچون خدعه اى نيست كه براى از شير باز گرفتن كودك مى شود، به من مهلت بده تا آب دهانم را فرو برم كه اين كارى است كه كارهاى پس از آن هم به آن بستگى دارد.
آن گاه همراه جرير نامه على عليه السّلام را پاسخ داد: «از معاوية بن صخر، به على بن ابى طالب. اما بعد، به جان خودم سوگند اگر اين قوم كه با تو بيعت كرده اند در حالى بود كه تو از خون عثمان مبرا مى بودى تو نيز مانند ابوبكر و عمر و عثمان بودى، ولى تو مهاجران را بر عثمان شوراندى و انصار را هم از يارى دادن او بازداشتى. نادان از تو اطاعت كرد و ضعيف به سبب تو قوى شد و مردم شام هيچ چيز جز جنگ با ترا نمى پذيرند مگر اينكه كشندگان عثمان را به ايشان تسليم كنى و اگر اين كار را كردى خلافت ميان شورايى از مسلمانان تعيين خواهد شد. به جان خودم سوگند حجت و برهان تو بر من چون حجت و برهان تو بر طلحه و زبير نيست كه آن دو با تو بيعت كرده بودند و من با تو بيعت نكرده ام و دليل و حجت تو بر مردم شام هم همچون دليل و حجت تو بر مردم بصره نيست كه بصريان با تو بيعت و از تو اطاعت كرده اند، ولى شاميان از تو هرگز اطاعت نمى كنند. البته شرف تو در اسلام و قرابت ترا به پيامبر (ص) و موضع ترا نسبت به قريش منكر نيستم و رد نمى كنم.» و در آخر نامه هم اشعار كعب بن جعيل را نوشت كه مطلع آن چنين است: «مى بينم كه شاميان عراقيان را ناخوش مى دارند و عراقيان هم آنان را ناخوش مى دارند».
ابو العباس مبرد مى گويد: على عليه السّلام در پاسخ اين نامه معاويه چنين
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 17
مرقوم فرمود: از امير المومنين على بن ابى طالب، به معاوية بن صخر بن حرب. اما بعد، همانا نامه يى از تو براى من رسيد، نامه مردى است كه نه او را بينشى است كه هدايتش كند و نه رهبرى كه او را به راه راست آورد، هواى نفس او را فرا خوانده و او اجابت كرده است و گمراهى او را رهبرى كرده و او از آن پيروى كرده است، چنين پنداشته اى كه گناه [واهى ] من در مورد عثمان بيعت مرا كه بر عهده توست تباه كرده و حال آنكه به جان خودم سوگند من هم فقط مردى از مهاجران بودم همچنان كه آنان در آن كار در آمدند در آمدم و همان گونه كه ايشان از آن بر آمدند بر آمدم، و چنين نيست كه خداوند آنان را به گمراهى جمع فرمايد و بينش آنان را فرو كوبد و كوردلشان قرار دهد. و از اين گذشته ترا با عثمان چه كار كه تو مردى از بنى اميه هستى و پسران عثمان به مطالبه خون او از تو سزاوارترند، و اگر مى پندارى كه تو در خونخواهى تواناترى، نخست به بيعتى كه مسلمانان در آمده اند در آى، سپس از آن قوم پيش من محاكمه آور. اما اينكه ميان خودت و طلحه و زبير و ميان مردم شام و مردم بصره فرق نهاده اى، به جان خودم سوگند كه اين موضوع براى همه يكسان است، كه بيعتى همگانى بوده است و در آن اختيار و تجديد نظرى نيست. اما شرف من در اسلام و نزديكى من به رسول خدا (ص) و جايگاه من در ميان قريش را هم، به جان خودم سوگند، اگر مى توانستى انكار كنى انكار مى كردى. سپس على (ع) نجاشى را، كه يكى از افراد قبيله بنى حارث بن كعب است، فرا خواند و به او فرمود: پسر جعيل، شاعر شاميان است و تو شاعر مردم عراقى، پاسخ آن مرد را بده. او گفت: اى امير المؤمنين نخست شعر او را براى من بخوان.
فرمود: هم اكنون شعر آن شاعر را براى تو مى خوانم و اشعار كعب را براى نجاشى خواند و نجاشى در پاسخ چنين سرود: «اى معاويه چيزى را كه هرگز نخواهد بود رها كن، كه خداوند آنچه را كه از آن حذر مى كنيد محقق فرموده است. على همراه عراقيان و حجازيان به سوى شما مى آيد. چه خواهيد كرد...»
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 18
مى گويم [ابن ابى الحديد]: اشعار كعب بن جعيل از اشعار نجاشى استوارتر و زيركانه تر و بهتر و در عين حال در بيان مقصد پليد رساتر است.
نصر بن مزاحم در اين نامه على (ع)، پس از جمله «و خداوند بينش آنان را فرو نگرفته و كورشان نكرده است» اين عبارات را افزون بر آن آورده است: «من كسى را تحريض نكرده ام كه گناه امر كننده بر من باشد، و نه كسى را كشته ام كه قصاص بر من واجب باشد و اما اين سخن تو، كه اهل شام حاكمان بر مردم حجازند، يك مرد از شاميان را بياور كه در شورى پذيرفته شده باشد و خلافت براى او روا بوده و به خلافت رسيده باشد و اگر تو چنين ادعايى كنى همه مهاجران و انصار ترا تكذيب خواهند كرد و گواه از قريش حجاز هم براى تو مى آورم. اما اينكه در مورد كار عثمان به من تهمت مى زنى و دروغ مى بندى، آنچه مى گويى از حق و علم و يقين نيست. اين افزونى كه نصر بن مزاحم آورده است دليل بر آن است كه در نامه معاويه به على (ع) چنين آمده بوده است كه «شاميان بر حجازيان حاكم اند» و حال آنكه ما چنين چيزى در نامه او نيافته ايم.
اخبار متفرقه:
نصر بن مزاحم روايت مى كند و مى گويد: همين كه عثمان كشته شد، سواران براى اعلان خبر كشته شدن او آهنگ شام كردند. گويد: روزى همچنان كه معاويه نشسته بود مردى كه چهره خود را پوشانده بود از راه رسيد و چهره خود را گشود و به معاويه گفت: اى امير المؤمنين آيا مرا مى شناسى گفت: آرى تو حجاج بن خزيمة بن صمه هستى، آهنگ كجا دارى گفت: قصد تقرب به تو را دارم و خبر مرگ پسر عفان را اعلان مى كنم و سپس ابياتى [به اين مضمون ] سرود: «همانا پسر عموهايت، فرزندان عبدالمطلب، بدون هيچ دروغ و ترديد پير و سالار شما را كشتند و تو سزاوارترين اشخاص به قيام هستى، قيام كن و اى معاويه، به خاطر خدا و رضاى او خشم بگير...»
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 19
[نصر] گويد: منظورش على عليه السّلام بود. نصر مى گويد: معاويه به حجاج بن خزيمة گفت: آيا تو مى توانى مردم را به جوش و خروش فرا خوانى گفت: آرى. گفت: پس موضوع را به مردم خبر بده. حجاج به معاويه گفت: اى امير المومنين (در حالى كه هيچكس پيش از او عنوان «امير المومنين» را به معاويه نداده بود) من از كسانى بودم كه همراه يزيد بن اسد قسرى براى يارى دادن و فريادرسى عثمان حركت كرديم. من و زفر بن حارث پيشاپيش حركت مى كرديم، با مردى برخورديم كه گمان مى رفت از قاتلان عثمان باشد او را كشتيم. و اى امير المؤمنين، به تو مى گويم كه تو به جهاتى از على نيرومندترى و اين جهات در او نيست، زيرا مردمى همراه تو هستند كه چون سخنى بگويى سخن نمى گويند و چون فرمانى دهى علت آن را نمى پرسند و حال آنكه همراه على مردمى هستند كه چون سخنى بگويد، سخن مى گويند و چون فرمانى دهد از سبب آن مى پرسند. بنابراين گروهى اندك از همراهان تو بهتر از گروهى بسيار از همراهان او هستند، و بدان كه على جز با رضايت خود، راضى نمى شود و رضايت او موجب خشم تو خواهد بود وانگهى خواسته هاى تو و على يكسان نيست كه على به عراق بدون شام راضى نخواهد شد و حال آنكه تو به حكومت شام بدون عراق راضى و خشنودى.
نصر مى گويد: سينه معاويه از خبر كشته شدن عثمان تنگى گرفت و از اينكه او را يارى نداده بود پشيمان شد و اين ابيات را خواند: «خبرى به من رسيد كه در آن براى نفس غم و اندوه و براى چشمها مايه گريه اى طولانى و بسيار است. در آن خبر نابودى همه جانبه و درماندگى نهفته است و مايه بريده شدن بينى هاى مردم نژاده است. سوگ كشته شدن امير المؤمنين، و اين خبرى است كه از وحشت آن نزديك است كوههاى استوار فرو ريزد...» نصر مى گويد: حجاج بن خزيمه بر مردم شام افتخار مى كرد كه او نخستين كس است كه با عنوان «امير المؤمنين» به معاويه سلام داده است.
نصر مى گويد: صالح بن صدقه، از ابن اسحاق، از خالد خزاعى و غير او كسانى
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 20
كه متهم به وضع و جعل حديث نيستند براى ما نقل كرده اند كه چون عثمان كشته شد و نامه على عليه السّلام در مورد عزل معاويه از حكومت شام به دست او رسيد، خود به منبر رفت و بانگ برداشت تا مردم جمع شوند و چون مردم جمع شدند براى ايشان خطبه اى خواند. نخست حمد و ثناى خدا را بر زبان آورد و بر پيامبر درود فرستاد و سپس گفت: اى مردم شام همانا به خوبى مى دانيد كه من خليفه امير المؤمنين عمر بن خطاب و خليفه عثمان هستم، عثمان كشته شده است من پسر عمو و خونخواه او مى باشم و خداوند متعال مى فرمايد: «هر كس مظلوم كشته شود براى ولى او [حكومت و] تسلط قرار داده ايم» و اينك دوست مى دارم آنچه از كشته شدن خليفه در دل خود داريد به من بگوييد.
مرة بن كعب برخاست و در آن روز در مسجد چهار صد تن، يا در آن حدود، از اصحاب پيامبر (ص) حضور داشتند. مره گفت: به خدا سوگند اينجا كه ايستاده ام مى دانم ميان شما كسانى هستند كه در افتخار مصاحبت با رسول خدا از من جلوترند ولى من پيامبر (ص) را در نيمروزى بسيار گرم ديدم و شنيدم كه مى فرمود: «همانا فتنه يى در شهر اتفاق خواهد افتاد». در اين هنگام مردى كه روبند بر چهره داشت از آنجا گذشت و پيامبر فرمودند: و اين مرد كه روبند و نقاب بر چهره دارد آن روز بر حق خواهد بود. من برخاستم و بازوى آن مرد را گرفتم و روبند از چهره اش گشودم آن گاه ديدم عثمان است. چهره اش را به سوى رسول خدا (ص) برگرداندم و گفتم: اى رسول خدا همين شخص را مى گوييد فرمود: آرى. در اين هنگام مردم شام دست در دست معاويه نهادند و با او براى خونخواهى عثمان بيعت كردند كه در آن كار امارت با او باشد و طمع به خلافت نبندد و پس از آن، امر خلافت با شورى باشد.
ابراهيم بن حسن بن ديزيل، در كتاب صفين خود، از ابوبكر بن عبد اللّه هذلى نقل مى كند كه وليد بن عقبه نامه يى به معاويه نوشت و ضمن سرزنش او از تأخير در خونخواهى عثمان، او را به جنگ تشويق نمود و از اينكه با نامه نگارى،
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 21
امروز و فردا كند او را باز داشت [و چنين سرود]: «هان به معاوية بن حرب بگو كه تو از جانب برادرى مورد اعتماد، سرزنش و نكوهش شده اى. همچون شتر بازداشته در پرچين، روزگار مى گذرانى. در دمشق باز داشته اى و مثل تو و نامه نوشتن به على، مانند زنى است كه مى خواهد پوست فاسد شده را دباغى كند...» گويد: معاويه در پاسخ او فقط يك بيت از شعر اوس بن حجر را نوشت: «و چه بسيار كس كه از بردبارى و تحمل ما دچار شگفتى مى شود، ولى اگر آتش جنگ به سوى او زبانه كشد از بيم سخن نمى گويد».
ابن ديزيل همچنين روايت مى كند كه چون على عليه السّلام آهنگ شام كرد مردى را فراخواند و به او گفت كه مجهز شود و عازم دمشق گردد و چون به دمشق رسيد مركوب خويش را كنار در مسجد بخواباند و بدون آنكه جامه سفر از تن بيرون آورد وارد مسجد شود كه مردم چون نشانه هاى سفر و غريب بودن او را ببينند بيشتر از او سؤال خواهند كرد و به آنان بگويد: من على را در حالى ترك كردم كه با مردم عراق قصد حمله به شما را داشت، و دقت كند كه آنان چه مى كنند. آن مرد همان گونه رفتار كرد. مردم جمع شدند و از او سؤال كردند و او همچنان به ايشان مى گفت، و جمعيت انبوهى گرد او جمع شدند و از او سؤال مى كردند. معاويه اعور سلمى را پيش او فرستاد و او رفت و از او پرسيد كه همان پاسخ را داد. اعور سلمى نزد معاويه برگشت و آن خبر را به او داد و معاويه دستور جمع شدن مردم را در مسجد داد و سپس براى سخنرانى برخاست و به شاميان گفت: همانا على همراه لشكرهاى عراق، آهنگ شما كرده است. نظرتان چيست مردم سر به زير افكندند و چانه هاى خود را به سينه هايشان چسباندند و هيچ نمى گفتند، در اين هنگام ذو الكلاع حميرى
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 22
برخاست و با لهجه حميرى گفت: اظهار نظر و رأى بر عهده تو و انجام آن بر عهده ماست.
معاويه از منبر فرو آمد و ميان مردم جار زد كه به اردوگاه خود بروند. آن مرد هم پيش على عليه السّلام برگشت و موضوع را گزارش داد. على (ع) هم مردم را به تجمع در مسجد فرا خواند و برخاست و خطبه اى ايراد كرد و گفت: كسى را كه به شام فرستاده بودم بازگشته است و خبر آورده كه معاويه همراه شاميان آهنگ عراق كرده است. چاره و رأى چيست در اين هنگام مردمى كه در مسجد حاضر بودند به هياهو آمدند و يكى مى گفت: راى درست چنين است و ديگرى مى گفت: راى درست چنان است و چندان جنجال و هياهو شد كه على عليه السّلام از سخن ايشان چيزى نفهميد و نتوانست درك كند كه چه كسى درست مى گويد و چه كسى نادرست. و از منبر فرود آمد و در حالى كه الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا مى گفت افزود: حكومت را پسر هند جگر خواره يعنى معاويه در ربود.
ابن ديزيل همچنين از عقبة بن مكرم، از يونس بن بكير، از اعمش نقل مى كند كه مى گفته است ابو مريم دوست على (ع) بود و چون شنيد كه آن حضرت گرفتار اختلاف نظر اصحاب خود شده است به كوفه آمد و بيخبر خود را به على (ع) رساند، آن چنان كه على عليه السّلام سر خويش را بلند كرد و ناگهان ديد ابو مريم بالاى سر او ايستاده است: فرمود: اى ابو مريم چه چيز ترا پيش من كشانده است گفت: چيزى جز علاقه به تو موجب آمدن من نبوده است. من با تو عهد كرده بودم كه اگر عهده دار حكومت امت شوى آنانرا بسنده و كافى خواهى بود و اينك شنيده ام كه گرفتار اختلاف نظر اين مردم شده اى. على عليه السّلام فرمود: اى ابو مريم من گرفتار اشرار خلق خدا شده ام. مى خواهم آنان را به كارى كه مصلحت است وادارم، ولى از من پيروى نمى كنند.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 23
ابن ديزيل، از عبد اللّه بن عمر، از زيد بن حباب، از علاء بن جرير عنبرى، از حكم بن عمير ثمالى كه مادرش دختر ابو سفيان است نقل مى كند كه پيامبر (ص) روزى به ياران خود روى كرد و فرمود: اى ابوبكر چون خليفه شوى و اگر اين كار صورت گيرد چه مى كنى گفت: اميدوارم اين كار هرگز صورت نپذيرد رسول خدا فرمود: اى عمر اگر تو خليفه شوى چه مى كنى گفت: سنگ خواهم خورد كه در آن صورت گرفتار شر خواهم بود. فرمود: اى عثمان اگر تو خليفه شوى چه مى كنى گفت: خود مى خورم و مى خورانم و اموال را تقسيم مى كنم و ستم نمى كنم. رسول خدا فرمود: اى على اگر تو خليفه شوى چگونه رفتار خواهى كرد گفت: به اندازه روزى و قوت خود مى خورم و از قبيله [مسلمانان ] حمايت مى كنم و يك خرما را هم تقسيم مى كنم و نواميس را پوشيده مى دارم. پيامبر (ص) فرمودند: هر آينه جملگى شما بزودى والى مى شويد و بزودى خداوند اعمال شما را خواهد ديد. سپس فرمود: اى معاويه تو هنگامى كه خليفه شوى چه خواهى كرد گفت: خدا و رسولش داناترند.
فرمود: «تو اساس و رأس همه ويرانيها و كليد ستمهاى گسسته و پيوسته هستى. كار زشت را نيكو و كار نيكو را زشت مى شمارى، آن چنان كه كودك در آن بزرگ و بزرگ در آن سالخورده مى شود. مدت تو اندك ولى ستم تو بسيار بزرگ خواهد بود.» همچنين ابن ديزيل، از عمر بن عون از هشيم، از ابو فلج، از عمرو بن ميمون نقل مى كند كه مى گفته است عبدالله بن مسعود مى گفت: چگونه خواهيد بود وقتى كه فتنه يى را ببينيد كه در آن شخص بزرگ، سالخورده و كودك بزرگ مى شود و آن فتنه چنان ميان مردم جريان پيدا مى كند كه آن را سنت مى پندارند و چون آن فتنه تغيير پيدا كند گفته مى شود اين كار زشت است.
همچنين ابن ديزيل، از حسن بن ربيع بجلى، از ابو اسحاق فزارى، از حميد طويل، از انس بن مالك، در تفسير اين آيه كه خداوند فرموده است: «پس اگر ببريم ترا، همانا كه ما از ايشان انتقام گيرنده ايم يا نشان دهيم آنچه كه به تو وعده كرده ايم، همانا به تحقيق ما بر ايشان توانائيم»، مى گفته است خداوند متعال پيامبر خود را گراميتر از اين داشته است كه ميان امتش چيزى را كه خوش نمى دارد به او بنماياند، ولى انتقام و نقمت باقى است.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 24
ابن ديزيل همچنين مى گويد: عبد اللّه بن عمر، از قول عمرو بن محمد، از اسباط، از سدى، از ابو المنهال، از ابو هريره نقل مى كند كه مى گفته است: پيامبر (ص) فرموده اند: از خداى خود براى امتم سه چيز مسئلت كردم، دو چيز آن را به من ارزانى فرمود و يكى را از من بازداشت. از خداوند خواستم كه امت من همگى و يكباره كافر نشوند كه اين استدعا را پذيرفت. از خداوند خواستم كه آنان را با عذابهايى كه امتهاى ديگر را عذاب نموده است عذاب نكند و اين را هم به من عطا فرمود. از خداوند مسئلت كردم كه جنگ و درگيرى ميان ايشان نباشد كه اين را نپذيرفت و از من باز داشت.
ابن ديزيل همچنين از يحيى بن عبد اللّه كرابيسى، از ابو كريب، از ابو معاويه، از عمار بن زريق، از عمار دهنى، از سالم بن ابى الجعد نقل مى كند كه مى گفته است مردى نزد عبد اللّه بن مسعود آمد و گفت: خداوند متعال از اينكه به ما ظلم كند ما را در امان قرار داده است، ولى از اينكه گرفتار فتنه كند امان نداده است. بنابراين اگر فتنه يى پيش آيد به نظر تو چگونه رفتار كنم ابن مسعود به او گفت: در آن حال به كتاب خداوند پناه ببر. آن مرد گفت: اگر چنان شد كه هر يك از دو طرف فتنه مردم را به كتاب خدا فرا خواندند چه كنم ابن مسعود گفت: از رسول خدا (ص) شنيدم كه مى فرمود: «چون ميان مردم اختلاف پديد آيد، پسر سميه همراه حق است» يعنى عمار.
همچنين ابن ديزيل از يحيى بن زكريا، از على بن قاسم، از سعيد بن طارق، از عثمان بن قاسم، از زيد بن ارقم نقل مى كند كه مى گفته است پيامبر (ص) فرمودند: «آيا مى خواهيد شما را به كسى راهنمايى كنم كه تا هر گاه كه به او توجه داشته باشيد هرگز هلاك نخواهيد شد همانا ولى شما خداوند است و به درستى كه امام شما على بن ابى طالب مى باشد، خيرخواه او باشيد و او را تصديق كنيد كه جبريل اين موضوع را به من خبر داده است.» اگر بگويى اين حديث، نص صريح در امامت است و معتزله در اين باره چه مى كنند مى گويم [ابن ابى الحديد]: ممكن و جايز است كه پيامبر (ص) اراده فرموده باشد
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 25
كه على امام و پيشوا در فتاوى و احكام شرعيه است نه در خلافت وانگهى ما قبلا سخن مشايخ بغدادى خود را گفتيم و خلاصه آن اين است كه امامت از على (ع) بوده است و اگر در آن مورد راغب باشد و براى آن منازعه كند بدون ترديد حق اوست، ولى اگر آن را در مورد كسى ديگر اقرار و در مطالبه حق خود سكوت نمايد ما همان شخص را امام خود مى دانيم و معتقد به صحت خلافت او مى شويم و امير المؤمنين على عليه السّلام با سه خليفه و امام پيش از خود منازعه نكرده و شمشير نكشيده است و مردم را هم بر ضد ايشان نشورانده است و اين موضوع نشان آن است كه بر خلافت آن سه تن اقرار نموده است و به همين سبب ما آن سه تن را دوست مى داريم و در مورد ايشان اعتقاد به خير و صلاح و طهارت داريم و اگر على عليه السّلام با آنان جنگ مى كرد و بر ايشان شمشير مى كشيد و از اعراب در جنگ با ايشان يارى مى خواست و فريادرسى مى كرد، درباره آنان هم همان اعتقادى را داشتيم كه در مورد كسانى كه با آنان جنگ كرده است و حكم به گمراهى و فسق آنان مى كرديم.
ابن ديزيل مى گويد: عمرو بن ربيع، از سرى بن شيبان، از عبد الكريم نقل مى كند كه چون عمر بن خطاب زخم خورد گفت: اى ياران محمد (ص) خيرخواه يكديگر باشيد كه اگر چنان نكنيد عمرو بن عاص و معاوية بن ابى سفيان در خلافت بر شما پيروز مى شوند.
مى گويم: [ابن ابى الحديد]: محمد بن نعمان، معروف به «مفيد» كه يكى از اماميه است در يكى از كتابهاى خود مى گويد: عمر با اين سخن خود خواسته است معاويه و عمرو عاص را به طلب خلافت تحريك كند و بر انگيزد و آن دو را به طمع خلافت اندازد، كه معاويه كارگزار و حاكم او بر شام و عمرو عاص نيز كارگزار و حاكم او بر مصر بوده است، و عمر ترسيده است كه عثمان از وصول به خلافت ناتوان ماند و خلافت به على عليه السّلام برسد و اين سخنان را به مردم گفته است تا براى آن دو نقل شود و آن دو كه در مصر و شام هستند اگر خلافت به على عليه السّلام برسد آن دو اقليم در تصرف آنان بماند. و اين سخن در نظر من از استنباطهايى است كه از كينه و دشمنى سرچشمه گرفته است و عمر از خداوند بيش از آن مى ترسيده است.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 26
كه چنين چيزى به ذهن او خطور كند، ولى او با زيركى و فراست صادقانه خود كه بسيارى از امور آينده را مى ديده است اين سخن را گفته و پيش بينى كرده است.
همچنان كه عبد اللّه بن عباس در وصف عمر مى گفته است: به خدا سوگند، گويى اوس بن حجر در شعر زير كسى جز او را در نظر نداشته است كه مى گويد: «زيرك مردى كه گمانى را كه به تو مى برد چنان است كه گويى آنرا ديده و شنيده است.» ابن ديزيل، از عفان بن مسلم، از وهب بن خالد، از ايوب، از ابو قلابه، از ابى الاشعث، از مرة بن كعب نقل مى كند كه مى گفته است: پيامبر (ص) از وقوع فتنه يى سخن گفت و زمان آن را بسيار نزديك معين كرد و در همان حال مردى كه چهره خود را با جامه اش پوشانده بود از آنجا گذشت و پيامبر (ص) فرمود «اين مرد و يارانش در آن روز بر حق خواهند بود»، من برخاستم و شانه آن مرد را گرفتم و گفتم اى رسول خدا او همين مرد است فرمود آرى. و آن مرد عثمان بن عفان بود.
مى گويم [ابن ابى الحديد]: اين حديث را گروه بسيارى از محققان و محدثان نقل كرده اند، از جمله محمد بن اسماعيل بخارى در كتاب تاريخ كبير خود با چند سلسله روات آن را آورده است. و كسى را نشايد كه بگويد اگر اين خبر را صحيح بدانيد براى سفيانيها دليل خواهد بود، زيرا ما مى گوييم: اين خبر متضمن اين معنى است كه عثمان و اصحاب او برحقند و اين مذهب ماست، زيرا معتقديم كه عثمان مظلوم كشته شده است و او و ياوران او روز جنگ در خانه عثمان بر حق بوده اند و گروهى كه او را كشته اند بر حق نبوده اند، اما معاويه و مردم شام كه در صفين با على (ع) جنگ كرده اند مشمول اين خبر نيستند. همچنين در الفاظ اين خبر لفظ عامى كه بتوان به آن متمسك شد، نيامده است. مگر نمى بينى كه در اين خبر نيامده است: كه هر كس به روزگار زندگانى يا پس از مرگ عثمان بخواهد او را يارى دهد يا انتقام او را بگيرد بر حق است و خلاصه اينكه آنچه در اين خبر آمده اين است كه بزودى فتنه يى برپا مى شود كه عثمان و يارانش در آن بر حق اند و ما اين موضوع را نه تنها رد نمى كنيم بلكه مذهب و اعتقاد ماست.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 27
نصر بن مزاحم در كتاب صفين خود نقل مى كند كه چون عبيد اللّه بن عمر بن خطاب به شام و پيش معاويه آمد معاويه به عمرو عاص پيام داد كه خداوند با آمدن عبيد اللّه بن عمر به شام عمر بن خطاب را براى تو زنده كرده است. چنين انديشيده ام كه او را وادار كنم خطبه يى ايراد كند و گواهى دهد كه على عثمان را كشته است و به على دشنام دهد.
عمرو عاص گفت: آنچه انديشيده اى درست و به مصلحت است. معاويه به عبيد اللّه بن عمر پيام فرستاد و احضارش كرد و چون آمد به او گفت: اى برادرزاده نام پدرت بر توست. با تمام قدرت بنگر و سخن بگو كه تو شخص مورد اعتمادى و هر چه بگويى تصديق مى شود. اينك به منبر برو و به على دشنام بده و گواهى بده كه او عثمان را كشته است.
عبيد اللّه بن عمر گفت: اى امير دشنام دادن به او چگونه ممكن است كه پدرش ابو طالب و مادرش فاطمه دختر اسد بن هاشم است و من درباره حسب و نسب او چه مى توانم بگويم اما شجاعت و نيرومندى او چنان است كه دلاورى كوبنده است. ارزش جنگهاى او نيز چنان است كه مى دانى، ولى من خون عثمان را بر گردن او خواهم نهاد. عمرو عاص گفت: به جان پدرت، در اين صورت دمل را فشرده اى [همين كافى و بسيار خوب است ].
و چون عبيد اللّه بن عمر بيرون رفت، معاويه گفت: به خدا سوگند اگر نه اين بود كه هرمزان را كشته است و از على بر جان خود مى ترسد هرگز پيش ما نمى آمد. نمى بينى چگونه على را مى ستايد عمرو عاص گفت: اگر بر چيزى [كاملا] پيروز نمى شوى چنگال بزن.
گويد: گفتگوى آن دو به اطلاع عبيد اللّه بن عمر رسيد و چون براى سخنرانى برخاست آنچه خود مى خواست گفت و چون مى خواست درباره على سخن گويد خوددارى كرد و سخنى نگفت، و چون از منبر فرود آمد معاويه به او پيام فرستاد كه اى برادرزاده، يا گرفتار گمراهى و كم خردى هستى يا خيانت كردى. عبيد اللّه پيام داد كه خوش نداشتم در مورد مردى كه عثمان را نكشته است گواهى قطعى بدهم و دانستم كه مردم از من مى پذيرند و بدين سبب آن را رها كردم. معاويه او را از خود راند و او را خوار و سبك كرد و تبهكارش خواند. عبيد اللّه بن عمر [چنين سرود و] گفت:
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 28
«اى معاويه، من در اين خطبه دروغ نگفته ام و در مورد خاندان لوى بن غالب، گول و نابخرد نيستم، ولى من داراى نفسى خوددار هستم از اينكه به پيرمردى كه در عراق است تهمت بزنم، و اگر آشكارا على را به كشتن پسر عفان متهم كنم دروغ است و در سرشت من خوى دروغگويى نيست. البته آن قوم كوشش خود را كردند و همچون كژدمها بر گرد او مى گشتند و على نه به آنان گفت: كار پسنديده يى كرده ايد و نه كار ناخوشايندى و همچون مار شجاعى كه قصد حمله داشته باشد سكوت كرد. اما در مورد پسر عفان گواهى مى دهم كه او در حالى كه از تهمتها برى و جامه توبه كننده پوشيده بود كشته شد. آرى در در آن فتنه زبير را جوش و خروشى بود و طلحه نيز در آن سخت كوشا بود و شوخى نمى كرد. هر چند آن دو پس از آن، توبه خود را آشكار كردند ولى اى كاش مى دانستم سرانجام آن دو چيست» گويد: چون اين شعر عبيد الله بن عمر به اطلاع معاويه رسيد كسى پيش او فرستاد و او را راضى كرد و گفت: همين اندازه از تو براى من كافى است.
نصر بن مزاحم از عبيد اللّه بن موسى نقل مى كند كه مى گفته است شنيدم سفيان بن سعيد، كه به سفيان ثورى معروف است، مى گفت: من در اين موضوع كه طلحه و زبير نخست با على بيعت كردند هيچ ترديد ندارم و چنين نبوده است كه آن دو به سبب ستم على (ع) در حكمى يا تصرف او در غنيمتى بر او خشم و كينه گرفته باشند و هيچ كس با على جنگ نكرده است مگر اينكه على (ع) به حق سزاوارتر از او بوده است. نصر همچنين مى گويد: كه على عليه السّلام از بصره، روز اول رجب سال سى و ششم هجرت به كوفه رسيد و هفده ماه مقيم كوفه بود و در اين مدت تبادل نامه ميان او و معاويه و عمرو عاص ادامه داشت و سپس به سوى شام حركت كرد.
نصر مى گويد: از ابى الكنود و ديگران روايت شده است كه على عليه السّلام پس از جنگ جمل دوازده شب از رجب سال سى و ششم گذشته بود كه وارد كوفه شد.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 29
نصر مى گويد: على (ع) در حالى كه اشراف مردم بصره و كسان ديگر همراهش بودند به كوفه آمد و مردم كوفه در حالى كه اشراف و قاريان همراهشان بودند از او استقبال كردند و براى او به خير و بركت دعا كردند و گفتند: اى امير المؤمنين كجا منزل مى كنى و فرود مى آيى آيا در قصر منزل مى كنى فرمود: نه، در رحبه منزل مى كنم. و همانجا فرود آمد و بلافاصله حركت نمود و به مسجد بزرگ [كوفه ] در آمد و دو ركعت نماز گزارد و سپس به منبر رفت و خداى را حمد و ثنا گفت و بر پيامبر درود فرستاد و سپس چنين گفت: «اما بعد، اى مردم كوفه، براى شما تا هنگامى كه وضع خود را مبدل و دگرگون نكنيد در اسلام فضيلتى است. من شما را به حق فرا خواندم و پذيرفتيد و شما آغازگر آن بوديد كه كار زشت و منكر را تغيير دهيد. همانا فضل شما ميان شما و خدايتان است. ولى در مورد احكام و قسمت اموال، شما بايد سرمشق ديگرانى باشيد كه دعوت شما را پذيرفته و به راه و روش شما در آمده اند. بدانيد كه ترسناكترين چيزى كه از آن بر شما بيم دارم پيروى از هواى نفس و درازى آرزوست كه پيروى از هواى نفس از حق باز مى دارد و درازى آرزو آخرت را از ياد مى برد. همانا دنيا آهنگ رفتن دارد و پشت كرده و آخرت آهنگ آمدن دارد و روى آورده است و براى اين سرا و آن سرا فرزندانى است و شما از فرزندان آن سرا باشيد. امروز عمل است بدون حساب و فردا حساب است بدون عمل. سپاس خداوندى را كه دوست خويش را يارى داد و دشمن خود را زبون كرد و راستگوى محق را عزت بخشيد و پيمان شكن مبطل را خوار ساخت. بر شما باد به ترس از خداوند و فرمانبردارى از آن گروه از اهل بيت پيامبرتان كه از خداوند اطاعت مى كنند، كه آنان به سبب اطاعت از فرمان خدا براى اطاعت شما شايسته ترند و از اين گروهى كه حرام خدا را حلال دانسته و مدعى هستند و به سوى ما آمده اند سزاوارترند. آنان در حالى كه با فضيلت ما ادعاى فضل دارند فرماندهى ما را انكار نموده و با حق ما ستيز مى كنند و ما را از آن كنار مى زنند، و همانا كه بدبختى آنچه را كه مرتكب شدند چشيدند و بزودى گمراهى و بدبختى اخروى را خواهند ديد. همانا مردانى از شما از يارى من خوددارى كردند و من برايشان خشمگين و از آنان ناراحتم. آنان را از پيش خود برانيد و آنچه را ناخوش
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 30
مى دارند به سمع آنان برسانيد تا ناراحت شوند و بدينگونه حزب خدا به هنگام پراكندگى شناخته شود.» مالك بن حبيب يربوعى كه سالار شرطه على عليه السّلام بود برخاست و گفت: اى امير المؤمنين، به خدا سوگند من كلام ناپسند و سخن درشت گفتن به ايشان را براى ايشان كم مى دانم و به خدا سوگند اگر فرمان دهى آنان را مى كشيم.
على عليه السّلام گفت: سبحان اللّه و فرمود: اى مالك، از مقصد دور افتاده اى و از حد معمول گذشته اى و در خصومت و دشمنى فرو رفته اى. او گفت: اى امير المؤمنين، همانا اندكى ستم و تند روى در اين كار كه براى شما پيش آمده است بهتر از صلح و سازش با دشمنان است. على عليه السّلام فرمود: اى مالك خداوند چنين مقرر نداشته بلكه خداوند سبحان فرموده است: «جان در قبال جان» بنابر اين چه معنى دارد كه از تندروى و خشونت سخن به ميان آيد، و خداوند متعال فرموده است: «و هر كس مظلوم كشته شود براى ولى او حكومت و تسلط قرار داده ايم، پس در مقام انتقام اسراف نكند» و اسراف در قتل اين است كه كسى غير از قاتل را بكشى و خداوند از اين كار منع كرده و همين كار تندروى است.
در اين هنگام ابو بردة بن عوف ازدى كه از كسانى بود كه از يارى على (ع) خوددارى كرده بود، برخاست و گفت: اى امير المؤمنين، به نظر تو اين كشتگان كه اطراف عايشه و طلحه و زبير كشته شدند به چه سبب و به چه جرمى كشته شدند على عليه السّلام فرمود: بدان سبب كشته شدند كه شيعيان و كارگزاران مرا كشتند. آنان برادر ربيعه عبدى را، كه خداى از او خشنود باد، با گروهى ديگر از مسلمانان كه گفته بودند ما همچون شما بيعت خويش را نمى شكنيم و آن چنان كه شما مكر كرديد مكر و غدر نمى كنيم، بدينسان مورد هجوم قرار دادند و همگى را كشتند و من از آنان خواستم كه قاتلان اين برادران دينى مرا به من بسپرند تا در قبال خون آنان ايشان را قصاص كنم و كتاب خدا ميان من و ايشان حكم باشد، نپذيرفتند و با من جنگ كردند و حال آنكه بيعت من برگردن ايشان بود و خون نزديك به هزار تن از شيعيان من هم بر عهده ايشان بود و بدين سبب آنان را كشتم. آيا در اين باره شك و ترديدى دارى گفت: آرى در شك و ترديد بودم ولى اينك دانستم و خطا
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 31
و گناه آن قوم بر من روشن شد و فهميدم كه تو بر صواب و هدايتى.
نصر بن مزاحم مى گويد: پيرمردان قبيله ازد مى گفتند، كه ابو بردة بن عوف از هواداران عثمان بوده است و با وجود اين در جنگ صفين به همراه على عليه السّلام شركت كرده است ولى پس از بازگشت از صفين با معاويه مكاتبه مى كرد و چون معاويه پيروز شد قطعه زمينى در ناحيه فلوجة به او بخشيد. و نسبت به او كريم و بخشنده بود.
گويد: در اين هنگام على عليه السّلام آماده شد كه از منبر فرود آيد و مردانى برخاستند كه سخن بگويند، ولى همين كه ديدند آن حضرت از منبر فرود مى آيد نشستند و سكوت كردند. گويد: على عليه السّلام در كوفه به خانه جعدة بن هبيرة مخزومى منزل كرد.
مى گويم [ابن ابى الحديد]:، جعده، پسر خواهر امير المؤمنين (يعنى ام هانى) است و ام هانى همسر هبيرة بن ابى وهب مخزومى است كه جعده را براى او زاييد و جعده مردى شريف بود.
نصر بن مزاحم مى گويد: و چون على عليه السّلام وارد كوفه شد كنار در مسجد پياده شد و نخست در مسجد دو ركعت نماز گزارد و سپس از مسجد بيرون آمد و در حضورش نشستند. على عليه السّلام احوال مردى از اصحاب پيامبر (ص) را كه در كوفه ساكن بود پرسيد. كسى گفت: خداوند او را براى خود برگزيد [يعنى مرده است ]. على عليه السّلام فرمود: خداوند هيچيك از خلق خويش را براى خود بر نمى گزيند. همانا خداوند متعال با مرگ، عزت و قدرت نفس خويش و زبونى بندگان را اراده كرده است و سپس اين آيه را تلاوت فرمود: «مردگان بوديد، شما را زنده كرد سپس شما را مى ميراند و باز شما را زنده مى كند». نصر بن مزاحم مى گويد: و چون باروبنه على (ع) رسيد، گفتند: آيا در قصر منزل مى كنى فرمود: كاخ تباهى نه، در آن ساكن مشويد.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 32
نصر همچنين مى گويد: هنگام بازگشت امير المؤمنين از بصره، سليمان بن صرد خزاعى به حضور ايشان آمد. على (ع) او را نكوهش و سرزنش كرد و فرمود: شك و ترديد كردى و درنگ نمودى و فريب ساختى و حال آنكه در نظر من از اشخاص مورد اعتماد بودى و چنان مى پنداشتم كه در يارى دادن من از همگان شتابانترى. چه چيز ترا از خاندان پيامبرت بازداشت و چه چيز باعث شد نصرت آنان را ترك كنى؟ سليمان بن صرد گفت: اى امير المؤمنين، كارها را به گذشته بر مگردان و در مورد آنچه گذشته است مرا سرزنش مكن و دوستى مرا براى خود برگزين تا خير خواهى من ويژه تو گردد و هنوز كارها باقى مانده است كه ضمن آن دشمن را از دوست خود باز خواهى شناخت. على (ع) سكوت كرد. سليمان اندكى نشست و سپس برخاست و نزد حسن بن على (ع)، كه كنار در مسجد نشسته بود، رفت و گفت: آيا ترا به شگفتى وا دارم كه چه توبيخ و سرزنشى از امير المؤمنين شنيدم. امام حسن (ع) فرمود: همانا نسبت به كسى كه اميد به مودت و خيرخواهى او مى رود سرزنش و نكوهش مى شود، سليمان گفت: فتنه هايى در حال صورت گرفتن است كه بزودى نيزه ها در آن سيراب و شمشيرها بيرون كشيده مى شود و به امثال من احساس نياز خواهد شد و اين عتاب مرا بر بى مهرى من حمل مكنيد و خيرخواهى مرا مورد اتهام قرار مدهيد. حسن (ع) فرمود: خدايت رحمت كناد، تو در نظر ما متهم نيستى.
نصر مى گويد: سعيد بن قيس ازدى هم به حضور على (ع) آمد و سلام داد. فرمود: سلام بر تو هر چند كه از درنگ كنندگان بودى. سعيد گفت: اى امير المومنين خدا نكند و من از آن گروه نبوده ام. فرمود: آرى انشاء اللّه كه چنين است. نصر مى گويد: عمر بن سعد، از يحيى بن سعيد، از محمد بن مخنف نقل مى كند
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 33
كه مى گفته است، در سالى كه بالغ شدم همراه پدرم به حضور على (ع) رفتم و اين هنگام آمدن او از بصره بود. مردانى در حضور على (ع) بودند كه آنان را نكوهش مى كرد و مى گفت: چه چيزى شما را از يارى من بازداشت و حال آنكه شما اشراف قوم خود هستيد. به خدا سوگند اگر اين كار از سستى نيت و كمى بينش سرچشمه گرفته باشد شما نابود شدگانيد و اگر از شك و ترديد شما در فضيلت من و اينكه [دشمن را] بر ضد من يارى دهيد سرچشمه گرفته باشد، خود دشمنيد. گفتند: اى امير المؤمنين خدا نكند كه چنين باشيم. ما نسبت به تو تسليم و سرسپرده ايم و با دشمن تو در حال جنگ و ستيزيم، و سپس شروع به عذرخواهى كردند و هر يك بهانه يى ذكر كردند. يكى گفت: بيمار بودم و ديگرى گفت: در آن هنگام در كوفه نبودم. به آنان نگريستم و ايشان را شناختم و ديدم عبد اللّه بن معتم عبسى و حنظلة بن ربيع تميمى- كه هر دو از اصحاب پيامبر (ص) شمرده مى شوند- و ابو بردة بن عوف ازدى و غريب بن شرحبيل همدانى بودند.
گويد: در اين هنگام على (ع) به پدرم نگريست و فرمود: ولى مخنف بن مسلم و قوم او از شركت در جنگ تخلف نكردند و مثل ايشان همچون مثل آن قوم نيست كه خداوند متعال درباره آنان فرموده است: «و همانا گروهى از شما از جنگ باز- مى ايستد و اگر بر شما مصيبتى رسد مى گويد خدا بر ما منت نهاد كه همراهشان نبودم و اگر فضل خداوند شامل حال شما گردد، آن چنان كه گويى ميان شما و او دوستى نبوده است، مى گويد اى كاش با ايشان مى بودم و بهره يى بزرگ مى بردم». نصر بن مزاحم مى گويد: سپس على عليه السّلام در كوفه ماند و شنّى [شنّ بن- عبد القيس ] در اين باره ابيات زير را سروده است: «به اين امام بگو اين جنگ فرو نشست و خاموش شد و بدينگونه نعمت تمام فرا رسيد. آرى ما از جنگ با كسانى كه پيمان شكستند آسوده شديم ولى در شام مار كرى است كه افسون برنمى دارد...».
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 34
نصر گويد: على عليه السّلام از روزى كه وارد كوفه شد نماز خويش را [كه قبلا شكسته مى گزارد] كامل مى گزارد و چون جمعه فرا رسيد براى مردم خطبه خواند و چنين فرمود: «سپاس و ستايش خداوندى را كه او را مى ستايم و از او يارى و هدايت مى طلبم، و از گمراهى به خداوند پناه مى برم «هر كه را خداى هدايت فرمايد، گمراه كننده يى براى او نيست و هر كه را خداى گمراه كند، او را راهنمايى نخواهد بود» و گواهى مى دهم كه خدايى جز خداوند يكتا كه او را انبازى نيست وجود ندارد و گواهى مى دهم كه محمد (ص) بنده و رسول اوست كه او را براى ابلاغ فرمان خويش برگزيده و به پيامبرى خويش مختص كرده است او گراميترين خلق خدا در پيشگاه او و محبوبترين ايشان در دل اوست. پيامهاى پروردگار خويش را ابلاغ كرد و براى امت خود خيرخواهى نمود و آنچه بر عهده اش بود انجام داد.
اينك شما را به بيم از خداوند و تقوى سفارش مى كنم، كه تقوى بهترين چيزى است كه بندگان خدا به آن سفارش مى كنند و نزديكترين چيزها به رضوان خداوند است و سرانجام آن در پيشگاه حق بهتر است. شما به تقوى و بيم از خداوند فرمان داده شده ايد و براى احسان و فرمانبردارى آفريده شده ايد. دورى كنيد از آنچه كه خداوند در آن باره شما را از خويشتن بر حذر داشته است كه او از عذابى سخت ترسانده و بيم داده است، و از خداى چنان بترسيد كه در آن هيچ سستى و كاهلى نباشد و عمل كنيد بدون آنكه بخواهيد آن را به ديگران نشان دهيد يا به گوش آنان برسانيد و همانا هر كس كه براى غير خدا عمل كند، خداوند او را با همان چيزى كه براى آن عمل كرده است وا مى گذارد و هر كس مخلصانه براى خدا عمل كند خداوند پاداش او را بر عهده مى گيرد. از عذاب خدا بترسيد كه خداوند شما را نام بيهوده نيافريده است و هيچ كار شما را بيهوده رها نكرده است. آثار شما را نام نهاده و كارهاى شما را مى داند و مدت عمر شما را براى شما مقدر فرموده و نبشته است. به جهان شيفته مشويد كه براى اهل آن سخت فريبنده است. فريب خورده كسى است كه به دنيا فريب خورده باشد و بناى دنيا به سوى نيستى است «و اگر بدانند جهان ديگر خانه زندگانى جاودانه است». از خداوند منزلت شهيدان، همنشينى و دوستى با پيامبران و زندگى نيكبختان را مسئلت مى كنم كه ما براى او و از آن اوييم.»
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 35
نصر بن مزاحم مى گويد: آن گاه على عليه السّلام كارگزاران خويش را برگزيد و آنان را به شهرها گسيل داشت و با جرير بن عبد اللّه بجلى براى معاويه نامه يى را كه بيان آن گذشت مرقوم فرمود. نصر بن مزاحم مى گويد: هنگامى كه جرير بن عبد اللّه بجلى نزد معاويه و منتظر پاسخ او بود، معاويه به عمرو عاص گفت: مصلحت چنين مى بينم كه براى مردم مكه و مدينه نامه يى بنويسيم و در آن موضوع كشته شدن عثمان را يادآور شويم و با نوشتن اين نامه، يا به خواسته خود مى رسيم يا آنكه آنان را از هجوم به خود باز مى داريم. عمرو گفت: تو براى سه گروه مى خواهى نامه بنويسى، گروهى كه به حكومت على راضى هستند و اين نامه تو چيزى جز بصيرت برايشان نمى افزايد، گروهى كه هوادار عثمانند و نامه تو چيزى بر آنها نمى افزايد و گروهى كه كناره گرفته اند و تو در نظر ايشان بهتر و مورد اعتمادتر از على نيستى. معاويه گفت: آن بر عهده من است و چنين نوشتند. «اما بعد، اگر پاره يى از امور از ما پوشيده مانده است اين مسئله بر ما پوشيده نيست كه على، عثمان را كشته است و دليل اين كار اين است كه كشندگان عثمان، مقرب درگاه اويند و اينك ما فقط قاتلان عثمان را مطالبه مى كنيم كه آنان به ما سپرده شوند و ايشان را بكشيم و اين بر طبق حكم كتاب خداوند است و اگر على آنان را به ما بسپرد از او دست برمى داريم و سپس خلافت را همان گونه كه عمر بن خطاب عمل كرد به شورايى وامى گذاريم تا خليفه را تعيين كند و ما خود طالب خلافت نيستيم. شما در اين كار، ما را يارى دهيد و در ناحيه خود قيام كنيد و پيش ما آييد كه چون دستهاى ما و شما بر يك كار متحد شود على از آن به بيم خواهد افتاد. و السّلام».
عبد اللّه بن عمر [بن خطاب ] در پاسخ آن دو چنين نوشت: «اما بعد، به جان خودم سوگند كه شما جايگاه نصرت و پيروزى را اشتباه گرفته ايد و مى خواهيد از جاى دورى بر آن دست يابيد. با اين نامه شما خداوند بر شك در اين كار، جز شك و ترديد نيفزود. شما را با شورا و خلافت چه كار؟ اما تو اى معاويه از آزادشدگان از اسارت و بردگى هستى و تو اى عمرو عاص متهم هستى. همانا خويشتن را از اين كار باز داريد كه براى شما ميان ما دوست و يارى دهنده يى نيست. و السّلام».
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 36
نصر مى گويد: و مردى از انصار نيز همراه نامه عبد اللّه بن عمر ابياتى براى آن دو نوشت: «اى معاويه همانا كه حق، واضح و روشن است و چنان نيست كه تو و عمرو عاص پنداشته ايد. امروز پسر عفان را براى مكر و فريب براى ما مطرح مى كنى، همان گونه كه پس از خلافت على (ع) آن دو پيرمرد- طلحه و زبير- چنان كردند. اين فتنه هم همچون آن فتنه و كاملا همانند آن است، همچون سراب و آب نمايى كه مسافران بدان فريفته مى شوند...»
نصر بن مزاحم مى گويد: عدى بن حاتم طايى برخاست و به على عليه السّلام گفت: اى امير المؤمنين نزد من مردى [خردمند] است كه هيچ كس همتاى او نيست و او مى خواهد به ديدار پسر عمويش حابس بن سعيد طايى به شام برود و اگر او را فرمان دهيم كه با معاويه ديدار كند شايد بتواند او و مردم شام را در هم شكند. على عليه السّلام فرمود: آرى پيشنهاد خوبى است و سپس عدى او را به اين كار فرمان داد- نام آن مرد خفاف بن عبد اللّه بود. خفاف پس از آنكه پيش پسر عموى خود، حابس بن سعد، رسيد و حابس سالار مردم قبيله طى در شام بود، با او گفتگو كرد و گفت: با عثمان در مدينه بوده و سپس همراه على عليه السّلام به كوفه آمده است. خفاف مردى خوش ظاهر و زبان آور و اهل شعر بود. حابس فرداى آن روز خفاف را پيش معاويه برد و گفت: اين پسر عموى من است كه هر چند با على به كوفه آمده ولى در مدينه همراه عثمان بوده است و مردى مورد اعتماد است. معاويه به خفاف گفت: درباره عثمان بگو. گفت: آرى مكشوح او را محاصره كرد و حكيم درباره او فرمان صادر كرد و عمار ياسر آنرا اجراء نمود. سه تن درباره كار عثمان به تنهايى كوشش كردند تا او را از ميان بردارند و آنان عدى بن حاتم و اشتر نخعى و عمرو بن حمق بودند و دو تن ديگر و طلحه و زبير در مورد كشتن او كوشش كردند و على از همه مردم از خون عثمان مبراتر است. معاويه پرسيد: سپس چه شد گفت: آن گاه مردم براى بيعت با على همچون پروانگان هجوم آوردند
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 37
و آن چنان بود كه رداها از تن مى افتاد و كفشها گم مى شد و سالخوردگان زير دست و پا مى ماندند، و نه او از عثمان ياد كرد و نه از عثمان پيش او نام برده مى شد و سپس آماده حركت شد و مهاجران و انصار سبك بار همراهش حركت كردند و سه تن همراهى با او را در جنگ خوش نداشتند و آن سه تن سعد بن مالك و عبد اللّه بن عمر و محمد بن مسلمه بودند و على هيچكس را به زور وادار به شركت [در جنگ ] نكرد و به همانان كه سبك بار همراهش شده بودند بسنده كرد و حركت كرد تا به كوهستانهاى قبيله «طى» رسيد در اين هنگام گروهى از قبيله ما به يارى او آمدند و او با ايشان مى توانست مردم را فرو كوبد. ميان راه به او خبر رسيد كه طلحه و زبير و عايشه به بصره رفته اند مردانى را به كوفه گسيل داشت و آنان را فرا خواند كه دعوتش را پذيرا شدند و به بصره حركت كرد و آن شهر به تصرفش در آمد و سپس به كوفه بازگشت. كودكان و سالخوردگان و عروسها همگان از شوق و شادى ديدارش شتابان به حضورش شتافتند، و من در حالى از على (ع) جدا شدم كه آهنگى جز براى حركت به شام نداشت.
معاويه از گفتار خفاف هراسان شد. در اين هنگام حابس به معاويه گفت: اى امير، او براى من شعرى خواند كه عقيده مرا درباره عثمان تغيير داد و على را در نظرم بزرگ ساخت. معاويه گفت: اى خفاف آن شعر را براى من بخوان و وى شعرى براى او خواند كه [مضمون ] مطلع آن چنين است: «در حالى كه شب دامن گسترده بود و پهلوى من بر بستر آرام نمى گرفت چنين سرودم» در اين شعر چگونگى احوال و كشته شدن عثمان را آورده است و چون طولانى است از بيان تمام آن خوددارى مى كنيم و از جمله چنين مى گويد: «همانا گذشت آنچه گذشت و روزگار بر آن سپرى شد همچنان كه گذشته ها سپرى شده است، و من سوگند به كسى كه مردم براى او حج مى گزارند سوار بر شتران لاغر اندام باريك ميان بودم...» گويد: معاويه [از شنيدن آن ] درهم شكست و به حابس گفت: چنين مى پندارم كه اين شخص جاسوس على است. او را از پيش خود بيرون كن كه مبادا مردم شام را بر ما تباه كند.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 38
نصر مى گويد: عطية بن غنى، از زياد بن رستم نقل مى كند كه مى گفته است معاويه علاوه بر نامه يى كه براى مردم مدينه نوشت، نامه هاى اختصاصى براى عبد الله بن عمر و سعد بن ابى وقاص و محمد بن مسلمه نوشت. نامه اش به عبد الله بن عمر چنين بود: «اما بعد، همانا پس از كشته شدن عثمان هيچ كس از قريش در نظر من محبوبتر و شايسته تر از تو نبود كه مردم بر خلافت او متحد شوند. سپس اين موضوع را به ياد آوردم كه تو او را يارى ندادى و بر ياران او هم طعنه مى زدى از اين رو بر تو دگرگون شدم ولى ستيز و مخالفت تو با على اين موضوع را بر من آسان كرد و برخى از كارهاى ترا از ذهن من زدود. اينك خدايت رحمت كناد، ما را براى گرفتن حق اين خليفه مظلوم يارى بده كه من نمى خواهم بر تو فرمانروايى كنم بلكه آن را براى تو مى خواهم و بر فرض كه تو آن را نپذيرى به شورايى ميان مسلمانان واگذار خواهد شد.»
عبد اللّه بن عمر در پاسخ او نوشت: «اما بعد، همين انديشه تو، كه ترا در من به طمع انداخته است، موجب آمده تا ترا اين چنين كند كه شده اى. آيا از ميان مهاجران و انصار، على و طلحه و زبير و عايشه ام المومنين را رها كنم و از تو پيروى كنم و اما اين پندار ياوه تو كه من بر على طعنه مى زنم به جان خودم سوگند كه من از لحاظ ايمان و هجرت و قرب به رسول خدا (ص) و تحمل زحمت در مصاف با مشركان همپايه على نيستم، ولى در اين مورد بر من عهد و پيمانى شده كه ناچار در آن متوقف ماندم و با خود گفتم اگر اين هدايت باشد، امر مستحبى است كه رها كرده ام و اگر گمراهى باشد شرى است كه از آن نجات يافته ام پس خود را از ما بى نياز گردان [يارى ما را به حساب مياور]. و السّلام.
نامه معاويه به سعد بن ابى وقاص چنين بود: «اما بعد، همانا سزاوارترين و شايسته ترين مردم به يارى دادن عثمان از ميان قريش، اعضاى شورى بودند كه حق او را ثابت كردند و او را بر ديگران برگزيدند. با آنكه طلحه و زبير در شورى عضو بودند و همچون تو مسلمان بودند او را يارى دادند و عايشه ام المومنين هم در آن كار شتابان و سبكبار شركت كرد. اينك تو آنچه
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 39
را كه ايشان به آن راضى شده اند ناخوش مدار و آنچه را پذيرفته اند رد مكن كه ما تعيين خليفه را به شورايى از ميان مسلمانان واگذار خواهيم كرد.»
سعد بن ابى وقاص براى او چنين نوشت: «اما بعد، عمر فقط كسانى از قريش را عضو شورى قرار داد كه هر يك شايسته خلافت بودند و هيچيك از ما براى خلافت از ديگرى شايسته تر نبود مگر اينكه در موردش جملگى موافقت كنيم. البته آنچه كه در ما وجود دارد در على هم موجود است و حال آنكه فضايلى كه در او وجود دارد در ما نيست. وانگهى اين كارى است كه من آغازش را خوش نمى داشتم تا چه رسد به پايانش، اما طلحه و زبير اگر در خانه هاى خود اقامت مى كردند براى ايشان بهتر بود و خداوند آنچه را كه ام المومنين انجام داد بيامرزد. و السّلام.»
نامه معاويه براى محمد بن مسلمه چنين بود: «اما بعد، من اين نامه را براى تو نمى نويسم كه اميدى به بيعت كردن تو داشته باشم، ولى مى خواهم به تو تذكر دهم كه از چه نعمتى محروم شدى و در چه شك و ترديدى افتادى. تو كه شجاع و سواركار انصار و پشتيبان مهاجران هستى مدعى شده اى كه پيامبر (ص) به تو فرمانى داده اند كه فقط بايد همان گونه رفتار كنى و مى گويى ايشان ترا از جنگ كردن با «اهل قبله» نهى كرده اند. آيا نمى بايست اهل قبله را از جنگ كردن با يكديگر باز مى داشتى و حال آنكه بر تو واجب بود كه آنچه را پيامبر (ص) خوش نمى داشته اند براى ايشان خوش نداشته باشى. مگر تو عثمان و كسانى را كه در خانه بودند مسلمان نمى دانستى اما قوم تو از فرمان خداوند سرپيچى كردند و عثمان را يارى ندادند و خداوند از ايشان و تو درباره آنچه اتفاق افتاده است روز قيامت خواهد پرسيد. و السّلام.»
محمد بن مسلمه در پاسخ او چنين نوشت. «اما بعد، همانا كسانى كه فرمانى از پيامبر (ص) نشنيده بودند و آنچه در دست من است در دست نداشتند از اين كار كناره گيرى كردند و پيامبر (ص) به آنچه كه اتفاق افتاد پيش از آنكه واقع شود مرا آگاه كرده اند و چون چنان شد شمشير خود را شكستم و در خانه ام نشستم و در قبال دين انديشه و راى را متهم كردم كه براى من هيچ معروفى كه به آن فرمان دهم و هيچ منكرى كه از آن نهى كنم روشن نبود. اما تو،
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 40
به جان خودم سوگند كه در جستجوى چيزى جز دنيا نيستى و از چيزى جز هوس پيروى نمى كنى و اگر عثمان را پس از مرگش مى خواهى يارى دهى به هنگامى كه زنده بود خوار و زبونش كردى. و السّلام.»
جدا شدن جرير بن عبد اللّه بجلى از على عليه السّلام:
ما تاكنون آنچه كه مى خواستيم درباره احوال امير المؤمنين (ع) از هنگام بازگشت ايشان از جنگ بصره به كوفه و پيامهايى كه ميان او و معاويه رد و بدل شد و آنچه كه ميان معاويه و ديگر اصحاب از تقاضاى يارى و فرياد خواهى انجام يافت بنويسيم نوشتيم و اينك مى خواهيم آنچه را كه پس از بازگشت جرير بن عبد اللّه به حضور امير المؤمنين اتفاق افتاده است و اينكه شيعيان جرير را متهم به تحريك و تشويق معاويه بر ضد خود كردند و موجب آمد تا جرير از امير المؤمنين كناره بگيرد توضيح دهيم.
نصر بن مزاحم مى گويد: صالح بن صدقه با اسناد خود چنين نقل مى كند كه چون جرير به حضور على (ع) برگشت سخن مردم درباره تهمت زدن به او بسيار شد. يك بار كه مالك اشتر و جرير حضور على عليه السّلام بودند، اشتر گفت: اى امير المؤمنين به خدا سوگند اگر مرا پيش معاويه فرستاده بودى براى تو بهتر از اين مرد بودم كه آن قدر به او فرصت داد و پيش او درنگ كرد كه هر درى را اميد داشت بگشايد گشود و هر درى را كه از آن بيم داشت بست. جرير گفت: به خدا سوگند اگر تو پيش آنان رفته بودى ترا مى كشتند و مالك را از عمرو عاص و ذو الكلاع و حوشب ترساند و گفت: آنان مى پندارند كه تو از قاتلان عثمانى.
مالك اشتر گفت: اى جرير به خدا سوگند اگر پيش آنان رفته بودم از پاسخ اين تهمت درمانده نبودم و اين موضوع بر من سنگين نبود و معاويه را در چنان حالى قرار مى دادم كه او را از تفكر و انديشه در آن مورد باز مى داشتم. جرير گفت: هم اكنون پيش آنان برو. گفت: اينك كه آنان را به تباهى كشانده اى و ميان ايشان شر و فتنه پاى گرفته است.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 41
نصر بن مزاحم همچنين، از نمير بن وعلة، از شعبى نقل مى كند كه مى گفته است: جرير و اشتر در حضور على (ع) بودند، اشتر گفت: اى امير المؤمنين، آيا تو را از فرستادن جرير باز نداشته بودم و آيا از دشمنى و ستيز او آگاهت نكرده بودم و سپس شروع به سرزنش جرير كرد و گفت: اى برادر بجلى عثمان دين ترا با حكومت همدان از تو خريد و به خدا سوگند تو سزاوار و شايسته نيستى كه بگذارند روى زمين راه بروى. همانا پيش آنان رفته اى كه دستاويزى براى پيوستن به ايشان داشته باشى و اكنون هم كه پيش ما برگشته اى ما را از ايشان بيم مى دهى. به خدا سوگند كه تو از ايشانى و كوشش ترا فقط براى ايشان مى بينم. اگر امير المؤمنين پيشنهاد مرا بپذيرد بايد تو و امثال ترا به زندان اندازد و نبايد از زندان بيرون آورده شويد تا اين امور همگى اصلاح شود. و خداوند ستمگران را نابود كند. جرير گفت: به خدا سوگند دوست مى داشتم كه تو جاى من فرستاده مى شدى ولى به خدا سوگند كه باز نمى گشتى.
گويد: و چون جرير اين سخنان و نظاير آنها را از گفتار مالك اشتر شنيد از على (ع) جدا شد و به قرقيسيا رفت و گروهى از عشيره او كه قسرى بودند به او پيوستند و در جنگ صفين از قسريها فقط نوزده مرد شركت كردند و حال آنكه از احمس هفتصد مرد شركت كردند. نصر مى گويد: مالك اشتر درباره آنكه جرير بن عبد اللّه او را از عمرو عاص و حوشب و ذوالكلاع ترسانده بود چنين سروده است: «اى جرير به جان خودت سوگند كه گفتار عمروعاص و دوستش معاويه در شام و سخنان ذو الكلاع و حوشب ذو ظليم در نظر من سبكتر از پر شتر مرغ است...»
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 42
نسب جرير و پاره يى از اخبار او:
ابن قتيبه در كتاب المعارف خود آورده است كه جرير در سال دهم هجرت در ماه رمضان به حضور پيامبر رسيد و مسلمان شد و با رسول خدا بيعت كرد. جرير زيبا روى و سپيد چهره بود و پيامبر (ص) در مورد او فرموده اند: «گويى فرشته بر چهره اش دست كشيده است.» و عمر بن خطاب مى گفته است: جرير يوسف اين امت است و چنان كشيده قامت بود كه بر كوهان شتران كشيده قامت سوار مى شد و در حالى كه روى زمين ايستاده بود بر كوهان شتر آب دهان مى انداخت و طول كفش او يك ذراع بود. معمولا ريش خود را هنگام شب با زعفران خضاب مى بست و به هنگام صبح آنرا مى شست و رنگى زرين بر آن باقى مى ماند. او از همراهى على (ع) و معاويه كناره گرفت و در جزيره و نواحى آن مقيم شد تا آنكه در شراة به سال پنجاه و چهار هجرى و روزگار حكومت ضحاك بن قيس بر كوفه، در گذشت.
نسب جرير را ابن كلبى در جمهرة الانساب چنين آورده است: جرير بن عبد اللّه بن جابر بن مالك بن نضر بن ثعلب بن جشم بن عويف بن حرب بن على بن مالك بن سعد بن بدير بن قسر است كه نامش ملك بن عبقر بن اراش بن عمرو بن غوث بن نبت بن زيد بن كهلان است. مورخان و سيره نويسان گفته اند كه على عليه السّلام خانه جرير و گروهى از كسانى را كه همراه او از على جدا شدند ويران كرده است و از جمله ايشان خانه ابو اراكة بن مالك بن عامر قسرى است كه داماد جرير يعنى شوهر دخترش بوده است، و محل خانه اش از ديرباز معروف به خانه ابى اراكه بوده است و شايد امروز اين نام فراموش شده باشد.
