ترجمه و شرح خطبه 69 نهج البلاغه: نکوهش سستی یاران

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 243

از سخنان آن حضرت در نكوهش ياران خود [در اين خطبه كه در نكوهش ياران خود ايراد فرموده است و با عبارت: «كم اداريكم كما تدارى البكار العمده و الثياب المتداعية» (تا چند با شما مدارا كنم همانگونه كه با شتران جوان فرسوده كوهان و جامه هاى ژنده مدارا مى كنند) شروع مى شود، پس از توضيح برخى از لغات و اصطلاحات نخست اشعارى در نكوهش ترس و سپس اخبار برخى از افراد مشهور به ترس را آورده است كه برخى از آنها در كمال لطافت است ]:

اخبار ترسويان و برخى از داستانهاى لطيف ايشان:

از جمله اخبار ايشان داستانهايى است كه ابن قتيبه در كتاب عيون الاخبار نقل كرده است. او مى گويد: روزى معاويه عمرو عاص را ديد و خنديد. عمرو گفت: اى امير المومنين خداوند لبت را همواره خندان بدارد، از چه چيز خنديدى گفت: از حضور ذهن تو در آشكار ساختن عورت خودت در جنگ با پسر ابو طالب مى خندم و به خدا سوگند، على را بزرگوار و بسيار بخشنده يافتى و حال آنكه اگر مى خواست مى توانست ترا بكشد. عمرو گفت: اى امير المومنين به خدا سوگند من در آن هنگام كه على ترا به جنگ تن به تن دعوت كرد بر جانب راست تو بودم، چشمهايت از بيم كژ شد و نفس در سينه ات بند آمد و چيزها از تو ظاهر شد كه خوش نمى دارم براى تو بازگو كنم. بنابراين، بر خويشتن بخند يا خنديدن را رها كن.

ابن قتيبه مى گويد: حجاج در حالى كه زره بر تن و عمامه سياهى بر سر داشت و كمانى عربى و تيردان بر دوش افكنده بود پيش وليد بن عبد الملك آمد. ام البنين دختر عبد العزيز بن مروان كه در آن هنگام همسر وليد بود به وليد پيام فرستاد و گفت: اين مرد عرب كه سراپا پوشيده از سلاح است در خلوت پيش تو چه كار دارد و حال آنكه تو فقط يك پيراهن بر تن دارى؟ وليد به همسرش پيام فرستاد كه آن مرد حجاج است. ام البنين فرستاده را برگرداند و گفت: به خدا سوگند، اگر فرشته مرگ با تو خلوت كند براى من خوشتر از اين است كه حجاج با تو خلوت كند. وليد خنديد و سخن او را براى حجاج نقل كرد و با او به شوخى پرداخت. حجاج گفت: اى امير المومنين با زنان خنده و شوخى را با ياوه گويى مياميز و اسرار خود را با آنان بازگو مكن و آنان را از كيد و مكر دشمن خويش آگاه مگردان كه زن گياه خوشبوست نه كارفرما و چيره. چون حجاج برگشت، وليد پيش همسر خويش باز آمد و سخن حجاج را براى او نقل كرد. ام البنين به وليد گفت: اى امير المومنين امروز خواسته و نياز من از تو اين است كه به حجاج فرمان دهى فردا در حالى كه سراپا پوشيده در سلاح باشد پيش من آيد. وليد پذيرفت. فرداى آن روز حجاج نزد ام البنين آمد. نخست تا مدتى او را نپذيرفت و سپس به او اجازه ورود داد، ولى اجازه نشستن نداد و حجاج همچنان بر پاى بود، ام البنين سپس به حجاج گفت: اى حجاج گويا تو به سبب آنكه پسر زبير و پسر اشعث را كشته اى بر امير المومنين منت مى نهى و حال آنكه به خدا سوگند، اگر نه اين است كه خدا مى داند تو بدترين خلق اويى ترا گرفتار سنگسار

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 244

كردن كعبه محترم و كشتن پسر ذات النطاقين [يعنى عبد الله بن زبير] كه نخستين مولود در اسلام است، نمى فرمود. اما اين سخنت كه امير المومنين را از شوخى و خنده كردن با زنان و لذتجويى و كاميابى از ايشان منع كرده اى، آرى اگر ايشان فرزندانى چون تو بزايند كه چه نيكو گفته اى و اين پيشنهادت را بايد پذيرفت و اگر قرار باشد فرزندانى چون امير المومنين بزايند بديهى است كه نبايد سخن ترا بپذيرد، به خدا سوگند، در آن هنگام كه تو سخت گرفتار بودى و نيزه هاى دشمن بر تو سايه افكنده بود و جنگ و ستيز سرگرمت مى داشت زنان امير المومنين عطر و مشكى را كه مى بايست در زلفهاى خود بكار برند براى پرداخت حقوق مردم شام مى فروختند و امير المومنين در نظر ايشان محبوب تر از پدران و پسران ايشان بود و خداوند ترا به سبب دوستى ايشان با امير المومنين از دست دشمن نجات داد. خدا بكشد آن كسى را كه به تو مى نگريست و نيزه غزاله ميان شانه هايت بود، و چنين سرود: «بر من همچون شير است و حال آنكه در جنگها همچون شتر مرغ بدون حركت است كه از صداى سوت زدن رم مى كند، اى كاش در جنگ به نبرد با غزاله مى پرداختى يا آنكه دلت ميان بال پرنده يى قرار مى داشت.» ام البنين سپس به كنيزكان خود فرمان داد او را بيرون كنند و او را بيرون كردند.

ديگر از داستانهاى نغز ترسويان داستان زير است كه آن را هم ابن قتيبه در كتاب عيون الاخبار آورده است: مى گويد: پير مردى از خاندان نهشل بن دارم به نام عروة بن مرثد كه كنيه اش ابو الاغر بود در بصره ميان خواهر زادگان خويش كه از قبيله ازد بودند در كوچه بنى مازن زندگى مى كرد. قضا را در ماه رمضان مردان آن كوچه به كشتزارها و زنان براى گزاردن نماز به مسجد رفته بودند و جز تنى چند از كنيزان كسى در خانه باقى نمانده بود، شبى سگى ولگرد در خانه يى را گشوده ديد، داخل شد در هم از روى او بسته شد. يكى از كنيزان صدايى شنيد، پنداشت دزدى است كه به خانه در آمده است. كنيزى خود را به ابو الاغر رساند و اين خبر را به او داد. ابو الاغر گفت: دزد از ما چه مى خواهد عصاى خود را برداشت و آمد و كنار در خانه ايستاد و گفت: هان اى فلان، به خدا سوگند من ترا مى شناسم، آيا از دزدهاى بنى مازنى كه باده ترشيده

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 245

بدى آشاميده اى و چون بر سرت اثر گذاشته است با خود پنداشته و در اين آرزو بر آمده اى و گفته اى: به خانه هاى بنى عمرو دستبرد بزنم كه مردانشان غائبند و زنهايشان در مسجد نماز مى گزارند و مى توانم از اموال ايشان چيزى بدزدم. بدا به حال تو به خدا سوگند، آزادگان چنين نمى كنند و خدا را گواه مى گيرم كه اگر بيرون نيايى چنان بانگ نافرخنده يى مى زنم كه دو قبيله عمرو و حنظله به يكديگر روياروى شوند و به شمار ريگهاى بيابان مردان از اين سو و آن سو فرا رسند و ترا فروگيرند و اگر چنين كنم در آن صورت تو بدبخت ترين فرزند خواهى بود.

ابو الاغر همينكه ديد پاسخى نمى دهد شروع به نرمى كرد و با ملايمت گفت: پدرم فداى تو باد پوشيده بيرون آى و به خدا سوگند، خيال نمى كنم مرا بشناسى كه اگر مرا مى شناختى به گفتارم قانع مى شدى و به اين خواهر زادگان مهربان و نيكوكارم اطمينان پيدا مى كردى، قربانت گردم من ابو الاغر نهشلى و دايى اين قوم و همچون چشم ايشانم. آنان از فرمان من سرپيچى نمى كنند و امشب زيانى به تو نمى رسد و تو در امان من خواهى بود، وانگهى مرا دو جامه نرم و پاكيزه است كه خواهر زاده نيكوكارم به من بخشيده است يكى از آن دو را براى خود بردار كه به فرمان خدا و رسول بر تو حلال باد. سگ چون سخن ابو الاغر را مى شنيد آرام و بى حركت مى ماند و چون ابو الاغر سكوت مى كرد به جست و خيز مى پرداخت و در جستجوى راه گريز بر مى آمد.

ابو الاغر هياهويى كرد و باز خنديد و خطاب به سگ گفت: اى فرومايه ترين مردم مگر نمى بينى كه امشب من در اين سو هستم و تو در آن سو كنيزكان سياه و سپيد جمع شده اند و تو گاه دم بر مى آورى و گاه خاموش مى شوى و چون من سكوت مى كنم به جست و خيز بر مى آيى و آهنگ بيرون شدن مى كنى به خدا سوگند، اگر بيرون نيايى در اين خانه در مى آيم. چون مدت توقف ابو الاغر بر در خانه دراز شد يكى از كنيزكان آمد و گفت: به خدا سوگند، اين مرد عربى ديوانه است. من كه در اين خانه چيزى نمى بينم، در را گشود و سگ گريزان از خانه بيرون آمد در حالى كه ابو الاغر خود را از او كنار كشيد و پاهايش سست شد و بر پشت افتاد و مى گفت: به خدا سوگند، داستانى چون امشب نديده بودم. اين كه فقط سگى بود و اگر مى دانستم خودم بر او حمله مى بردم.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 246

نظير اين داستان داستان ابو حيه نميرى است كه سخت ترسو بوده است. گويند ابو حيه را شمشيرى بوده كه ميان آن و چوب فرقى وجود نداشته است، خودش آنرا «لعاب المنيه» مى ناميده است. يكى از همسايگانش حكايت مى كند و مى گويد: شبى ابو حيه را ديدم كه شمشيرش را كشيده و بر در يكى از حجره هاى خانه اش كه از آن صدايى شنيده بود ايستاده است و مى گويد: اى كسى كه گول خورده اى و نسبت به ما گستاخى كرده اى، به خدا سوگند، چه بد چيزى براى خود برگزيده اى، خيرى اندك و شمشيرى كشيده كه «لعاب المنية» است و نامش را شنيده اى، صولت آن مشهور است و خطا نمى كند. تو خود بيرون بيا تا ترا عفو كنم و مگذار كه من به قصد عقوبت تو بر تو وارد شوم. به خدا سوگند، اگر من قبيله قيس را فراخوانم فضا را انباشته از سواران و پيادگان براى جنگ با تو مى كنند. سبحان الله چه گروه بسيار و فرخنده يى كه در آن صورت ميان موج آن فروخواهى شد و از آن گريزى نخواهى يافت.

گويد: در اين هنگام بادى وزيد در حجره باز شد و سگى شتابان بيرون آمد و گريخت. ابو حيه بر جاى خود خشك شد و پاهايش لرزيد و در افتاد. زنان قبيله پيش او دويدند و گفتند: اى ابو حيه آرام بگير و آسوده خاطر باش كه سگى بود. او نشست و مى گفت: سپاس خداوندى كه ترا به صورت سگ درآورد و جنگ را از من كفايت فرمود. مغيرة بن سعيد عجلى همراه سى مرد در پشت كوفه قيام كرد و چون حمله آوردند خالد بن عبد الله قسرى امير عراق بر منبر بود و خطبه مى خواند، چنان عرق كرد و نگران و سرگردان شد كه فرياد مى كشيد آب به من بدهيد آب. ابن نوفل در اين مورد او را هجو گفته و اشعارى سروده است كه از جمله اين دو بيت است. «تو به هنگام خروج مغيره كه برده يى سفله بود از ترس و بانگ هياهوى ايشان بر خود ادرار كردى، از بيم فرياد برداشتى كه به من آب بياشامانيد و سپس بر تخت شاشيدى». ديگرى هم او را هجو گفته و چنين سروده است: «از بيم و وحشت بر منابر ادرار كرد و چون براى گريز كوشش مى كرد آب خواست».

و از جمله سخنان ابن مقفع در نكوهش ترس اين است: ترس، خود مايه مرگ و آزمندى مايه محروميت است. در آنچه ديده و شنيده اى بنگر و دقت كن آيا كسانى كه به جنگ روى آورده اند بيشتر كشته شده اند يا آنان كه گريخته اند و بنگر و ببين هر كس به نحو پسنديده و با كرامت از تو چيزى مى طلبد سزاوارتر به بخشيدن است و نفس تو در بخشش به او آرامتر است يا آن كس كه با حرص و آز مطالبه مى كند.