ترجمه و شرح خطبه 99 نهج البلاغه؛ بخش چهارم: یاد مرگ هنگام گناه

پيام امام اميرالمؤمنين عليه‏ السلام، ج‏4، ص: 352-349

درهم کوبنده لذّات:
امام(عليه السلام) در پايان اين خطبه بليغ و فصيح و نافذ، اشاره به دونکته مى فرمايد که بحثهاى گذشته را کامل و جامع مى سازد: نخست، اشاره به مرگ است که يادآورى آن از عوامل بسيار مهم بيدارى انسانهاست. مى فرمايد: «به هوش باشيد! در آن زمان که با شتاب به سراغ اعمال قبيح مى رويد نابود کننده لذّات و برهم زننده خواسته ها و قطع کننده آروزها را به ياد آوريد! (أَلاَ فَاذْکُرُوا هَاذِمَ اللَّذَّاتِ، وَ مُنَغِّصَ(1) الشَّهَواتِ، وَ قَاطِعَ الأُمْنِيَاتِ، عِنْدَ الْمُسَاوَرَةِ(2) لِلأَعْمَالِ الْقَبِيحَةِ).
در اين جا، امام(عليه السلام) از مرگ به سه عنوان ياد کرده است: نخست «نابود کننده لذّتها;» چرا که بسيارى از مردم، يک عمر زحمت مى کشند تا وسايل زندگى و عيش و نوش و لذّت را ازهر جهت فراهم سازند و درست اين در زمانى است که نشانه هاى مرگ به صورت انواع بيماريها ظاهر شده است. اضافه بر اين، بسيار ديده شده که مجالس عيش و نوش، در يک لحظه، با يک حادثه به مجلس عزا مبدّل گشته است و عجب اينکه هيچ تضمينى درباره هيچ کس درباره اين خطرها وجود ندارد.
ديگر: «گلوگير کننده شهوات و خواستها»; چرا که مرگ - همان مرگى که تاريخ و زمان معيّنى ندارد و به هيچ وجه قابل پيش بينى نيست - در آن لحظه که انسان جرعه شهوات و کاميابى ها را سر مى کشد، گلويش را مى فشارد و به همه چيز پايان مى دهد.
سوّم: «قطع کننده آرزوها»; چرا که آروزهاى انسان به قدرى دامنه دار است که هرگز پايان نمى پذيرد; بلکه گاه با گذشت عمر - همانند سايه هايى که نزديکى غروب آفتاب گسترده تر مى شود - دامنه دارتر مى گردد و تنها چيزى که آروزها را قطع مى کند، مرگ است و مرگ!
اين تعبيرات به قدر کوبنده و هشدار دهنده است که هر انسانى را تحت تأثير قرار مى دهد و جالب اينکه مى فرمايد: «از مرگ زمانى ياد کنيد که به اعمال قبيح حمله ور مى شويد» (زيرا کلمه «مُساوره» از مادّه «سور» (بر وزن غور) به معناى پريدن و حمله کردن است) اشاره به اينکه بسيار مى شود که زشتى ها آن چنان زرق و برق دارد و هواى نفس آن را تزيين مى کند که انسان مانند جانور درنده اى که به صيد خود حمله مى کند و بر آن مى پرد به سراغ آن مى رود و در اين لحظه ياد مرگ مى تواند عامل بازدارنده اى باشد.
و در دومين نکته، همگان را توصيه مى کند که به ياد نعمت هاى خدا باشند که آن، عامل بازدارنده ديگرى است در برابر گناه; مى فرمايد: «براى اداى حقّ واجب خداوند و نعمت هاى بى شمار و احسان هاى بى پايانش، از او يارى بطلبيد!» (وَ اسْتَعِينُوا اللهَ عَلَى أَدَاءِ وَاجِبِ حَقِّهِ، وَ مَا لاَ يُحْصَى مِنْ أَعْدَادِ نِعَمِهِ وَ إِحْسَانِهِ).
شکر مُنعم (سپاسگزارى در برابر بخشنده نعمت ها) نه تنها انسان را به معرفة الله رهنمون مى شود; بلکه در اداى واجبات و ترک محرّمات نيز، عامل مؤثّرى است.
****
نکته ها:
1- دنيا آن قدر هم فريبنده نيست:
بسيارى از مردم مى گويند زرق و برق دنيا فريبنده است و در تعبيرات آيات قرآن و روايات، اشاراتى به اين معنا شده. ولى اگر خوب بينديشيم اين فريبندگى براى ساده انديشان و کودک صفتان است و اگر کمى دقّت کنيم کمتر چيزى از دنيا در نظر ما فريبنده خواهد بود و اين همان چيزى است که امام(عليه السلام) در خطبه بالا به آن اشاره کرده است، چرا که در هر گوشه و کنارى از دنيا، صدها و هزارها نشانه بيوفايى دنيا و ناپايدارى و بى محتوايى آن به چشم مى خورد.
مردگانى که مردم براى آنها اشک مى ريزند; نه تنها پيران، بلکه جوانان و کودکان نيز به دلائل گوناگون رهسپار دار آخرت مى شوند. بيمارانى که در خانه ها يا در بسترها، يا بيمارستانها خفته اند و آنها که در اطاق هاى عمل تحت سخت ترين جرّاحى ها قرار دارند.
آنها که تمام زندگى خود را در حوادث ناگهانى، يا ورشکستگى هاى تجارى به کلّى از دست داده اند، آنها که يک روز، عزيزترين مردم بودند و الان ذليل ترين آنها هستند; همه اينها، نشانه هاى ناپايدارى و بى وفايى دنيا است. آيا دنيايى که اين همه صحنه هاى دردناک در هر زمان و هر مکان آن ديده مى شود، فريبنده است؟
لذا اميرمؤمنان على(عليه السلام) در «کلمات قصار» به کسى که از فريبندگى دنيا مى گفت فرمود: «اى کسى که دنيا را مذمّت مى کنى و گمان مى کنى فريبنده است; کجاى دنيا فريبنده است؟ آيا قبرهاى پدرانت در دل خاک، يا خوابگاه مادرانت در زير زمين تو را فريب داده؟ فراموش کرده ايد که بارها در کنار بستر بيماران نشسته بوديد و شفاى آنها را طلب مى کرديد و از طبيبان براى آنها دارو طلب نمى نموديد؟ در آن لحظاتى که نه دارو براى آنها اثرى داشت و نه گريه تو داراى فايده بود... دنيا خود را با اين وضع براى تو مجسّم ساخته و با قربانگاه هاى ديگران، قربانگاه تو را نشان داده است».(3)
چه زيبا است که دنيا در روايات اسلامى به مار خوش خط و خال تشبيه شده.(4) چه کسى فريب مار خوش خط و خال را مى خورد، جز کودکان؟ به يقين انسان ها از مار مى گريزند، چه خوش خط و خال باشد، يا نه و به گفته شاعر نکته دان:
زندگى نقطه مرموزى نيست         غير تبديل شب و روزى نيست
تلخ و شورى که به نام «عمر» است        راستى آش دهن سوزى نيست!
2- هوشيارترين مردم!
در بعضى از احاديث اسلامى مى خوانيم که از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) پرسيدند: «هوشيارترين مؤمنان کيست؟» فرمود: «أَکْيَسُ الْمُؤْمِنينَ أَکْثَرُهُمْ ذِکْراً لِلْمَوْتِ، وَ أشَدُّهُمْ لَهُ اسْتِعْدَاداً; هوشيارترين مردم کسى است که از همه بيشتر به ياد مرگ باشد و براى آن خود را مهيّا کند».(5)
در حديث ديگرى از همان حضرت اين روايت به عنوان: «أَکْيَسُ النَّاسِ وَ أَحْزَمُهُمْ; هوشيارترين مردم و دورانديش ترين آنها» ياد شده و در آخر همين روايت آمده: «أُولئِکَ الأَکْياسُ ذَهَبُوا بِشَرفِ الدُّنْيَا وَ کَرَاهَةِ الآخِرَةِ; هوشياران واقعى آنها هستند که هم شرف دنيا را براى خود فراهم کرده اند و هم کرامت آخرت را».(6)
دليل آن هم روشن است; زيرا ياد مرگ و پايان زندگى، عامل بازدارنده مهمّى در برابر گناهان - که معمولا از حبّ دنيا سرچشمه مى گيرد و تلاشهاى بيهوده آميخته با حرص و طمع که معمولا از فراموشى مرگ حاصل مى گردد- محسوب مى شود.
بگذريم از آن گروهى که به مضمون آيه شريفه: «فَاذَا رَکِبُوا فِي الْفُلْکِ دَعَوُا اللهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إذَا هُمْ يُشْرِکُونَ;(7) هنگامى که گرفتار طوفانهاى بلا مى شوند به ياد قيامت مى افتند، همين که طوفان نشست همه چيز را فراموش مى کنند». اين گروه يقيناً نابخردترين مردم دنيا هستند
از جمله امورى که در اسلام به مسلمانها دستور داده شده، زيارت اهل قبور است که از يک سو، احترامى است به ارواح گذشتگان از مؤمنان و از سوى ديگر، يکى از عوامل مهم بيدارى است، چرا که هر کس در آنجا با زبانحال اين شعر را زمزمه مى کند:
هر که باشى و به هر جا برسى          آخرين منزل هستى اين است
****
پی نوشت:
1. «مُنغّص» از مادّه «نغص» (بر وزن نقص) به معناى ناگوار بودن است و نيز به معناى گلوگير شدن آب آمده است; سپس به زندگى ناگوار و ناراحت کننده و مانند آن اطلاق شده است.
2. «مُساورة» از مادّه «سور» (بر وزن غور) به معناى پريدن بر چيزى و حمله کردن است. اين واژه در مورد کسى که خشمگين مى شود نيز به کار مى رود و به کار رفتن آن در جمله بالا به خاطر آن است که افراد هواپرست، هنگامى که به سراغ کارهاى زشت مى روند، سر از پا نمى شناسند و همچون حيوان درنده اى که بر شکار خود مى پرد، به آن حمله مى کنند.
3. نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 131.
4- همان مدرک، شماره 119.
5. ميزان الحکمه، جلد 3، حديث 18013.
6. همان مدرک، شماره 18014.
7. سوره عنکبوت، آيه 65.