ترجمه و شرح خطبه 123 نهج البلاغه؛ بخش دوم: ارزش شهادت

پيام امام اميرالمؤمنين عليه ‏السلام، ج‏5، ص: 249-245

آن گاه امام (عليه السلام) به سراغ نکته ديگرى مى رود و مى فرمايد : هيچ کس نبايد تصور کند مى تواند از چنگال مرگ حتمى فرار کند، زيرا : «مرگ طلب کننده سريعى است، که نه آنها که بر جاى خود ايستاده اند از چنگال او رهايى مى يابند و نه آنها که فرار مى کنند مى توانند از دست او بگريزند !» (إنَّ الْمَوْتَ طَالِبٌ حَثِيثٌ(1) لاَ يَفُوتُهُ الْمُقِيمُ. وَلاَ يَعْجِزُهَ الْهَارِبُ).
در اين جا سؤالى پيش مى آيد و آن اين که : مى دانيم مرگ دو گونه است : مرگ حتمى، و مرگ معلّق يا مشروط; آنچه قابل تغيير نيست مرگ حتمى است. ولى مرگهاى مشروط قابل تغيير و دگرگونى با تغيير شرايط است و مرگهاى ميدان نبرد ممکن است از مرگهاى حتمى نباشد. پس چگونه امام (عليه السلام) به اين مسأله استناد مى فرمايد، که هيچ کس نمى تواند از چنگال مرگ فرار کند ؟
اين سؤال را مى توان از دو جهت پاسخ گفت : نخست اين که : امام (عليه السلام) تنها ناظر به مرگهاى حتمى است که خواه در ميدان نبرد باشد يا غير ميدان نبرد، قابل اجتناب نيست و سرآمد نهايى عمر است.
ديگر اين که بر فرض که انسان بتواند از چنگال مرگهاى مشروط و معلّق بگريزد، ولى چه سود ؟ سرانجام مرگ حتمى دامن هر انسانى را بدون استثنا مى گيرد، براى چند روز زنده ماندن، نبايد انسان تن به ذلّت و تسليم در برابر ظالمان بدهد(2).
سپس امام به نکته مهم و پرارزشى اشاره فرموده، مى گويد : «به يقين بهترين مرگ شهادت (در راه خدا) است، سوگند به آن کس که جان فرزند ابو طالب در دست اوست هزار ضربه شمشير بر من آسانتر است تا مرگ در بستر، در غير طاعت خدا !» (إنَّ أَکْرَمَ الْمَوْتِ الْقَتْلُ ! وَالَّذِي نَفْسُ ابْنِ أَبِي طَالِب بِيَدِهِ، لاََلْفُ ضَرْبَة بِالسَّيْفِ أَهْوَنُ عَلَيَّ مِنْ مِيتَة(3) عَلَى الْفِرَاشِ فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللهِ).
اين تعبير حکايت از عظمت مقام شهيدان و امر شهادت مى کند تا آن جا که امام (عليه السلام) حاضر است هزار ضربه شمشير را به جان بخرد ولى در بستر، به مرگ طبيعى نميرد و اين زبان قال يا حال همه مؤمنان مخلص و شجاع و پاک باختگان راه حق است.
در ضمن، معناى اين سخن آن نيست که احساس درد و رنج ضربات شمشير را نمى کنم ـ آن گونه که بعضى از شارحان «نهج البلاغه» پنداشته اند ـ بلکه، منظور اين است از نظر معنوى و ارزشى سزاوار است که انسان به استقبال ضربات شمشيرها برود و در بستر، به مرگ طبيعى نميرد زيرا افتخار شهادت، انسان را آماده تحمّل رنجها مى کند.
البتّه اگر انسان در بستر بميرد و در مسير طاعت حق باشد ـ از روايات اسلامى استفاده مى شود ـ که حکم شهادت را دارد و اين همان چيزى است که در آخر عبارت، امام (عليه السلام) به آن اشاره کرده است.
* * *
نکته:
شهادت برترين افتخار!
در فرهنگ اسلامى شهادت به عنوان يکى از والاترين ارزشها، و شهيدان از بلند مرتبه ترين انسانها هستند و مردان خدا همان گونه که امام (عليه السلام) در اين خطبه بيان مى فرمايد : همواره آرزوى شهادت در سر مى پرورانند و از مرگ طبيعى در بستر بى زار بودند، و شـهادت را هزار بار از آن برتر مى دانستند، و حاضر بودند، ضربات زيادى بر پيکرشان وارد شود و شربت شهادت بنوشند ولى در بستر نميرند، چرا که جان انسان بزرگترين هديه الهى است و چه بهتر که اين هديه الهى نثار راه او شود، نه اين که در بستر مرگ به هدر رود.
در فضيلت شهادت، همين بس که در حديثى از پيغمبر اکرم (صلى الله عليه وآله) مى خوانيم : مشاهده کرد کسى دعا مى کند و عرض مى کند : «اللَّهُمَّ إنِّي أسْأَلُکَ خَيْرَ مَا تُسْئَلُ فَاَعْطِني أفْضَلَ مَا تُعْطِي; خداوندا من بهترين چيزى که بندگانت از تو مى خواهند را از تو مى طلبم، پس بهترين عطايت را به من ارزانى دار».
پيامبر (صلى الله عليه وآله) فرمود : «إنْ استُجيْبَ لَکَ اُهْرِيْقَ دَمَکَ فِي سَبِيْلِ اللهِ; هرگاه دعاى تو مستجاب شود در راه خدا شهيد خواهى شد»(4).
در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است : «ما مِنْ أحَد يَدْخُلُ الْجَنَّةَ فَيَتَمَنّى أنْ يَخْرُجَ مِنْهَا إلاّ الشَّهِيْدُ فَإنَّهُ يَتَمَنّى أَنْ يَرْجِعَ فَيُقْتَلُ عَشْرَ مَرّات مِمّا يَرى مِنْ کَرامَةِ اللهِ; هيچ کس وارد بهشت نمى شود که آرزو کند از آن خارج شود، مگر شهيد که آرزو مى کند باز گردد و دوباره در راه خدا شهيد شود، به خاطر اين که الطاف الهى را نسبت به خود بسيار زياد مى بيند»(5).
آرى مقام شهدا، در فرهنگ اسلام فوق العاده زياد است و همانها بودند که در هنگام خطر، اسلام را بيمه کردند، و اگر فداکاريهاى شهدايى همچون شهداى «بدر» و «اُحد» يا «شهيدان کربلا» نبود، شايد امروز خبرى از اسلام نبود.
امروز نيز دشمنان اسلام بيشترين وحشت را از فرهنگ شهادت وشهادت طلبى دارند چرا که گاه يکى از شهادت طلبان نقشه هاى پيچده و پر خرج آنها را نقش برآب مى کند، اين در حالى است که آنها توان مقابله به مثل، نسبت به فرهنگ شهادت را ندارند و سلاحى که بتوان از آن در برابر اين فرهنگ دفاع کرد در خود نمى بينند.
شنيده شد که اخيراً به خاطر عاجز ماندن در برابر قيام مردم فلسطين وعجز اشغالگران در مقابل آنها تأکيد کرده اند بايد ريشه فرهنگ شهادت طلبى خشکانده شود، بايد واژه شهادت از کتب درسى دبستانها ودبيرستانها حذف گردد، بايد در کتب دروس دينى آيات مربوط به جهاد وشهادت درج نشود و مؤکداً کشورهاى دست نشانده خود را که متأسفانه در ممالک اسلامى کم نيستند به اين امر توصيه کرده اند وبراى ايجاد نفرت نسبت به آن، شهادت طلبى را انتحار و خود کشى مى نامند وشهادت طلبان را تروريست.
اما خوشبختانه اين فرهنگ آن چنان گسترش يافته و ريشه دوانيده که بااين گونه تبليغات نمى توان جلو آن را گرفت وجوانان ونوجوانان اعم از پسر ودختر وارد اين صحنه شده اند واين بلاى وحشتناکى است براى دشمنان اسلام. اميدواريم که مسلمين جهان روز به روز به اين فرهنگ پر افتخار آشناتر شوند وراه شهيدان روز به روز پر رهروتر گردد.
* * *
پی نوشت:
1. «حثيث» به معنى سريع از مادّه «حث» (بر وزن مَسّ) به معنى برانگيختن و تحريک کردن گرفته شده است.
2. درباره مرگ حتمى و معلّق در جلد 3 همين کتاب صفحه 26 بحث کافى کرده ايم.
3. «ميتة» (با کسر ميم) به معنى چگونگى و کيفيت مردن است و «ميتة» (با فتح ميم) به معنى شخص مرده است (توجه داشته باشيد که ميّت مذکر و ميتة مؤنث است).
4. مستدرک الوسائل، جلد 11، صفحه 13، حديث 21.
5. همان مدرک، حديث 20.