ترجمه و شرح خطبه 127 نهج البلاغه؛ بخش دوم: ید الله مع الجماعه

پيام امام اميرالمؤمنين عليه ‏السلام، ج‏5، ص: 337-328

شرورترين مردم!
امام (عليه السلام) در بخش نخستين اين خطبه با دلايل منطقى اشتباه «خوارج» را در تکفير مسلمين آشکار ساخت و در نهايت آرامش به مقتضاى بحث منطقى، با آنان سخن گفت ولى در اين بخش (بخش دوّم) براى شکستن ابهّت خيالى آنها در ميان مسلمانان، آنها را زير شديدترين ضربات سرزنش و ملامت قرار مى دهد مى فرمايد : «شما (خوارج) شرورترين مردم وکسانى که شيطان، آنها را هدف تيرهاى خود قرار داده و به سرگردانى کشانده است مى باشيد (و افکار شيطانى و اعمال ضدّ انسانى شما، بهترين گواه بر اين معناست) (ثُمَّ أَنْتُمْ شِرَارُ النَّاسِ، وَمَنْ رَمى بِهِ الشَّيْطَانُ مَرَامِيَهُ، وَضَرَبَ بِهِ تِيهَهُ).
به يقين گروهى در ميان مسلمين به شرارت «خوارج» پيدا نشدند و به راستى مصداق اين آيه بودند : « (إسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمْ الشَّيْطانُ فَاَنْسيهُمْ ذِکْرَ اللهِ اُولئِکَ حِزْبُ الشَّيْطانِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ); شيطان بر آنان مسلط شده و ياد خدا را از خاطر آنها برده، آنان حزب شيطانند، بدانيد حزب شيطان زيانکارانند»(1).
و نيز مصداق روشن اين آيه بودند که مى فرمايد: « (قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالاَْخْسَرِيْنَ أَعْمَالاً * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعَا); بگو آيا به شما خبر دهيم که زيانکارترين (مردم) در کارهايشان چه کسانى هستند ؟ آنها که تلاشهايشان در زندگى دنيا گم و نابود شده، با اين حال مى پندارند کار نيک انجام مى دهند»(2).
سپس به نکته ديگرى اشاره مى فرمايد، و آن اين که : افراد نادان و جاهل دائماً گرفتار افراط و تفريطند، گروهى مرا خدا پنداشتند و گروهى کافر، مى گويد : به زودى دو گروه درباره من هلاک (و گمراه) مى شوند: دوست افراطى که محبّتش، او را به غير حق مى کشاند و دشمنى افراطى که از سر دشمنى قدم در غير طريق حق مى نهد» (وَسَيَهْلِکُ فِيَّ صِنْفَانِ: مُحِبٌّ مُفْرِطٌ يَذْهَبُ بِهِ الْحُبُّ إلَى غَيْرِ الْحَقِّ وَمُبْغِضٌ مُفْرِطٌ يَذْهَبُ بِهِ الْبُغْضُ إلَى غَيْرِ الْحَقِّ).
اشاره به اين که اگر شما به خاطر جهل و جنايت، مرا کافر خوانديد گروهى به عکس شما ـ آن هم از سر جهل و نادانى ـ مرا خدا پنداشتند که هر دو، راه غير حق را پيمودند نه آن درست بوده و نه اين.
جالب توجه اين که پيامبر اکرم (صلى الله عليه وآله) از سالها پيش اين افراط و تفريط را در مورد اميرمؤمنان على (عليه السلام) پيش بينى فرمود، و بنا به گفته «ابن عبدالبرّ مالکى» در کتاب «استيعاب» خطاب به على (عليه السلام) چنين گفت : «لاَ يُحِبُّکَ إلاَّ مُوْمِنٌ وَلاَ يُبْغِضُکَ إلاَّ مُنَافِقٌ... وَيَهْلِکُ فِيْکَ رَجُلانِ مُحِبٌّ مُفْرِطٌ و َکَذّابٌ مُفْتَر... وَتَفْتَرِقُ فِيْکَ اُمَّتي کَمَا افَتَرقَتْ بَنُو إسْرائِيلَ فِي عِيْسى; اى على ! جز مؤمن کسى تو را دوست نمى دارد و جز منافق، کسى تو را دشمن نمى شمرد... و درباره تو دو کس هلاک مى شوند، محبّ افراط گر و دروغگوى افترا زننده... و امت من درباره تو از هم جدا مى شوند، همان گونه که بنى اسرائيل درباره «عيسى (عليه السلام)» جدا شدند»(3). (اين سخن اشاره به آن است که گروهى از بنى اسرائيل ايمان آوردند و او را خدا پنداشتند و گروهى ايمان نياوردند وى را ـ نعوذ بالله ـ فرزند نامشروع خطاب کردند).
مرحوم سيّد «محسن امين» در «اعيان الشيعه» از «مسند احمد» و «صحيح ترمذى» و «استيعاب» «ابن عبدالبر» و «مستدرک حاکم» نقل مى کند که در نزد صحابه : «بغض على (عليه السلام) علامت منافق و تمييز او از مؤمن صادق بود» سپس مى افزايد : «اين نکته به طور قطع از نظر تاريخى ثابت است که «معاويه» هم خودش على (عليه السلام) را سبّ مى کرد و هم مردم را به سبّ و دشنام او دعوت مى نمود (بنابراين نتيجه مى گيريم که «معاويه» جزء منافقان بود)(4).
به هر حال، هميشه جاهلان يا در طرف افراط قرار مى گيرند يا تفريط يا در صف غلوّ کنندگان يا دشمنان سرسخت.
سپس امام (عليه السلام) در ادامه اين سخن، و براى تاکيد در حفظ اعتدال، مى فرمايد : «بهترين مردم در مورد من گروه ميانه رو هستند، از آنها جدا نشويد» (وَخَيْرُ النَّاسِ فِيَّ حَالاً النَّمَطُ الاَْوْسَطُ فَالْزَمُوهُ).
در حديثى از آن حضرت مى خوانيم که فرمود : «أَلاّ إنَّ خَيْرَ شِيْعَتِي النَّمَطُ(5) الاَْوسَطُ إلَيْهِمْ يَرْجِعُ الْغْالِي وَبِهِمْ يَلْحَقُ الّتالِي; بهترين شيعيان من گروه معتدل و ميانه روند، غلوّکننده بايد به سوى آنها باز گردد و مقصر و عقب افتاده بايد به آنها ملحق شود»(6).
و به دنبال آن، دستور مهم ديگرى صادر مى کند همان چيزى که «خوارج» به خاطر مخالفت با آن، در آن وادى خطرناک ضلالت و گمراهى افتادند مى فرمايد : «هميشه همراه جمعيّتهاى بزرگ (اکثريت طرفدار حق) باشيد که دست خدا با جمعيّت است» (والْزَمُوا السَّوَادَ(7) الأَعْظَم فَإنَّ يَدَ اللهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ).
و براى تاکيد بيشتر درباره اين موضوع مى فرمايد : «از جدايى پرهيزيد (جدايى از توده هاى عظيم و مؤمن) زيرا افراد تنها و جدا، نصيب شيطانند !، همان گونه که گوسفند تک رو، طعمه گرگ است !» (وَإيَّاکُمْ والْفُرْقَةَ ! فَإنَّ الشَّاذَّ(8) مِنَ النَّاسِ لِلشّيْطَانِ، کَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الْغَنَمِ لِلذِّئْبِ).
هميشه توده هاى مؤمن، در مسير حق حرکت مى کنند و اگر گروهى دچار اشتباه شوند، گروه ديگر آنها را آگاه مى سازند و از خطر گمراهى نجات مى دهند، ولى افراد تکرو و گروه هاى کوچک و منزوى از جامعه اسلامى، گرفتار انواع خطاها و انحرافات مى گردند. و شيطان هميشه وسوسه هاى خودرا در ميان آنها تشدد مى کند، و صيد خوبى براى لشکر شيطانند همان گونه که وقتى گوسفندى از گله گوسفندان جدا و از زير نظر چوپان خارج مى شود، گرگها به او حمله مى کنند و طعمه خود مى سازند.
در آخرين دستور در اين بخش مى فرمايد : «آگاه باشيد هر کسى به اين شعار (شعار تفرقه انگيز خوارج، لا حکم إلاّ للّه)، مردم را دعوت کند او را به قتل برسانيد هر چند زير اين عمامه من باشد» (و به من پناهنده شود) (أَلاَ مَنْ دَعَا إلَى هذَا الشِّعَارِ فَاقْتُلُوهُ، وَلَوْ کَانَ تَحْتَ عِمَامَتِي هذِهِ).
و به اين ترتيب، حکم نهايى را درباره اين گروه فاسد و مفسد و بى رحم و خونخوار که نه تنها خطرى براى مسلمين بودند که خطر عظيمى براى اسلام و قرآن نيز محسوب مى شدند صادر مى فرمايد.
در اين که منظور امام (عليه السلام) از واژه «شعار» که در عبارت بالا آمده کدام شعار است شارحان «نهج البلاغه» احتمالات گوناگونى داده اند، گاه گفته اند : منظور «شعار تفرقه» است و گاه «شعارى» که در چگونگى اصلاح موى سر خود داشتند که وسط آن را مى تراشيدند و دور آن را همچون تاجى که بر سر بگذارند، باقى مى گذاشتند(9) و گاه شعار «لا حکم إلاّ للّه» دانسته اند ولى مناسبتر از همه همان احتمال سوّم است که همه جا به عنوان «شعار خوارج» محسوب مى شد، و در سايه آن فتنه ها و فسادهاى فراوانى کردند و آتش سوزانى در جامعه اسلامى بر پا نمودند و در واقع آنان با اين شعار اسباب تفرقه و جنگ و خونريزى و فساد فى الارض را فراهم مى ساختند و به همين دليل طرفداران اين شعار محکوم به اعدام شدند.
درباره جمله «وَلَوْ کَانَ تَحْتَ عِمَامَتِي هذِهِ» (اگر چه زير اين عمامه من باشد) نيز تفسيرهاى متعددى کرده اند که از همه مناسبتر همان است که در بالا اشاره شد و آن اين که هر چند اين افراد فاسد به خانه من پناه بياورند و زير لباس من باشند.
* * *
نکته ها:
1 ـ از افراط و تفريط بپرهيزيد:
از مسائلى که امام (عليه السلام) در اين خطبه بر آن تأکيد مى فرمايد، هلاکت و گمراهى گروه افراط گر و تفريط کننده است، اين دو گروه به طرز آشکارى در مورد امام (عليه السلام) در محيط جامعه اسلامى نمايان شدند گروهى که امام (عليه السلام) را خدا مى پنداشتند که در عصر آن حضرت مى زيستند و به مجازات سختى از سوى امام (عليه السلام) گرفتار شدند و گروه ديگرى که نعوذ بالله کافرش مى دانستند که آنها نيز به مجازات سختى گرفتار گرديدند.
افراط و تفريط در همه چيز مذموم و مايه گرفتارى و بدبختى است نه تنها در مسائل اعتقادى که در مسائل ساده زندگى نيز چنين است و سرچشمه افراط و تفريط معمولاً جهل و نادانى و تعصب است.
گروهى از منحرفان در جامعه اسلامى که از پيروى اهل بيت (عليهم السلام) دور ماندند خدا را آن چنان تنزل دادند که در حد جسمانيات شمردند و براى او قيافه اى مانند يک جوان امرد با موهايى پيچيده و مجعد قائل شدند و گروهى ديگر چنان او را از دسترس فکر بشر خارج کردند که گفتند نه تنها معرفت ذات او براى ما امکان ندارد بلکه از صفات او هم چيزى نمى دانيم و به تعبير ديگر قائل به تعطيل معرفت الله شدند. گروهى راه افراط را پيش گرفته و قائل به تفويض شدند و گروهى نيز راه تفريط را پيش گرفته و قائل به جبر شدند و همين طور.
ائمه هدى (عليهم السلام) خودرا «نُمْرقه وسطى» يعنى گروه معتدل و دور از افراط و تفريط معرفى مى نمودند که تندروان بايد به سوى آنها باز گردند و کندروان بايد خودرا به آنها برسانند. «نَحْنُ النُّمْرُقَةُ الْوُسْطى بِها يَلْحَقُ التّالِي وَإلَيْها يَرْجِعُ الْغالِي»(10).
* * *
2 ـ دست خدا با جماعت است:
در خطبه بالا تأکيد بر همگامى و همراهى با سواد اعظم يعنى جمعيّت عظيم مسلمين و پرهيز از هرگونه تک روى شده است و با صراحت مى فرمايد : «يَدُ اللهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ; دست خدا با جمعيّت است».
هر زمان مسلمانان متفق و متحد بوده اند داراى قدرت و عظمت و شوکت بوده اند و هر زمان که تفرقه و نفاق در ميان آنها افتاد ذليل و خوار و بى مقدار شدند.
جدا شدن از توده هاى جمعيّت مسلمين، و به تعبير ديگر انزواى اجتماعى، يکى از انحرافات فکرى و اعتقادى و عقيدتى است، افراد منزوى به زودى گرفتار تخيلات خود برتر بينى مى شوند و چنين مى پندارند که موجودى برترند و مردم بايد در برابر آنها تعظيم کنند و چون چنين عکس العملى از مردم نمى بينند آتش بدبينى و سوء ظن وکينه و عداوت در دل آنها روشن مى شود و به همين جهت گاهى به انتقام جويى و کشتن افراد بى گناه و صدمه زدن به سرمايه هاى اجتماعى رو مى آورند و گاه ادعاى نبوت، امامت يا نيابت از حضرت مهدى (عليه السلام) را مطرح مى کنند و سرچشمه نفاق و اختلاف مى شوند.
و از اين جا به عمق کلام مولا اميرمؤمنان (عليه السلام) که در بالا فرمود : «افراد تک رو طعمه شيطانند همان گونه که گوسفند تک رو طعمه گرگ مى شود» پى مى بريم.
بديهى است منظور از هماهنگى با جمعيّت همان اکثريتى است که داراى ايمان و ارزش هاى انسانى و اخلاقى باشد. اسلام هرگز هماهنگى با اکثريت فاسد را توصيه نکرده و نمى کند. على (عليه السلام) که گوينده سخن بالاست در سخن ديگرى که خواهد آمد مى فرمايد : «لاَ تَسْتَوْحِشُوا فِي طَرِيْقِ الْهُدى لِقِلّةِ أَهْلِهِ(11); هرگز در مسير هدايت از کمى همراهان وحشت نکنيد» (و به دنبال اکثريت فاسد گام برنداريد) و نکوهش هايى که در آيات متعددى از قرآن از اکثريت شده منظور همين اکثريت فاسد و مفسد است.
اين سخن را با آيه اى از قرآن مجيد پايان مى دهيم : « (قُلْ لاَ يَسْتَوِي الْخَبِيْثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ الْخَبِيْثِ فَاتَقَوُا اللهَ يا اُولي الاَْلْبابِ لَعَلّکُمْ تُفْلِحُونَ); بگو (هيچ گاه) ناپاک و پاک مساوى نيستند هر چند فزونى ناپاک ها تو را به شگفتى اندازد از (مخالفت) خدا بپرهيزيد اى صاحبان خرد شايد رستگار شويد»(12).
* * *
3 ـ بدترين خلق روزگار:
امام (عليه السلام) در اين خطبه، خوارج را به عنوان شرار الناس توصيف نمود اين سخن مبالغه نيست. به يقين آنها بدترين گروهى بودند که در ميان مسلمين ظاهر شدند نه تنها به خاطر اين که پاکترين مؤمن بعد از پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) يعنى على (عليه السلام) را تکفير کردند، کسى که با مجاهدتهاى او ريشه هاى درخت ايمان آبيارى شد و به ثمر نشست و نه تنها به خاطر اين که شمشيرها را بر دوش گذارده بودند و بر پيکر بيگناهان وارد مى ساختند و خون مسلمين را به آسانى کشتن يک مرغ بر زمين مى ريختند، بلکه به خاطر اين که : تدريجاً براى خود يک مکتب انحرافى به وجود آوردند که هم از نظر عقيده، و هم احکام، با اسلام و قرآن و سنت پيامبر (صلى الله عليه وآله) فاصله گرفتند.
در مورد اعتقادات آنها بحث هاى زيادى در کتب «ملل و نحل» آمده است که گاه با يکديگر همخوانى ندارد و شايد به خاطر اين باشد که آنها شاخه هاى مختلفى داشتند ولى «مسعودى» مورخ معروف چند موضوع زيرا را از اصول مشترک و متفق عليه «خوارج» مى شمرد.
1 ـ آنها عثمان و على (عليه السلام) را تکفير مى کردند (نعوذ بالله).
2 ـ قيام بر ضد امام جائر (پيشواى ظالم) را واجب مى شمردند.
3 ـ کسانى که گناه کبيره اى انجام مى دادند از نظر آنها کافر بودند (و واجب القتل).
4 ـ آنها از حکمين (ابو موسى اشعرى و عمروعاص) و حکم آن دو برائت مى جستند.
5 ـ از تمام کسانى که حکم آن دو را پذيرا شدند و يا راضى به آن بودند نيز برائت مى جستند.
6 ـ آنها معاويه و ياران و پيروان و دوستان او را کافر مى دانستند.
ولى در مسائل مختلفى از جمله «توحيد» و «وعد و وعيد» در قيامت و امامت اختلاف نظرهايى داشتند(13).
بعضى ديگر عقايد مشترک ديگرى نيز براى خوارج برشمرده اند از جمله اين که خليفه را بايد مردم انتخاب کنند خواه از قريش و عرب باشد يا از غير آنها و ديگر اين که همه آنها خلفاى چهارگانه را قبول داشتند (هر چند عثمان وعلى (عليه السلام) را در پايان کار معزول مى دانستند).
ديگر اين که با تمام خلفاى اموى و عباسى مخالفت شديد داشتند، مخصوصاً «بنى اميه» را با دشنام هاى زشت ياد مى کردند(14).
واما «اباضيه» که امروز در «عمان» و «مراکش» و «ليبى» و «الجزاير» و «تونس» و «مصر» طرفدارانى دارند و گاهى جزء «خوارج» شمرده مى شوند اعتقاداتشان با «خوارج» فرق بسيار دارد، هر چند در مورد مخالفت با قضيه حکمين در جريان جنگ «صفّين» و شرط نبودن وصف قرشى بودن در پيشواى مسلمين با آنها مشترکند.
به عکس، «اباضيه» اعتقاداتى دارند که بسيار شبيه عقايد شيعه است مانند :
1 ـ صفات خداوند زايد بر ذات او نيست.
2 ـ رؤيت خداوند در آخرت محال است.
3 ـ قرآن حادث است نه قديم.
4 ـ مرتکب گناه کبيره کافر نعمت است نه کافر ملت (يعنى اين گونه افراد مسلمانند نه خارج از اسلام).
5 ـ تولى و تبرى نسبت به دوستان خدا و دشمنان حق لازم است.
بعضى نقل کرده اند که آنها محبّت خليفه اوّل و دوّم را لازم و بغض عثمان و على (عليه السلام) را واجب مى شمرند، ولى «اباضيه» زمان ما اين نسبت را انکار مى کنند(15).
* * * *
پی نوشت:
1. مجادله، آيه 19.
2. کهف، آيات 103 ـ 104.
3. استيعاب، جلد 3، صفحه 36.
4. شرح مغنيه بر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 247 ـ در «الغدير» نيز روايات متعددى در زمينه شناختن مؤمنان با محبّت على و منافقان با بغض على از منابع معتبر اهل سنت نقل کرده است. (الغدير، جلد 3، صفحه 182).
5. «نَمَط» به معنى گروهى از مردم است که داراى هدف واحدى هستند. اين واژه گاهى به معنى روش و طريق نيز استعمال شده است.
6. بحار الانوار، جلد 6، صفحه 178.
7. «سواد» در اصل به معنى سياهى است ولى از آن جا که جمعيّت انبوه يا درختان انبوه و فشرده از دور سياهى مى زنند اين واژه در اين دو معنا نيز به کار رفته است و در خطبه بالا به معنى جماعت و گروه است.
8. «شاذ» از مادّه «شذوذ» به معنى کم و نادربودن گرفته شده و به کسانى که از جمعيت جدا مى شوند و تک روى دارند «شاذ» اطلاق مى شود.
9. شرح ابن ابى الحديد، جلد 8 ، صفحه 123.
10. نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 109.
11. نهج البلاغه، خطبه 201.
12. مائده، آيه 100.
13. «مروج الذهب» طبق نقل «سفينة البحار» واژه خوارج.
14. لغت نامه دهخدا، ذيل واژه خوارج.
15. آية الله سبحانى، الملل و النحل، جلد 5، صفحه 242 و 249.