ترجمه و شرح خطبه 132 نهج البلاغه؛ بخش اول: حمد و وصف خدا

«نحمده علي ما اخذ و اعطي و علي ما ابلي و ابتلي» (سپاس مر خداي را بر آنچه كه از بندگانش مي‌گيرد و بر آنچه كه بر آنان مي‌بخشد. و سپاس مر خداي را به آن خيرات كه به بندگانش ارزاني مي‌دارد، و بر آن آزمايشها كه بندگان خود را به آنها مبتلا مي‌سازد.)
مقامي است بس والا كه آدمي در همه حالات خوشي و ناخوشي سپاسگزار خدا باشد:
وصول به مقام والاي سپاسگزاري در همه حالات ملايم و ناملايم اگر چه بسي دشوار است، ولي امكان‌ناپذير نيست. اين دشواري ناشي از آن است كه هر انساني بطور طبيعي به شاديها و خوشيها جلب مي‌شود و از اندوه‌ها و ناخوشيها مي‌گريزد. اين يك جريان معمولي طبيعي است. در قلمرو مسائل و امور رواني، يك جريان كلي ديگر وجود دارد كه مي‌توان آنرا نيز بعنوان يك قانون به حساب آورد و آن عبارت است از اختلاف عوامل شاديها با يكديگر و اختلاف عوامل اندوه‌ها با يكديگر. اين اختلاف در عوامل موجب تنوع هر يك از آن دو پديده (شادي و اندوه) از نظر عظمت و ارزش مي‌باشد. بعنوان مثال شادي ناشي از علم و معرفت با عظمت تر و با ارزش‌تر است از شادي ناشي خوردن يك غذاي لذيذ، يا پوشيدن يك لباس فاخر، همچنين نشاط حاصل از رسيدن به مقام (بدون احساس و انجام تكليف انساني بوسيله آن مقام) هيچ نسبتي با انبساط خاطر و ابتهاج روحي ناشي از احساس بر اين وظيفه و انجام آن نمي‌باشد. همچنين عوامل بعضي از درد و اندوه‌ها فقط آن پديده‌هاي طبيعي خالص است كه ضرري به نفس حيواني (خود طبيعي) وارد بسازد، مانند دردهاي عضوي، از دست دادن تجملات و غيره و ذالك.
قسمتي ديگر از عوامل درد و اندوه‌ها، ناشي (از) از دست دادن حركتهاي تكاملي و راكد گذاشتن استعدادهاي سازنده شخصيت فردي و اجتماعي. ترديدي نيست كه اين قسم درد و اندوه با عظمت تر و با ارزش‌تر و مقدس‌تر از قسم اول كه ناشي از فقدان خواسته‌هاي نفس حيواني (خودطبيعي) مي‌باشد. با توجه به اصل فوق (اختلاف عوامل شاديها و اندوه‌ها) است كه فعاليتهاي تعليم و تربيت بايد به هر نحو است به تفسير شاديها و اندوه‌ها و توجيح عقلاني مردم درباره اين دو پديده طبيعي، اهميت حياتي بدهد. نتيجه بسيار مهمي كه از اين مبحث مي‌گيريم، اينست كه شخصيت انساني با قدرتي كه بوسيله رشد و تكامل به دست مي‌آورد، ملاك شاديها و اندوه‌هاي خود را، انبساط و انقباض كمالي و ارزشي قرار مي‌دهد، نه نقص و افزايش. وصول به خواسته‌هاي نفس حيواني وقتي كه شخصيت به اين مقام نائل گشت، نه تنها اهميتي به آمدن و رفتن شاديها و اندوه‌هاي مربوط به نفس حيواني نمي‌دهد، زيرا در مي‌يابد كه- غم و شادي بر عارف چه تفاوت دارد ساقيا باده بده شادي آن كاين غم از اوست به حلاوت بخورم زهر كه شاهد ساقي است به ارادت بكشم درد كه درمان هم از اوست مي‌فهمد كه: ازمه الامور طرا بيده و الكل مستمده من مدده (عنان و عوامل همه امور به دست خداونديست و همه موجودات عالم هستي از عنايات او استمداد مي‌كنند) بلكه بدان جهت كه شخصيت آگاه مي‌فهمد همه فعاليتهاي خداوندي درباره وجود او، چه آنچه كه مي‌گيرد و چه آنچه كه مي‌دهد، مستند به حكمت و مشيت بالغه خداوندي است كه جز به نفع كمال وجودي او به جريان نمي‌افتد، لذا در هر حال، سپاسگزار خداوندي مي‌باشد. براي تكميل اين مبحث مراجعه فرماييد به مجلد 15 از ص 273 تا ص 275.
****
«الباطن لكل خفيه، و الحاضر لكل سريره، العالم بما تكن الصدور و ما تخون العيون» (دانا است بهر امر پنهان و حضور و احاطه دارد بر هر راز نهاني. عالم بهر چيزي است كه سينه‌ها آن را مخفي مي‌دارد و چشمها به آن خائنانه (مخفيانه) مي‌نگرد).
خدا است عالم مطلق بر همه‌ي موجودات:
وقتي كه مي‌گوييم: خدا است آفريننده‌ي همه موجودات با همه اجزاء و سطوح و روابط آنها با هر مقوله و مفهومي كه از حركت و جريان آنها در صفحه هستي انتزاع مي‌گردد، مانند زمان و مكان و تعيين هستيها و نيستيهاي خاص مانند عدم يك انسان خاص و غير ذلك. لازمه قطعي چنين قضيه‌اي اينست كه خدا است عالم مطلق بر همه موجودات با همه اجزاء سطوح و روابط و انتزاعيات و اعتباريات آنها. ممكن است بعضي تصور كنند كه اگر رابطه خداوند ذوالجلال با موجودات، رابطه علت با معلولاتش باشد و منظور از علت و معلول و رابطه عليت ميان آنها همان مفاهيم باشد كه ما در عرصه طبيعت درك مي‌كنيم و قضاياي علمي را هم بر مبناي آنها استوار مي‌كنيم، مستلزم علم مطلق خداوندي بر موجودات نخواهد بود، همانگونه كه در علل و معلولات عالم طبيعت مي‌بينيم. مخصوصا اگر در قانون عليت خداوندي اين تصور را داشته باشيم كه آنچه در عالم تحقق فقط علت (خدا) است و ديگر موجودات شئون و حيثيات او است. اين نظريه را صدرالمتالهين شيرازي از فيلسوفان بزرگ اسلامي در اسفار مطرح نموده است. و همچنين عبدالرحمن جامي از عرفاي شعرا، چنين مي‌گويد:
چون حق به تفاصيل و شئون گشت عيان            مشهود شد اين عالم پر سود و زيان
گر باز روند عالم و عالميان            در رتبه اجمال حق آيد به ميان
آن شاهد غيبي ز نهانخانه بود           زد جلوه كنان خيمه به صحراي وجود
از زلف تعينات بر عارض ذات          هر حلقه كه بست دل ز صد حلقه ربود
هستي كه ظهور مي‌كند در همه شي‌ء          خواهي كه بري بحال او از همه پي
رو بر سر مي‌ حباب را بين كه چسان وي          مي‌ بود اندر مي‌ و مي‌ در وي مي‌
كساني كه در ظهور موجودات، به اين جمله تكيه مي‌كنند كه خدا فرموده است: «كنت كنزا مخفيا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لكي اعرف» و مي‌گويند: مقتضاي ذات ربوبي موجب گسترش خلقت در پهنه هستي گشته است، همانگونه كه متقضاي ذات علت تامه بروز معلول است بدون نياز به علم و اراده، مي‌توانند علم خداوندي را بر موجودات انكاركنند زيرا بنابر قاعده عليت، صدور معلول از علت كه جلوه ثانوي علت است نيازي به علم ندارد. مولوي مي‌گويد:
گنج مخفي بد ز پري چاك كرد          خاك را تابان‌تر از افلاك كرد
گنج مخفي بد ز پري جوش كرد          خاك را سلطان اطلس پوش كرد
اينگونه ابيات هم مانند رباعيات عبدالرحمن جامي بروز و ظهور موجودات در عرصه هستي را مقتضاي ذات معرفي مي‌نمايد كه اگر اين اقتضاء و عليت به همان معاني ماخوذ از جريان مقتضي و مقتضا و علت و معلول در طبيعت باشد، نيازي به علم وجود ندارد، همانگونه كه آب در صد درجه حرارت مي‌جوشد، بدون اينكه بداند معناي جوشيدن چيست؟ و علت آن كدام است؟ اين مطلب صحيح نيست، زيرا علم از صفات ذاتي خداونديست، لذا همه صفات و ذات و افعال و محصول همه فعاليتهاي آن موجود اقدس براي او معلوم است و بهترين دليل اين مدعا علم او به ذات اقدس خويش است كه علم بر ما سواي آن ذات را در بردارد.
****
«و نشهد ان لا اله غيره و ان محمدا نجيبه و بعيثه شهاده يوافق فيها السر العلان و القلب السان» (و شهادت مي‌دهم باينكه خدايي غير از او نيست و اينكه محمد صلي الله عليه و آله و سلم برگزيده و فرستاده او است- شهادتي كه درون آدمي در آن شهادت موافق آشكارش باشد و قلبش مطابق زبان).
تطابق آشكار و نهان و قلب و زبان آدمي در شهادتين:
 اگر انساني پيدا شود كه در اين دو شهادت ظاهرش باطنش را تصديق نكند و قلبش زبانش را، ديگر هيچ موردي نمي‌توان پيدا كرد كه چنين انساني ادعاي تطابق و توافق آشكارش با نهانش و قلبش با زبانش نمايد، و براي هيچ كس مورد ترديد نباشد، زيرا كسي كه مي‌گويد من شهادت مي‌دهم به يگانگي خداوندي، سه عقيده را ابراز مي‌نمايد:
1- (خدا موجود است)، 2- (آن خدا يكتا است)، 3- (من مفهومي را ولو بطور اجمال بعنوان خدا دريافته‌ام كه هم وجود او را معتقدم و هم يگانگي او را).
ارتباط اين سه عقيده با شخصيت يك انسان، ارتباط روح با جسم است. اگر يك انسان در چنين وضع حساس رواني به بيماري دورويي مبتلا باشد، يعني ظاهرش و سخنانش اعتقادات سه گانه مزبور را نمايان بسازد و باطن و قلبش بر خلاف آن باشد، مخصوصا اگر اين حالت وقيح در او استمرار هم داشته باشد، اين شخص نه تنها در هيچ موردي قابل اطمينان نخواهد بود، بلكه شخصيت وي براي خودش نيز تباه و فساد مي‌باشد.