ترجمه و شرح خطبه 135 نهج البلاغه: برخورد قاطع با دشمن

۱۶ آذر ۱۳۹۵ 0 معارف

متن نهج البلاغه

نهج البلاغه ( نسخه صبحی صالح )

و من كلام له (علیه السلام) و قد وقعت مشاجرة بينه و بين عثمان، فقال المغيرة بن الأخنس لعثمان: أنا أكفيكَهُ، فقال علي (عليه السلام) للمغيرة:
يَا ابْنَ اللَّعِينِ الْأَبْتَرِ وَ الشَّجَرَةِ الَّتِي لَا أَصْلَ لَهَا وَ لَا فَرْعَ، أَنْتَ تَكْفِينِي!؟ فَوَاللَّهِ مَا أَعَزَّ اللَّهُ مَنْ أَنْتَ نَاصِرُهُ، وَ لَا قَامَ مَنْ أَنْتَ مُنْهِضُهُ؛ اخْرُجْ عَنَّا، أَبْعَدَ اللَّهُ نَوَاكَ، ثُمَّ ابْلُغْ جَهْدَكَ، فَلَا أَبْقَى اللَّهُ عَلَيْكَ إِنْ أَبْقَيْتَ.

فرهنگ لغت

فرهنگ‏ نهج‏ البلاغه (رحیمی نیا)

الَابْتَرْ: بدون دنباله، بى فرزند.
الْنَوى: در اينجا به معناى خانه است.

واژه های نهج البلاغه (عمران علی زاده)

أبتَر: دم بريده، كسى كه نسل نداشته باشد
مُنهِض: بپا دارنده، به قيام وا دارنده
نَوا: منزل و خانه
أبلغ جَهدَك: كامل كن سعى و تلاش خود را

ترجمه

ترجمه : آیتی

سخنى از آن حضرت (ع) روزى ميان او و عثمان مشاجره اى در گرفت. مغيرة بن اخنس، كه در آنجا بود، به عثمان گفت: من تو را در برابر او بسنده ام و اميرالمؤمنين مغيره را فرمود:
اى فرزند آن ملعون ابتر و درخت بى ريشه و شاخ، تو مرا بسنده اى؟ به خدا سوگند، كسى كه تو ياورش باشى، هرگز، روى پيروزى نخواهد ديد و كسى كه تو برپايش دارى، هرگز، بر پاى نخواهد ماند. از نزد ما بيرون شو. خداوند خير و صلاح را از تو دور گرداند. هر چه توانى بكوش، خدا بر تو رحمت نياورد اگر بر من رحمت آورى.

انصاریان

از سخنان آن حضرت است وقتى بين آن حضرت و عثمان مشاجره اى درگرفت، مغيرة بن اخنس به عثمان گفت: من در برابر او براى دفاع از تو كافى هستم. حضرت به او فرمود:
اى فرزند طرد شده نسل بريده، و فرزند درختى كه ريشه و شاخه ندارد، تو خود را هماورد من مى دانى؟ سوگند به خدا كه خداوند عزيز نكرده آن را كه تو يارش باشى، و بر پا نمى ايستد آن كه تو او را به پا دارى. از اين مجلس بيرون شو، خدا خير را از تو دور كند، و كوششت را به نهايت برسان، كه خدا تو را مشمول رحمت نگرداند اگر بر من رحم كنى.

دشتی

(مشاجره اى بين امام عليه السّلام و عثمان در گرفت. مغيره پسر اخنس، كه يكى از منافقان بود به عثمان گفت من او را كفايت مى كنم، امام على عليه السّلام به مغيره فرمود):
شناخت دشمنان امام عليه السّلام:
اى فرزند لعنت شده دم بريده،(1) و درخت بى شاخ و برگ و ريشه، تو مرا كفايت مى كنى؟ به خدا سوگند، كسى را كه تو ياور باشى، خدايش نيرومند نگرداند، و آن كس را كه تو دست گيرى، بر جاى نمى ماند. از نزد ما بيرون رو خدا خير را از تو دور سازد، پس هر چه خواهى تلاش كن، خداوند تو را باقى نگذارد، اگر از آنچه مى توانى، انجام ندهى.
_________________________________
(1) أخنس پدر مغيره از مشركين بود كه در روز فتح مكّه به ظاهر مسلمان شد. برادر او «ابو الحكم» در جنگ أحد به دست امام على عليه السّلام كشته شد، لذا همواره كينه امام را در دل داشت، حال در حكومت عثمان نفوذ كرده و به پول و مقام رسيده بود و تا آنجا دل گرم شد كه در برابر امام ايستاد و جسارت كرد.«شرح ابن ابى الحديد ج 8 ص 201».

شهیدی

[ميان او و عثمان نزاعى رخ داد مغيره پسر اخنس، عثمان را گفت: من او را از تو كفايت مى كنم: اميرالمؤمنين على (ع) مغيره را فرمود:]
فرزند لعين ابتر، و درخت بى ريشه و بر، تو مرا كفايت مى كنى؟ به خدا سوگند، كسى را كه تو ياور باشى خدايش نيرومند نگرداند، و آن كه تواش برخيزانى بر پا نماند. از نزد ما بيرون شو، خدايت خير ندهاد، پس هر كار خواهى بكن. كه اگر زنده مانى خدايت از رحمت دور كناد.

فیض الاسلام

از سخنان آن حضرت عليه السّلام است هنگاميكه بين آن بزرگوار و عثمان جدالى رخ داد، و مغيرة ابن اخنس بعثمان گفت: من در برابر او براى دفاع از تو كافى هستم (كينه مغيرة با امام عليه السّلام از اين جهت بود كه برادرش ابو الحكم ابن اخنس در جنگ احد بدست حضرت كشته شده بود) پس اميرالمؤمنين عليه السّلام باو فرمود:
(1) اى پسر رانده شده از رحمت خدا كه بعد از او فرزندى باقى نمانده (خير و نيكوئى به يادگار ننهاده و بودن فرزند شرّى مثل تو چنانست كه فرزندى نداشته، و اينكه امام عليه السّلام اخنس را ملعون ناميد براى آن بود كه او از بزرگان منافقين بود و لعن بر منافق جائز است، چنانكه در شرح خطبه نوزده باين نكته اشاره شد) و اى پسر شجره بى اصل و فرع (حسب و نسب لايق) تو خود را برابر من وا مى دارى؟
(2) سوگند بخدا كام روا و فيروز نمى گرداند خدا كسيرا كه تو ياورش باشى و نمى ايستد كسى كه تو او را بر پا دارى،
(3) از مجلس ما بيرون شو، خدا خير و نيكوئى را از تو دور گرداند، پس تمام كن كوشش (و دشمنى) خود را، خدا ترا مشمول رحمتش نگرداند اگر (با من) مهربانى كنى.

مکارم شیرازی

اى پسر ملعون ابتر! و اى فرزند درخت بى ريشه و شاخه! تو به حساب من مى رسى؟! به خدا سوگند! هرگز خداوند کسى را که تو ياورش باشى عزّت نمى دهد; و آن کس که تو دستش را بگيرى به پا نمى خيزد! از نزد ما بيرون شو! خدا مقصد تو را دور کند (و هرگز به مقصود نرسى) برو هر چه در توان دارى به کار گير، خد تو را زنده نگذارد اگر آنچه را در توان دارى به کار نگيرى!

شرح

شرح : پیام امام امیر المومنین ( مکارم شیرازی )

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 5، ص: 498-491

وَمِنْ كلام لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ وقد وقعت مشاجرة بينه وبين عثمان فقال المغيرة بن الأخنس لعثمان: أنا أكفيكه، فقال علي عليه السلام للمغيرة:
از سخنان امام عليه السلام است اين سخن را زمانى امام عليه السلام ايراد فرمود كه ميان آن حضرت و عثمان مشاجره اى روى داد و «مغيره بن اخنس» به «عثمان» گفت من به حساب او مى رسم و جلوى او را خواهم گرفت!

خطبه در يك نگاه:
گر چه از تعبيرات بالا استفاده مى شود كه: اين گفتگو و مشاجره در حضور «عثمان» بوده، ولى «ابن ابى الحديد» و ديگران نقل كرده اند كه اين مشاجره در حضور «عثمان» واقع نشده است، و جريان چنين بوده: هنگامى كه «عمّار» از وفات «ابوذرّ» در «ربذه» با خبر شد، در حضور «عثمان» به «ابو ذر» درود و رحمت فرستاد، «عثمان» خشمگين شد و گفت: او را به همان محلّ «ابوذر» تبعيد كنيد، «عمّار» گفت: هم نشينى با سگها و خوكها براى من از هم نشينى با تو محبوب تر است، اين سخن را گفت و از نزد «عثمان» خارج شد، در حالى كه «عثمان» تصميم بر تبعيد او داشت، طايفه «بنى مخزوم» كه با «عمّار» پيمان داشتند، نزد «على عليه السلام» آمدند و گفتند: «عثمان» يك بار «عمّار» را كتك زده، و بار ديگر او را گرفتار فتق نموده و الآن تصميم دارد او را تبعيد كند، و تقاضا كردند حضرت، «عثمان» را ملاقات كند، تا از اين كار منصرف شود، وإلّا فتنه عظيمى واقع خواهد شد. امام عليه السلام نزد «عثمان» رفت و فرمود: «ابوذر» را تبعيد كردى در حالى كه از برترين صحابه بود، تا زمانى كه در غربت از دنيا رفت و اين سبب شد تا توده مسلمين از تو روى گردان شوند، و الآن مى خواهى «عمّار» را تبعيد كنى (و آن سبب بدنامى بيشتر تو مى شود) از خدا بترس!
«عثمان» خشمگين شد وگفت: اوّل بايد تو را تبعيد كنم تا امثال «عمّار» جرأت پيدا نكنند، و فساد آنها از ناحيه توست. «على عليه السلام» فرمود: تو قدرت بر اين كار ندارى و فساد امثال «عمّار» از اعمال توست نه از من، تو بر خلاف دين عمل مى كنى و آنها بر تو خرده مى گيرند، اين را فرمود و از نزد «عثمان» خارج شد، مردم اطراف «على عليه السلام» را گرفتند و گفتند: خوب است «عثمان» همه ما را تبعيد كند تا دور از خانواده خود بميريم. امام عليه السلام فرمود: به «عمّار» بگوييد در خانه خود بنشيند و تكان نخورد، طايفه «بنى مخزوم» از حمايت «على عليه السلام» مطمئن شدند و گفتند: اگر تو با ما باشى «عثمان» نمى تواند به ما زيانى برساند. اين سخن به «عثمان» رسيد و او شكايت امام عليه السلام را به مردم كرد، «زيد بن ثابت» گفت: اگر اجازه دهيد على عليه السلام را ملاقات كنم، در اين هنگام او و «مغيره بن اخنس» و جمعيّتى نزد عثمان رفتند.- «زيد بن ثابت» كه از پيروان و خاصّان «عثمان» بود- بعد از حمد و ثناى الهى چنين گفت: اگر موافق باشيد من ناراحتى تو را به على عليه السلام منتقل كنم، عثمان گفت: مانعى ندارد «زيد» به همراهى «مغيره بن اخنس» وطايفه «بنى زهره» و عمّه عثمان با جماعتى خدمت على عليه السلام رسيدند، زيد بعد از حمد و ثناى الهى خطاب به على عليه السلام گفت: خداوند سابقه خوبى در اسلام براى تو قرار داد، و مقام خاصّى نزد رسول خدا صلى الله عليه و آله داشتى، تو شايسته هر كار نيكى، «عثمان» پسر عموى تو و حاكم اين امّت است، و دو حقّ بر گردن تو دارد: يكى حقّ حكومت و ديگرى حقّ خويشاوندى، او به ما شكايت كرده كه على عليه السلام متعرض من مى شود، و اوامر من را ردّ مى كند و ما به عنوان خيرخواهى نزد تو آمده ايم، و از اين نارحتيم كه ميان تو و پسر عمويت جريانى پيش آيد كه براى هيچ كدام خوشايند نيست.
در اين هنگام على عليه السلام پس از حمد و ثناى الهى و درود بر پيامبر صلى الله عليه و آله چنين فرمود: به خدا سوگند من دوست ندارم به او اعتراض كنم و گفته هاى او را ردّ نمايم، مگر اين كه گامى بر خلاف حق بردارد كه من راهى جز گفتن حق ندارم. به خدا سوگند تا آن جا كه من احساس مسئوليت نكنم متعرّض او نخواهم شد.
در اين جا «مغيره بن اخنس» كه مرد وقيحى بود و از فداييان عثمان محسوب مى شد گفت: به خدا سوگند اگر دست از عثمان برندارى، جلوى تو را خواهيم گرفت؛ چرا كه قدرت او از تو بيشتر است ... اين جا بود كه على عليه السلام سخن بالا را خطاب به «مغيره» بيان فرمود.
بنابراين خلاصه اين كلام در يك نگاه اعتراض شديد به «مغيره بن اخنس» است، كه سخنى بزرگتر از دهان خود گفت و ابراز وجودى بيش از ارزش خود نمود.

برو، کارى از تو ساخته نيست!
على (عليه السلام) در دوران خلافت خلفاى سه گانه پناهگاهى براى مظلومان و محرومان بود، مخصوصاً در دوران عثمان که اطرافيان او ظلم و ستم را از حدّ گذراندند، نه به صغير رحم کردند نه به کبير، على (عليه السلام) فريادگرى بود که صداى مظلومان را به گوش خليفه مى رساند و طبيعى است که براى او ناخوشايند بود و اطرافيانش از اين اعتراضها سخت ناراحت بودند، چرا که افکار عمومى را بر ضدّ آنان بسيج مى کرد.
امام (عليه السلام) در اين بيان که در پاسخ به تهديد «مغيره بن اخنس» بيان شده، در مقام نکوهش و تحقير او برمى آيد، نخست به ريشه فاسد وراثت او اشاره مى کند و بعد به نقطه هاى ضعف خود او و سرانجام نتيجه مى گيرد که هيچ کارى از دست تو ساخته نيست.
مى فرمايد : «اى پسر ملعون ابتر! و اى فرزند درخت بى ريشه و شاخه ! تو (براى حمايت از عثمان) به حساب من مى رسى؟!» (يَابْنَ اللَّعِينِ الاَْبْتَرِ، وَالشَّجَرَةِ الَّتي لاَ أَصْلَ لَهَا وَلاَ فَرْعَ أَنْتَ تَکْفِينِي؟).
تعبير به «لعين» درباره «اخنس بن شريق» (پدر مغيره) به خاطر اين است که او از سران منافقين بود، که روز فتح مکه ظاهراً مسلمان شد، در حالى که در دل، اسلام را قبول نداشت، و پيامبر اکرم (صلى الله عليه وآله) براى جلب قلب او به اسلام مقدار قابل ملاحظه اى از غنايم «حنين» را به او بخشيد، و يکى از برادران «مغيره» که «ابو الحکم» نام داشت، در روز جنگ «احد» در صف کفّار بود و به دست على (عليه السلام) کشته شد. به همين جهت «مغيره»، کينه آن حضرت را در دل داشت(1).
و اما اين که حضرت از پدرش تعبير به «ابتر» مى کند، نه به خاطر اين است که فرزندى نداشت، بلکه ابتر در اين جا به معنى بريده از خير و سعادت است، يا بريده از حيث نسب; به خاطر اين که فرزندانش افراد فاسد و نالايقى بودند، که در حکم عدم بودند.
وامّا تعبير به درختى که نه ريشه دارد و نه شاخه، کنايه از حقارت اين دودمان، و سقوط آنها از درجه اعتبار و بى ارزش بودن در انظار عمومى است. و در واقع کلام مولا (عليه السلام) از آيه شريفه قرآن گرفته شده که مى فرمايد : « (وَمَثَلُ کَلِمة خَبِيثَة کَشَجَرَة خَبِيثَة اجْتُثَّتْ مِنْ فَوقِ الأَرْضِ مَالَهَا مِنْ قَرَار); خداوند سخن ناپاک را به درخت ناپاکى تشبيه کرده، که از روى زمين برکنده شده، و قرار و ثباتى ندارد»(2).
و در ادامه سخن مى فرمايد : «به خدا سوگند ! هرگز خداوند کسى را که تو ياورش باشى عزّت نمى دهد، و آن کس که تو دستش را بگيرى به پا نمى خيزد». (فَواللهِ مَا أَعَزَّ اللهُ مَنْ أَنْتَ نَاصِرُهُ، وَلاَ قَامَ مَنْ أَنْتَ مُنْهِضُهُ(3)).
عزت و قدرت به دست خداست و به مقتضاى « (إِنْ تَنصُرُواْ اللَّهَ يَنصُرْکُمْ ويُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ); اگر (آيين) خدا را يارى کنيد، خدا شما را يارى مى کند و قدمهاى شما را ثابت مى دارد».(4) و نيز به مقتضاى : « (إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ ءَامَنُواْ فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ يَقُومُ الاَْشْهَادُ); ما به يقين پيامبران خود و کسانى را که ايمان آورده اند در زندگى دنيا و در روزى که گواهان به پا مى خيزند يارى مى دهيم».(5)، عزّت از آن يارانِ خداست، نه براى کسانى که تفاله هاى منافقين به يارى آنها برخيزند و دست آنها را بگيرند.
و در آخرين جمله، امام (عليه السلام) «مغيره» را به شدّت تحقير کرد و فرمود : «از نزد ما بيرون شو ! خدا مقصد تو را دور کند (و هرگز به مقصود نرسى) سپس هر چه در توان دارى به کار گير، خدا به تو رحم نکند اگر آنچه را در توان دارى بکار نگيرى». (اخْرُجْ عَنَّا أَبْعَدَ اللهُ نَوَاکَ(6)، ثُمَّ ابْلُغْ جَهْدَکَ، فَلاَ أَبْقَى اللهُ عَلَيْکَ(7)إنْ أَبْقَيْتَ !).
اشاره به اين که تو کوچک تر از آن هستى که على (عليه السلام) را تهديد کنى، هر چه در توان دارى بکار گير تا بدانى کارى از تو ساخته نيست، و بيچاره و بدبخت کسانى که حاميانى همچون تو دارند.
* * *
نکته:
روش امام در برابر افراد بى منطق:
هر گاه در شأن ورود اين گفتار مولا على (عليه السلام) دقّت کنيم و مسير تاريخى آن را دقيقاً دنبال نماييم، مى بينيم امام (عليه السلام) چگونه با انحرافات عصر خلفا مخصوصاً عثمان برخورد منطقى داشت، و براى جلوگيرى از هرگونه تنش، و ناآرامى به حدّ اقل تذکّرات لازم قناعت کرده، از نصيحت و تذکّر و اخطار فروگذار نمى کرد، ولى هنگامى که در برابر منافقان زورگو و ناآگاهان بى منطق قرار مى گرفت، با قاطعيّت تمام در برابر آنها مى ايستاد تا هرگز خيال دست زدن به کارهاى بى رويّه و خطرناک، در سر نپرورانند. و صدر و ذيل داستان بالا شاهد هر دو مدّعاست.(8)
****
پی نوشت:
1. گفتنى است که عداوت و کينه اين خانواده نسبت به على (عليه السلام) ادامه يافت، تا آن جا که فرزند مغيره به نام عبدالله در جنگ جمل، در برابر حضرت ايستاد و سرانجام کشته شد. (شرح نهج البلاغه مرحوم شوشترى، جلد 9، صفحه 266).
2. إبراهيم، آيه 26.
3. «منهض» از مادّه «نهوض» به معنى از جا برخاستن گرفته شده و «منهض» از باب افعال به معنى کسى است که به ديگرى کمک مى کند تا از جا برخيزد.
4. محمد، آيه 7.
5. غافر، آيه 51.
6. «نواک» از «نوا» گرفته شده (و کاف ضمير به آن متصل گشته است) و در اصل به معنى مقصد مسافر است خواه دور باشد يا نزديک.
7. جمله «لا ابقى الله عليک» در جايى گفته مى شود که بخواهند به کسى نفرين کنند تا از رحمت و عنايت الهى دور شود و جمله «ان بقيت» به اين معناست که اگر تو به من رحم کنى مشمول عنايت حق نباشى و در واقع تحقير مخاطب است که هر کار مى خواهى بکن که کارى از تو ساخته نيست.
8. سند خطبه: صاحب كتاب مصادر در نهج البلاغه تنها مأخذى كه در اين جا براى خطبه بالا نقل كرده، كتاب الفتوح احمد بن اعثم كوفى است ولى پيش از آن توضيحاتى در مورد شأن ورود خطبه از كتاب شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد آورده است.

شرح علامه جعفری

نكوهش مغيره:
مغيره بن الاخنس كيست؟
بنا بگفته ابن ابي‌الحديد: (نام پدران مغيره بن الاخنس از اينقرار است: شريق بن عمرو بن وهب بن علاج بن ابي‌سلمه الثقفي هم پيمان بني‌زهره. علت اينكه اميرالمومنين عليه‌السلام به مغيره با كلمه (اي فرزند ملعون) خطاب فرمود، براي اينست كه اخنس بن شريق از بزرگان منافقان بود و همه علماء حديث او را جزء گروه (المولفه قلوبهم) ثبت كرده‌اند (آن عده از منافقان كه در روز (فتح) با زبان اعتراف به اسلام نمودند نه با دلهايشان) و خداوند در آيه قرآني آنان را (المولفه قلوبهم) فرموده است. يعني كساني كه دلهاي آنان با عواطف و مراحم همزيستي در اسلام تاليف شده است. و رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم از غنائم جنگ حنين صد شتر به او داد تا قلبش را تاليف نمايد (زيرا از بين بردن اينگونه اشخاص بصلاح مسلمانان نبود مانند ابوسفيان.) و اخنس را فرزندي بود بنام ابوالحكم بن الاخنس، اميرالمومنين در جنگ احد او را كه كافر بود كشته بود و اين ابوالحكم برادر همين مغيره بود. كينه‌اي در قلب مغيره درباره اميرالمومنين عليه‌السلام بود، مربوط به همين قضيه است.
و اينكه فرمود: (اي فرزند ابتر) يعني بريده و كسي كه نسلش قطع شده باشد، براي اينست كه كسي كه نسل بعدي او گمراه و خبيث بوده باشد، او مانند ابتر بلكه بدتر از آن است. در بعضي از نسخ نهج‌البلاغه چنين است: (و لا اقام من انت منهضه) (و بر پا نخواهد ايستاد كسي كه تو او را بر پاي بداري) … روايت شده است كه آن حضرت فرمود: (اگر عروه بن مسعود ثقفي نبود، لعنت بر خاندان ثقيف مي‌كردم و حسن بصري روايت كرده است كه رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم سه خاندان را لعنت فرموده است، دو خاندان از مكه (بنواميه و بنوالمغيره) و يك خاندان از طائف (ثقيف) را و در خبري مشهور آمده است كه وقتي نام ثقيف برده شد، پيامبر اكرم فرمود: قبيله بدي است، از اين قبيله يك كذاب (مختار) (درباره اين موضوع بايد تحقيق شود) و يك هلاك كننده (جلاد) يعني حجاج بن يوسف ثقفي بيرون مي‌آيد.
و بدان كه اين سخن اميرالمومنين عليه‌السلام درباره مغيره بن اخنس در نزد عثمان نبوده است، بلكه داستان چنين است كه (عوانه از اسمعيل بن ابي‌خالد از شعبي) روايت مي‌كند: هنگامي كه شكايت عثمان از علي عليه‌السلام زياد شد تا آنجا كه از اصحاب پيامبر اكرم (ص) هر كسي كه به او وارد مي‌شد، از علي (عليه‌السلام) به او شكايت مي
كرد. زيد بن ثابت انصاري كه از پيروان و خاصان عثمان بود به او گفت: برو. زيد بن ثابت با مغيره بن الخنيس بن شريق با وابستگان او (مادرش عمه عثمان بود) در قبيله بني‌زهره و جمعي نزد علي عليه‌السلام آمدند. زيد خدا را حمد و ثنا گفت، سپس گفت: خداوند براي تو گذشتگان صالح در اسلام قرار داد و موقعيت ترا با رسول خود همانگونه قرار داد كه تو داراي آن هستي. تو براي همه خير شايسته‌اي. و اميرالمومنين عثمان پسر عموي توست و او زمامدار اين امت است. او دو حق بر عهده تو دارد: اول- حق زمامداري. دوم- حق خويشاوندي. عثمان درباره تو به ما شكايت كرد كه علي (ع) به من اعتراض مي‌كند و موقعيت مرا رد مي‌كند و ما نزد تو آمديم براي خيرخواهي و به جهت كراهت از اينكه ميان تو و پسر عموي تو وقايعي بوجود بيايد كه ما آنها را براي تو و او نمي‌خواهيم.
مي‌گويد: علي عليه‌السلام حمد و ثناي خداوندي را بجاي آورد و به رسول خدا صلوات فرستاد، سپس فرمود: اما بعد، سوگند بخدا، من نه اعتراض به او را دوست مي‌دارم و نه وضع او را رد مي‌كنم، مگر اينكه از حق الهي امتناع بورزد و براي من ممكن نيست درباره او بگويم، مگر حقيقت را و سوگند بخدا درباره او خودداري خواهم كرد مادامي كه خودداري امكان پذير بوده باشد.
مغيره بن اخنس مردي وقيح و از پيروان عثمان و مخلصين او بود، چنين گفت: سوگند بخدا، بايد درباره عثمان خودداري كني، و در غير اين صورت به خودداري وادار خواهي گشت، زيرا قدرت او بر تو بيش از قدرت تو بر او است و جز اين نيست كه عثمان اين جمع را از روي احترام به تو فرستاده است تا بوسيله آنان دليل بر عليه تو داشته باشد. پس اميرالمومنين عليه‌السلام فرمود: «يا ابن اللعين الابتر …» زيد بن ثابت گفت: (سوگند بخدا، ما نزد تو نيامديم براي اينكه شهود عليه تو باشيم و نه براي اينكه آمدن ما حجتي باشد، بلكه كوشش ما در ميان شما (تو و عثمان) طلب پاداش از خدا است در نتيجه اصلاح ما بين و ايجاد اتفاق كلمه شما. سپس زيد به علي (ع) و عثمان دعا كرد و برخاست و آن جمع نيز با او برخاستند و رفتند).

شرح ابن میثم بحرانی ( ترجمه محمدی مقدم )

اين منازعه ميان امام (ع) و عثمان در زمانى واقع شد، كه آتش فتنه بر ضدّ عثمان بالا گرفته بود، و مردم از امام (ع) درخواست مى كردند، كه به نمايندگى آنها با عثمان گفتگو كند.
امام (ع) مغيره را به نداشتن ريشه و تبار نكوهش كرده و همچنين او را مورد لعنت قرار داده، و براى خاندانش واژه شجره را استعاره فرموده و بدين وسيله او را زاده درختى بى شاخ و بن و فاقد حسب و نسب خوانده، و پستى و زبونى او را يادآور شده است، سپس در باره ادّعايش كه از جانب عثمان او را بس است، به گونه انكار و تحقير، وى را مورد پرسش قرار مى دهد و سوگند مى خورد كسى را كه او يار و ياورش باشد، خداوند عزيز نمى گرداند، بلكه خداوند نصرت را نصيب كسى مى كند كه دوستان و خاصّان او يار و ياورش باشند، و بى شكّ كسى را كه خدا دستگيرى و يارى نكند از جاى بر نخواهد خاست چنان كه خداوند متعال فرموده است: «إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَكُمْ وَ إِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ». سپس امام (ع) به او نفرين مى كند و از خدا مى خواهد كه او را به آرزوى خود نرساند.
فرموده است: «ابلغ جهدك...»:
يعنى: كوشش خود را در اذيّت و آزار به كار ببر، «فلا أبقى اللّه عليك إن أبقيت» يعنى: خداوند تو را حافظ و نگه دار نباشد، و مورد ترحّم قرار ندهد اگر در اين مورد رعايت و كوتاهى كنى، گفته مى شود: «أبقيت على فلان» يعنى: او را مورد رعايت و ترحّم قرار دادى.

منهاج البراعه (خوئی)

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 324

و من كلام له عليه السّلام و هو المأة و الخامس و الثلاثون من المختار فى باب الخطب (و رواه الشّارح المعتزلي باختلاف يسير تطلع عليه.) قال السيد (ره) و قد وقعت مشاجرة بينه و بين عثمان، فقال المغيرة بن الأخنس أنا أكفيكه، فقال أمير المؤمنين عليه السّلام للمغيرة:
يا بن اللّعين الابتر و الشّجرة الّتي لا أصل لها و لا فرع أنت تكفيني فو اللّه ما أعزّ اللّه من أنت ناصره، و لا قام من أنت منهضه، اخرج عنّا أبعد اللّه نواك، ثمّ ابلغ جهدك فلا أبقى اللّه عليك إن أبقيت. (27595- 27533)
اللغة:
(الأبتر) المنقطع عن الخير و قيل الأبتر الّذي لا عقب له و منه الحمار الأبتر الّذي لا ذنب له، قوله: (و لا قام) في بعض النسخ و لا أقام بالهمزة و (النّوى) القصد الّذي ينويه المسافر من قرب أو بعد هكذا في شرح البحراني، و قال الطريحى: النّوى بالفتح البعد و منه حديث علىّ للمغيرة بن الأخنس أبعد اللّه نواك من قولهم بعدت نواهم إذا بعدوا بعدا شديدا، و في بعض النسخ أبعد اللّه نوأك بفتح النّون و سكون الواو و بعدها همزة و هو النّجم و جمعه أنواء و هى النّجوم الّتي كانت العرب تنسب اليها و كانوا إذا دعوا على إنسان قالوا أبعد اللّه نوأك، أى خيرك.
قال أبو عبيدة في محكيّ كلامه: هى أى الأنواء ثمانية و عشرون نجما معروفة المطالع في أزمنة السّنة يسقط منها في كلّ ثلاث عشرة ليلة نجم في المغرب مع طلوع الفجر و يطلع الآخر مقابله من ساعته، و انقضاء هذه الثمانية و العشرين مع انقضاء السّنة و كانت العرب في الجاهليّة إذا سقط منها نجم و طلع الآخر قالوا لا بدّ أن يكون عند ذلك مطر فينسبون كلّ غيث يكون عند ذلك إلى النّجم و يقولون و مطرنا بنوء كذا قال: و يسمّى نوءا لأنّه إذا سقط الساقط منها بالمغرب نأى الطالع بالمشرق، و ذلك النهوض هو النّوء فسمّى النّجم به.
و قوله: (ثمّ ابلغ جهدك) أمر من افعل أو فعل و كلاهما مروىّ، و الجهد بالضمّ الطّاقة و بالفتح المشقّة و هما مرويّان أيضا و (أبقيت) على فلان أى راعيته و رحمته

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 325

الاعراب:
قوله أنت تكفيني، جملة استفهاميّة محذوفة الأداة، و جملة ما أعزّ اللّه آه تحتمل الخبر و الدّعاء، و قوله إن أبقيت متعلّقه محذوف بقرينة سابقة أى إن أبقيت علىّ.
المعنى:
قال الشّارح المعتزلي: اعلم أنّ هذا الكلام لم يكن بحضرة عثمان و لكن أعوانه روى عن إسماعيل بن خالد عن الشّعبي أنّ عثمان لمّا كثرت شكايته من عليّ عليه السّلام أقبل لا يدخل إليه من أصحاب رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله إلّا شكا إليه عليّا، فقال زيد بن ثابت الانصارى و كان من شيعته و خاصّته، أفلا أمشي إليه فاخبره بموجدتك فيما يأتي إليك؟ قال: بلى، فأتاه زيد و معه المغيرة بن الأخنس بن شريق الثقفي و عداده في بني زهرة و امه عمّة عثمان بن عفّان في جماعة، فدخلوا فحمد زيد اللّه و أثنى عليه ثمّ قال:
أمّا بعد فانّ اللّه قدّم لك سلفا صالحا في الاسلام و جعلك من الرّسول بالمكار الّذى أنت به فأنت للخير كلّ الخير أهل، و أمير المؤمنين عثمان ابن عمّك و وليّ هذه الامّة فله عليك حقّان: حقّ الولاية، و حقّ القرابة، و قد شكاك إلينا أنّ عليا يعرض و يردّ أمرى علىّ، و قد مشينا إليك نصيحة لك و كراهيّة أن يقع بينك و بين ابن عمّك أمر نكرهه لكما، قال: فحمد عليّ عليه السّلام و أثنى عليه و صلّى على رسوله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ثمّ قال:
أمّا بعد فو اللّه ما أحبّ الاعتراض و لا الرّد عليه إلّا أن يأبي حقّا للّه لا يسعني أن أقول فيه إلّا بالحقّ، و واللّه لأكفّن فيه ما وسعنى الكفّ.
فقال المغيرة بن الأخنس و كان رجلا و قاصا و كان من شيعة عثمان و خلصائه إنّك و اللّه لتكفنّ عنه أو لتكفّن عنه فانّه أقدر عليك منك عليه و إنّما أرسل هؤلاء القوم من المسلمين إعذارا ليكون الحجّة عندهم عليك.
فقال له عليّ عليه السّلام يابن اللّعين الأبتر و الشجرة التي لا أصل لها و لا فرع

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 326

أنت تكفّني فواللّه ما أعزّ اللّه امرأ من أنت ناصره، اخرج أبعد اللّه نواك ثمّ اجهد جهدك فلا أبقى اللّه عليك و لا على أصحابك إن ابقيتم.
فقال له زيد: إنّا و اللّه ما جئناك لتكون عليك شهودا و لا ليكون مشينا إليك حجّة، و لكن مشينا فيما بينكما التماس الأجر و أن يصلح اللّه ذات بينكما و يجمع كلمتكما، ثمّ دعا له و لعثمان و قام فقاموا معه، إذا عرفت هذا فلنرجع إلى شرح ما أورده السّيّد (ره) فأقول: حقيقت- استعاره قوله عليه السّلام للمغيرة: (يابن اللّعين الأبتر) لأجل أنّ أباه و هو الأخنس بن شريق كان من أكابر المنافقين ذكره أصحاب الحديث كلّهم في المؤلّفة قلوبهم الّذين أسلموا يوم الفتح بألسنتهم دون قلوبهم و أعطاه رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مأئة من الابل من غنائم حنين يتألّف بها قلبه، و ابنه أبو الحكم بن الأخنس قتله أمير المؤمنين عليه السّلام يوم احد كافرا في الحرب، و هو أخو المغيرة و الحقد الذي كان في قلب المغيرة إنّما كان من هذه الجهة.
و أمّا وصفه بالأبتر كوصف العاص بن وائل به في قوله سبحانه: انّ شانئك هو الأبتر، فلانقطاعه عن الخير كلّه فيكون إطلاقه عليه حقيقة، أو لأنّ من كان عقبه ضالّا خبيثا فهو كمن لا عقب له بل من لا عقب له خير منه فيكون اطلاقه عليه على سبيل الاستعارة.
و كذلك قوله (و الشجرة الّتي لا أصل لها و لا فرع) استعار له لفظ الشجرة الموصوفة بما ذكر إشارة إلى حقارته و دنائته، لأنّ الشّجرة الّتي ليس لها فرع و لا قرار ساقطة عن درجة الاعتبار حقيرة في الأنظار، و لذلك ضربت مثلا للكلمة الخبيثة في الآية الشّريفة: و مثل كلمة خبيثة كشجرة خبيثة اجتثّت من فوق الأرض مالها من قرار.
و يحتمل أن يكون المراد بالوصفين نفى صفة الكمال، بمعنى أنّها ليس لها أصل ثابت و لا فرع مثمر فيلا حظ ذلك في المستعار له و يكون عدم ثبوت أصله اشارة إلى الطعن في نسبه، فقد قال جمع من النّسابين إنّ في نسب ثقيف طعنا،

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 327

و قد فصّله الشّارح المعتزلي في الشّرح و يكون عدم ثبوت فرعه إشارة إلى أنّ عقبه ضالّ خبيث عادم الخير و النّفع.
استفهام انكارى- استفهام تحقيرى ثمّ استفهم على سبيل الانكار و الاستحقار فقال (أنت تكفيني) قال الشارح المعتزلي بعد ما أورد الرواية المتقدّمة: و هذا الخبر يدلّ على أنّ اللّفظة أنت تكفّني و ليست كما ذكره الرّضي أنت تكفيني، لكن الرّضي طبق هذه اللّفظة على ما قبلها و هو قوله: أنا أكفيكه، و لا شبهة أنّها رواية اخرى (فو اللّه ما أعزّ اللّه من أنت ناصره و لا قام من أنت منهضه) أى مقيمه و ذلك لأنّ العزّة و القوّة للّه سبحانه و النّصرة و الخذلان بيد اللّه، فمن أعزّه اللّه فهو المنصور. و من أذّله فهو المقهور، و إن ينصركم اللّه فلا غالب لكم و إن يخذلكم فمن ذا الّذى ينصركم من بعده.
ثمّ طرده و أبعده و دعا عليه بقوله: (اخرج عنّا أبعد اللّه نواك) أى مقصدك أو خيرك أو طالعك (ثمّ ابلغ جهدك) أى غايتك و طاقتك في الأذى (فلا أبقى اللّه عليك إن أبقيت) علىّ أى لا رعاك و لا رحمك إن أشفقت علىّ.
تنبيه:
ينبغي أن نذكر ههنا طرفا من مشاجرة أمير المؤمنين عليه السّلام مع عثمان اللّعين ممّا أورده المخالف و المؤالف:
فأقول: روى المحدّث العلّامة المجلسي (ره) في البحار من الامالي باسناده عن عبد اللّه بن أسعد بن زرارة عن عبد اللّه بن أبي عمرة الأنصاري قال: لمّا قدم أبو ذر على عثمان قال: أخبرني أىّ البلاد أحبّ إليك؟ قال: مهاجرى، قال: لست بمجاورى، قال: فالحق بحرم اللّه فأكون فيه، قال: لا، قال: فالكوفة أرض بها أصحاب رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، قال: لا، قال: فلست بمختار غيرهنّ، فأمره بالمسير إلى الرّبذة فقال: إنّ رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم قال لي اسمع و أطع و انفذ حيث قادوك و لو لعبد حبشي

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 328

مجدع، فخرج إلى الرّبذة فأقام هنا مدّة. ثمّ دخل المدينة فدخل على عثمان و النّاس عنده سماطين فقال: إنّك أخرجتني من أرض إلى أرض ليس بها زرع و لا ضرع إلّا شويهات و ليس لي خادم إلّا همررة و لا ظلّ إلّا ظلّ شجرة، فأعطنى خادما و غنيمات أعيش فيها، فتحوّل وجهه عنه إلى السّماط الآخر فقال مثل ذلك فقال له حبيب بن سلمة: لك عندى يا أبا ذر ألف درهم و خادم و خمسمائة شاة، قال أبو ذر: أعط خادمك و ألفك و شويهاتك من هو أحوج إلى ذلك منّى، فانّى إنّما أسأل حقّي في كتاب اللّه، فجاء عليّ عليه السّلام فقال له عثمان: ألا تغنى عنها سفيهك هذا قال: أىّ سفيه؟ قال: أبو ذر، قال عليّ عليه السّلام: ليس بسفيه سمعت رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله يقول ما أظلّت الخضراء و لا أقلّت الغبراء على أصدق لهجة من أبي ذر، أنزله بمنزلة مؤمن آل فرعون إن يك كاذبا فعليه كذبه و إن يك صادقا يصبكم بعض الذى يعدكم قال عثمان: التراب في فيك، قال عليّ: عليه السّلام بل التّراب في فيك، انشد باللّه من سمع رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله يقول ذلك لأبي ذر، فقام أبو هريرة و عشرة فشهدوا بذلك قول عليّ عليه السّلام قال ابن عبّاس: كنت عند أبي على العشاء بعد المغرب إذ جاء الخادم فقال:
هذا أمير المؤمنين بالباب، فدخل عثمان فجلس فقال له العبّاس تعشّ، قال: تعشّيت فوضع يده فلما فرغنا من العشاء قام من كان عنده و جلست و تكلّم عثمان فقال:
يا خال أشكو اليك ابن أخيك يعنى عليّا فانّه أكثر في شتمى و نطق في عرضى و أنا أعوذ باللّه في ظلمكم بني عبد المطلب إن يكن هذا الأمر لكم فقد سلّمتموه إلى من هو أبعد منّي و إن لا يكن لكم فحقّى أخذت، فتكلّم العبّاس فحمد اللّه و أثنى عليه و صلّى على النّبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ذكر ما خصّ اللّه به قريشا منه و ما خصّ به بني عبد المطلب خاصّة ثمّ قال: أما بعد فما حمدتك لابن أخي و لا حمدت ابن أخى فيك، و ما هو وحده فقد نطق غيره فلو أنّك هبطت ممّا صعدت و صعدوا ممّا هبطوا لكان ذلك أقرب، فقال: أنت ذلك يا خال، فقال: أتكلّم بذلك عنك؟ قال: نعم أعطهم عنّي ما شئت، و قام عثمان فخرج، فلم يلبث أن رجع فسلّم و هو قائم ثمّ قال:
يا خال لا تعجل بشي ء حتّى أعود إليك، فرفع العبّاس يديه و استقبل القبلة فقال:

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 8، ص: 329

اللّهم اسبق لي ما لا خير لي في إدراكه، فما مضت الجمعة حتّى مات.
و روى الشّارح المعتزلي نحوه عن الزّبير بن بكار في الموفقيات و زاد فيه بعد قوله لا تعجل يا خال حتّى اوذنك، فنظرنا فاذا مروان بن الحكم جالسا بالباب ينتظره حتّى خرج فهو الذي فشاه عن رأيه الأوّل فأقبل على أبي فقال يا بنيّ ما إلى هذه من أمره شي ء ثمّ قال يا بني أمسك عليك لسانك حتّى نرى ما لا بدّ منه.
و روى الشّارح أيضا عن الموفقيات عن رجال أسند بعضهم عن بعض عن عليّ ابن أبي طالب عليه السّلام قال: أرسل إلىّ عثمان في الهاجرة فتقنّعت بثوبي و أتيته فدخلته و هو على سريره و في يده قضيب و بين يديه مال دثر صبرتان من ورق و ذهب، فقال:
دونك خذ من هذا حتّى تملأ بطنك فقد أحرقتنى، فقلت وصلتك رحم إن كان هذا المال ورثته، أو أعطاكه معط، أو اكتسبته من تجارة كنت أحد رجلين: إمّا أخذ و شكر، أو أوفر و أجهد، و إن كان من مال اللّه و فيه حقّ المسلمين و اليتيم و ابن السّبيل فو اللّه ما لك أن تعطيه و لا لى أن آخذه، فقال: أبيت و اللّه، إلّا ما أبيت ثمّ قال: إلىّ بالقضيب، فضربني فو اللّه ما ارّد يده حتّى قضى حاجته، فتقنّعت بثوبي و رجعت إلى منزلي و قلت: اللّه بيني و بينك إن كنت أمرتك بمعروف و نهيتك عن منكر.
(أقول:) و الأخبار في هذا المعنى كثيرة و دلالتها على معاداة عثمان لأمير المؤمنين عليه السّلام و إنزاله له منزلة العدوّ صريحة جليّة، و كفى بذلك له أليم العقاب و سوء المآب.
الترجمة:
از جمله كلام آن امام أنام است و بتحقيق كه واقع شده بود منازعه ميان او و ميان عثمان پس گفت مغيرة بن اخنس عثمان را من كفاية ميكنم از تو او را يعنى نمى گذارم از أمير المؤمنين صدمه و آسيبى بتو برسد پس فرمود أمير المؤمنين بمغيرة:
اى پسر ملعون بى منفعت و درختى كه نه ريشه دارد مر او را و نه شاخ، تو كفايت ميكنى مرا، پس قسم بخدا كه عزيز و غالب نگردانيد خدا كسى را كه تو يارى دهنده اوئى، و بر نخواست كسى كه تو برخيزاننده اوئى، بيرون برو از خانه ما دور گرداند خداوند تعالى مقصد تو را، پس از آن برس بنهايت سعى خود، پس رحمت نكند و رعايت نكند تو را خدا اگر مهرباني كنى تو با من.

جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ( مهدوی دامغانی )

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 221

از سخنان على (ع) خطاب به مغيرة بن اخنس پس از آنكه ميان آن حضرت و عثمان مشاجره اى روى داد و مغيره به عثمان گفت: من او را از تو كفايت مى كنم [اين گفتار، با عبارت «يا بن اللعين الابتر و الشجرة التى لا اصل لها و لا فرع»(اى پسر رانده شده از رحمت خدا و بى دنباله و درختى كه نه شاخى دارد و نه ريشه يى) آغاز مى شود. ابن ابى الحديد مطالب تاريخى زير را آورده است و برخى از اختلافات لفظى اندك نسخه ها را هم ذكر كرده است.]

مخاطب امير المومنين عليه السلام مغيرة بن اخنس بن شريق بن عمرو بن- وهب بن علاج بن ابى سلمه ثقفى همپيمان بنى زهره است و اينكه على (ع) به او «اى پسر لعنت شده» گفته است بدين سبب است كه اخنس بن شريق از سران و بزرگان منافقان بوده است و همه مورخان و اهل حديث او را از زمره «مولفة قلوبهم» دانسته اند كه روز فتح مكه به ظاهر ايمان آوردند بدون اينكه دلهايشان ايمان بياورد. پيامبر (ص) به اخنس صد شتر از غنيمتهاى حنين عطا فرمود تا بدان طريق دل او را نرم فرمايد. پسر ديگر اخنس كه ابو الحكم است در جنگ احد در حالى كه كافر بود بدست امير المومنين كشته شد و او برادر مغيره است و كينه يى كه از على عليه السلام در دل دارد به اين سبب است و اينكه على (ع) به او گفته است «اى پسر شخص بى فرزند و دنباله» از اين جهت است كه فرزندان هر كس گمراه و پليد باشند همچون كسى است كه بدون فرزند و اعقاب است بلكه آن كس كه بى فرزند است از او بهتر است، بعد هم فرموده است: خداوند خير را از تو دور فرمايد.

روايت شده است كه پيامبر (ص) قبيله ثقيف را لعنت فرموده است و نيز روايت است كه آن حضرت فرموده است «اگر عروة بن مسعود نمى بود ثقيف را لعنت مى كردم». حسن بصرى روايت مى كند كه رسول خدا (ص) سه خاندان را لعنت كرده است دو خاندان از مردم مكه كه بنى اميه و بنى مغيره اند و يك خاندان از طائف كه خاندان ثقيف است و در خبر مشهور مرفوعى است كه ضمن آن از ثقيف سخن به ميان آمده و پيامبر فرموده اند: «چه بد قبيله يى است كه از آن بسيار دروغگو و بسيار هلاك كننده بيرون مى آيد» و همان گونه بود كه آن حضرت فرموده بود، بسيار دروغگو مختار و بسيار هلاك كننده حجاج است.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 222

توجه داشته باش كه اين گفتگو در حضور عثمان نبوده است، عوانه از اسماعيل بن ابى خالد، از شعبى نقل مى كند كه مى گفته است: چون شكايت عثمان از على عليه السلام بسيار شد هر كس از ياران پيامبر (ص) كه پيش عثمان مى رفت، عثمان از على شكايت و گله گزارى مى كرد، زيد بن ثابت انصارى كه از خواص ياران عثمان بود به او گفت: آيا اجازه مى دهى پيش على بروم و او را از اين دلتنگى تو آگاه سازم عثمان گفت: آرى. زيد پيش على عليه السلام رفت و مغيرة بن اخنس بن- شريق ثقفى هم همراهش بود، او در زمره بنى زهرة است و مادرش عمه عثمان، گروهى ديگر نيز همراهش بودند كه چون پيش على عليه السلام رسيدند زيد نخست حمد و نيايش خداوند را بر زبان آورد و سپس گفت: خداوند متعال براى تو گذشته درخشانى در اسلام قرار داده و منزلت تو پيش رسول خدا منزلتى است كه خداوند قرار داده است و تو براى همه كارهاى خير شايسته و سزاوارى، امير المومنين عثمان پسر عموى تو و والى اين امت است و او را بر تو دو حق است: يكى حق خويشاوندى و ديگر حق ولايت. او پيش ما شكايت آورده است كه على متعرض من مى شود و فرمان مرا بر خودم باز مى گرداند و ما اينك به عنوان خير خواهى پيش تو آمده ايم كه مبادا ميان تو و او كارى پيش آيد كه آن را براى شما خوش نمى داريم.

گويد: على عليه السلام خدا را ستايش كرد و بر پيامبر (ص) درود فرستاد و سپس گفت: به خدا سوگند من دوست نمى دارم بر او اعتراض و امر او را رد كنم مگر در موارد حقوق خداوند كه نمى توانم در آن جز بر حق چيزى بگويم و به خدا سوگند تا آنجا كه بتوانم از او خوددارى مى كنم. مغيرة بن اخنس كه مردى بى آزرم و از ويژگان و سرسپردگان عثمان بود خطاب به على عليه السلام گفت: به خدا سوگند يا بايد خودت از اين كار دست بردارى يا آنكه به اين كار وادار خواهى شد كه عثمان بر تو قدرتمندتر است كه تو نسبت به او، و اين مسلمانان را براى عزت و حرمت تو فرستاده است كه پيش آنان حجت بر تو تمام شود، در اين هنگام بود كه على عليه السلام آن سخنان را فرمود.

زيد بن ثابت به على (ع) گفت: به خدا سوگند، ما پيش تو براى اين كار نيامده ايم كه گواه باشيم و آمدن ما براى اتمام حجت نبوده است بلكه به منظور طلب ثواب اصلاح ذات بين و اينكه خداوند كلمه شما را متحد فرمايد و هماهنگ شويد آمده ايم. سپس براى على و عثمان دعا كرد و برخاست و آنان كه همراهش بودند برخاستند.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 223

فصلى در نسب ثقيف و برخى از اخبار ايشان:

امير المومنين على عليه السلام به مغيرة بن اخنس فرموده است «و درختى كه آن را نه ريشه يى است و نه شاخه يى» و اين بدان سبب است كه در مورد نسب ثقيف شك و ترديد و طعنى است. گروهى از نسب شناسان گفته اند: ايشان از هوازن هستند و اين همان سخنى است كه خود ثقيفى ها مى گويند و مدعى هستند كه نام اصلى ثقيف قسى و نسب اش چنين است: قسى بن منبه بن بكر بن هوازن بن منصور بن- عكرمة بن خصفة بن قيس بن عيلان بن مضر. عموم مردم هم همين سخن را قبول دارند.

گروهى ديگر مى پندارند كه ثقيف از نسل اياد بن نزار بن معد بن عدنان است و نخع برادر پدرى و مادرى اوست و سپس از يكديگر جدا شده اند يكى از ايشان در شمار و زمره هوازن است و ديگرى در شمار و زمره مذجح بن مالك بن زيد بن- عريب بن زيد بن كهلان بن سبأ بن يشجب بن يعرب بن قحطان است. ابو العباس مبرد در كتاب الكامل ابياتى را از خواهر مالك اشتر نخعى در مرثيه او آورده است كه ضمن آن گفته است: «ثقيف عموى ما و پدر پدر ماست و برادران ما خاندان نزارند كه همگى خردمندند و استوار».

ابو العباس مى گويد: يحيى بن نوفل كه شخصى بد زبان و هجو كننده بوده است عريان بن هيثم بن اسود نخعى را هجو گفته است و چنان بوده كه عريان زنى به نام زباد را كه از اعقاب هانى بن قبيصة شيبانى و قبلا همسر وليد بن عبد الملك بن- مروان بوده به همسرى گرفته است، برادر آن زن كه نامش يحيى است چنين گفته است: «اى عريان، كسى كه وابسته به شماست و در مورد شما پرسيده مى شود نمى داند كه آيا شما از مذجح هستيد يا از اياد. اگر مى گوييد از قبيله مذجح هستيد آنان سپيد چهرگان اند و كوته قامت و داراى زلف پيچيده نيستند و حال آنكه شما داراى سرهاى كوچك هستيد، و خميده گردن، گويى به چهره هاى شما مركب ماليده اند...».

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 224

ابو العباس مى گويد: مغيرة بن شعبه هنگامى كه والى كوفه بود كنار صومعه هند دختر نعمان بن منذر رفت- هند كور شده بود و در آن صومعه به صورت راهبه ها زندگى مى كرد- مغيره اجازه خواست پيش او برود، به هند گفتند: امير اين منطقه بر در ايستاده و اجازه مى خواهد. گفت: به او بگوييد آيا از اعقاب جبلة بن ايهم هستى مغيره گفت: نه. هند گفت: آيا از فرزندان منذر بن ماء السماء هستى گفت: نه. هند گفت: پس تو كيستى گفت: من مغيرة بن شعبه ثقفى هستم. هند گفت: خواسته و نياز تو چيست گفت: براى خواستگارى آمده ام. هند گفت: اگر براى جمال يا مال آمده بودى مى پذيرفتم ولى مقصود تو اين است كه در محافل و انجمنهاى عرب به شرف برسى و بگويى من دختر نعمان بن منذر را به همسرى گرفته ام و گرنه چه خيرى در ازدواج و همزيستى يك زن كور و يك مرد يك چشم است.

مغيرة بن شعبه به او پيام داد كه سرانجام و كار شما چگونه بوده است هند گفت: پاسخى مختصر به تو مى دهم: روز را به شام آورديم و بر روى زمين هيچ عربى نبود مگر اينكه از ما مى ترسيد يا با ميل آهنگ درگاه ما مى كرد و شب را به بامداد رسانديم در حالى كه هيچ عربى روى زمين نيست مگر اينكه ما از او مى ترسيم يا به او رغبت مى كنيم. مغيره به هند گفت: پدرت درباره ثقيف چه مى گفت: گفت: دو مرد پيش او داورى آوردند: يكى نسبش به اياد مى رسيد و ديگرى به هوازن، پدرم به سود آن يكى كه ايادى بود حكم كرد و گفت: «همانا كه ثقيف از هوازن نيست و نسب اش به عامر و مازن نمى رسد». مغيره گفت: ولى ما از خاندان بكر بن هوازن هستيم پدرت هر چه مى خواهد بگويد، و برگشت و رفت.

گروه ديگرى هم گفته اند كه قبيله ثقيف از بازماندگان قوم ثمودند كه از اعراب بسيار قديمى هستند كه از ميان رفته و منقرض شده اند. ابو العباس مبرد مى گويد: حجاج بن يوسف ثقفى روى منبر گفت: مردم مى پندارند كه ما از بازماندگان ثموديم و حال آنكه خداوند متعال با اين گفتار خود

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 225

كه فرموده است: «وَ ثَمُودَ فَما أَبْقى » «و ثمود را باقى نگذاشت» بار ديگر گفت: بر فرض كه ما از باقى ماندگان ثمود باشيم كسى جز برگزيدگان و نيكوكاران ايشان همراه صالح (ع) نجات پيدا نكرده است.

حجاج روزى به ابو العسوس طايى گفت: كداميك از اين دو واقعه قديمى تر است: سكونت قبيله ثقيف در طائف يا سكونت قبيله طى در ناحيه جبلين ابو العسوس گفت: اگر قبيله ثقيف از اعقاب بكر بن هوازن باشند سكونت قبيله طى پيش از ايشان بوده است و اگر از بازماندگان ثمود باشند آنان قديمى ترند. حجاج گفت: بايد از من بترسى كه من شخص احمق متهور را زود فرو مى گيرم. ابو العسوس شعرى گفت كه از جمله آن اين بيت است: «آرى كه من از ضربت ثقفى كه شانه و گردن كسى را كه با او مخالفت كند قطع مى كند بيم دارم».

ابو العباس مبرد مى گويد: ابو العسوس عربى عامى و بدوى بود ولى چون طبعى لطيف داشت حجاج با او شوخى مى كرد. مغيرة بن اخنس در جنگ خانه عثمان همراه او كشته شد و ما موضوع كشته شدن عثمان را در مباحث گذشته آورديم.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 227

بيان برخى از اختلافات كه ميان على (ع) و عثمان در دوره حكومت عثمان پيش آمد:

بدان كه اقتضاى اين كتاب چنين است كه برخى از بگو و مگوهايى را كه به روزگار حكومت عثمان ميان امير المومنين على عليه السلام و عثمان پديد آمده است بيان كنيم و اين خطبه هم كه اكنون به شرح آن پرداخته ايم همين اقتضا را دارد، و هر چيز با امورى كه نظير آن است به خاطر مى رسد و تداعى معانى مى شود، عادت ما هم در اين شرح آن است كه هر چيز را ضمن چيز ديگرى كه مناسب و مقتضى آن باشد تذكر مى دهيم و بيان مى داريم.

احمد بن عبد العزيز جوهرى در كتاب اخبار السقيفة چنين مى گويد: محمد بن منصور رمادى، از عبد الرزاق، از معمر، از زياد بن جبل، از قول ابو كعب حارثى كه معروف به ذو الاداوة (داراى مشك چرمى) است نقل مى كرد كه چنين مى گفته است. ابو بكر احمد بن عبد العزيز جوهرى مى گويد: ابو كعب از اين جهت به «ذو الاداوة» معروف بود كه خودش مى گفته است به جستجوى شترى كه بسيار گم مى شد بيرون آمدم در خيكچه يى شير ريختم سپس با خود گفتم: در اين كار با خداى

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 228

خود انصاف ندادم كه آب براى وضو ساختن چه مى شود اين بود كه شير را خالى و ظرف را از آب انباشته كردم و گفتم: اين براى آشاميدن و وضو ساختن به كار مى آيد و در جستجوى شتر خود بيرون آمدم و همين كه خواستم وضو بسازم از آن ظرف آب ريختم و وضو ساختم، و چون خواستم بياشامم و از خيكچه در ظرف ريختم ناگاه ديدم شير است و نوشيدم و سه شبانروز با آن سپرى كردم، در اين هنگام زنى به نام اسماء نحرانى از سر استهزاء از او پرسيد: اى ابو كعب، آيا دوغ شده بود يا شير گفت: تو زنى ياوه گويى، آن مايع به هر حال رفع گرسنگى و تشنگى مى كرد و توجه داشته باش كه من اين موضوع را با تنى چند از قوم خودم و از جمله على بن حارث سالار بنى قنان در ميان نهادم و على بن حارث مرا تصديق نكرد و گفت: گمان نمى كنم آنچه گفتى همان گونه باشد. گفتم: خداوند به اين موضوع داناتر است و به خانه خود برگشتم، آن شب را در خانه گذراندم سحرگاه و هنگام نماز صبح او را بر در خانه خود يافتم، به سويش دويدم و گفتم: خدايت رحمت كناد چرا خويش را به زحمت افكنده اى كاش پيام مى دادى من به حضورت مى آمدم كه من به اين كار از تو سزاوارترم. گفت: ديشب همين كه خوابيدم سروشى به من گفت: تو كسى هستى كه آن كسى را كه از نعمت خداوندش سخن مى گفت تكذيب كردى و دروغگو پنداشتى.

ابو كعب مى گويد: سپس در مدينه به حضور عثمان بن عفان كه در آن هنگام خليفه بود آمدم و در مورد مسئله اى از مسائل دينى خود از او پرسيدم و گفتم: اى امير المومنين، من مردى يمانى و از قبيله بنى حارث بن كعب هستم و مى خواهم مسائلى را بپرسم به حاجب خود فرمان بده كه مرا باز ندارد. عثمان به حاجب خود گفت: اى وثاب چون اين شخص پيش تو آمد به او بار ده. گويد: هر گاه مى آمدم و در مى زدم مى گفت: كيست چون مى گفتم: منم حارثى، مى گفت: وارد شو. روزى وارد شدم ديدم عثمان نشسته است و بر گرد او تنى چند ساكت نشسته اند كه «گويى بر سرشان پرنده نشسته است»، سلام دادم و نشستم و چون حال عثمان و آنان را چنان ديدم از چيزى نپرسيدم، در همين حال تنى چند آمدند و گفتند: او از آمدن خوددارى كرد. عثمان خشمگين شد و گفت: از آمدن خوددارى كرد برويد بياوريدش و اگر خوددارى كرد او را كشان كشان بياوريد.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 229

گويد: اندكى درنگ كردم آنان برگشتند در حالى كه مردى سيه چرده و بلند قامت كه سرش اصلع بود و فقط چند تار مو جلو و چند تار مو پشت سرش داشت همراهشان بود. پرسيدم: اين كيست گفتند: عمار بن ياسر است. عثمان به او گفت: تو همانى كه فرستادگان ما پيش تو مى آيند و تو از آمدن خوددارى مى كنى گويد: سپس سخنى به او گفت كه نفهميدم. زان پس بيرون رفت، آنان هم از حضور عثمان رفتند تا آنجا كه كسى جز من باقى نماند. عثمان از جاى برخاست، با خود گفتم: به خدا سوگند از هيچ كس در اين باره چيزى نمى پرسم كه بگويم فلان كس برايم چنين گفت تا آنكه بفهمم چه مى كند، من از پى عثمان رفتم تا وارد مسجد شد، در همان حال عثمان كنار ستونى نشسته بود و گرد او تنى چند از ياران رسول خدا نشسته بودند و مى گريستند عثمان به حاجب خود وثاب گفت: شرطه ها را پيش من بياور، چون شرطه ها آمدند گفت: اين گروه را پراكنده سازيد و آنان را پراكنده ساختند.

سپس نماز بر پا شد، عثمان پيش رفت و با مردم نماز گزارد، همين كه عثمان تكبيرة الاحرام گفت صداى زنى از ميان حجره اش برخاست كه نخست گفت: اى مردم و سپس سخن گفت و از پيامبر (ص) و آنچه خداوند او را بر آن مبعوث فرموده است ياد كرد و پس از آن گفت: فرمان خدا را فرو نهاديد و با پيمان خدا مخالفت و ستيز كرديد، و سخنانى از اين دست گفت و سكوت كرد. پس از او زن ديگرى نيز همين گونه سخن گفت و معلوم شد عايشه و حفصه اند.

گويد: پس از اينكه عثمان با سلام نماز را خاتمه داد روى به مردم كرد و گفت: اين دو زن فتنه انگيزند و دشنام دادن آن دو براى من رواست و من به اصل و ريشه آن دو دانايم. سعد بن ابى وقاص گفت: آيا اين سخنان را براى دو حبيبه رسول خدا مى گويى عثمان گفت: تو كجاى كارى و چه اطلاعى دارى و سپس شتابان به سوى سعد دويد كه مضروبش كند و سعد از پيش او گريخت و از مسجد بيرون رفت، عثمان هم در تعقيب او بيرون دويد كنار در مسجد با على عليه السلام روبه رو شد، على (ع) به او گفت: كجا مى روى گفت: اين مرد اين چنانى و آن چنان يعنى سعد بن ابى وقاص را تعقيب مى كنم و سعد را دشنام مى داد. على عليه السلام فرمود: اى مرد اين كارها را رها كن و همچنان ميان آن دو گفتگو بود تا آنكه هر دو خشمگين شدند. عثمان گفت: مگر تو همان نيستى كه رسول خدا (ص) در جنگ تبوك تو را

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 230

جا گذاشت و با خود نبرد على گفت: مگر تو آن نيستى كه در جنگ احد از يارى دادن پيامبر (ص) گريختى گويد: مردم ميان آن دو قرار گرفتند.

ابو كعب مى گويد: آن گاه از مدينه بيرون آمدم و چون به كوفه رسيدم ديدم ميان مردم كوفه هم شر و فتنه ريشه دوانيده است. آنان سعيد بن عاص را بيرون كرده بودند و اجازه نمى دادند به شهر و پيش ايشان وارد شود و چون اوضاع را بدين سان ديدم به سرزمين قوم خود بازگشتم.

زبير بن بكار در كتاب الموفقيات از قول عموى خود، از عيسى بن داود، از قول رجال او آورده است كه ابن عباس كه خدايش رحمت كناد مى گفته است: چون عثمان خانه خويش را در مدينه ساخت مردم بر او بسيار خرده گرفتند و سخن گفتند. چون به اطلاع او رسيد، روز جمعه يى پس از اينكه خطبه خواند و نماز گزارد دوباره به منبر رفت و پس از حمد و ثناى خداوند و درود فرستادن بر رسول خدا (ص) گفت: اما بعد، چنين است كه چون براى كسى نعمتى حادث مى شود به همان اندازه برايش دشمنان و رشك برانى پديدار شود در حالى كه خداوند براى ما نعمت پديد نمى آورد كه چنين نتيجه يى داشته باشد و به اين منظور نعمت ارزانى نمى دارد.

اين خانه كه براى خود ساخته ايم به اين منظور نبوده است كه در آن اموال را جمع كنيم يا خويشاوندان دور و نزديك را در آن مسكن دهيم، از قول برخى از شما براى ما خبر آورده اند كه مى گويند: عثمان غنايم ما را گرفته و دارايى هاى ما را هزينه كرده است و اموال ما را ويژه خود قرار داده است، چرا پوشيده گام برمى دارند و آهسته سخن مى گويند، گويى قصد فريب ما را دارند يا ما از آنان خود را پنهان داشته ايم گويى آنان از روياروى شدن با ما مى ترسند و اين بدان سبب است كه مى دانند برهان و دليل ايشان باطل است و چون از نزد ما مى روند برخى پيش برخى ديگر آمد و شد مى كنند و درباره ما سخن مى گويند و در اين راه ياران و دستيارانى همانند خود يافته اند، نفرين و شكست بر آنان باد. او سپس دو بيت خواند كه گويى در آن دو بيت به على عليه السلام اشاره مى كند و نظر دارد: «هر كجا هستى آتش بيفروز و آتش بگير و از آنچه مى كنى شفا نخواهى ديد: تو همچنان ستيز مى كنى و آنان كه شايسته اند كار را انجام مى دهند و چون از موضوع جدا افتاده و دور باشى فرا خوانده نمى شوى».

آن گاه گفت: مرا با غنيمت و گرفتن مال شما چه كار است مگر من از

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 231

توانگرترين قريش و آنان كه خداوند بر آنان نعمت ارزانى داشته است نيستم مگر من پيش از اسلام و پس از آن اين چنين نبوده ام؟ بر فرض كه چنين بپنداريد كه من خانه يى از بيت المال ساخته باشم مگر اين خانه از من و شما نيست، مگر من كارهاى شما را در آن سامان نمى دهم و مگر من در پى برآوردن نيازهاى شما نيستم شما از حقوق خود چيزى را از دست نداده ايد چرا در فضل و بخشش آنچه را دوست مى دارم انجام ندهم در آن صورت به چه منظور امام و رهبر باشم و همانا از شگفت ترين شگفتى ها اين است كه از قول شما به من خبر مى رسد كه گفته ايد: فلان كار را نسبت به او انجام مى دهيم و انجام خواهيم داد. نسبت به چه كسى مى خواهيد چنين كنيد خدا پدرتان را بيامرزد «فكر كرده ايد با سرزمينهاى خالى و بوته هاى بيابان روبه رو هستيد» مگر من سزاوارترين شما نيستم كه اگر مردم را فرا خواند پاسخ داده مى شود و اگر فرمان دهد از فرمانش اطاعت مى شود اى واى بر اندوه من كه پس از ياران خويش ميان شما مانده ام و پس از مرگ همسن و سالهاى خودم هنوز ميان شما زنده باقى مانده ام اى كاش پيش از اين در گذشته بودم ولى دوست ندارم با آنچه كه خداى عز و جل براى من دوست مى دارد مخالفت كنم به ويژه اينك كه شما مى خواهيد و همانا راست گفتار تصديق شده از سوى خداوند، يعنى محمد (ص) درباره آنچه ميان من و شما پديد خواهد آمد سخن گفته است و اين نشانه و آغاز آن است و چگونه ممكن است از چيزى كه مقدور و حتمى شده است گريخت همانا پيامبر (ص) در پايان سخن خود مرا به بهشت مژده داده است بى آنكه به شما چنين وعده اى دهد، در صورتى كه شما با من ستيز كنيد.بدانيد آن كس كه پشيمان شود رستگارى نخواهد ديد.

گويد: عثمان چون آهنگ فرود آمدن از منبر كرد چشمش به على بن ابى طالب عليه السلام افتاد كه عمار بن ياسر- كه خداى از او خشنود باد- و گروهى از هوادارانش با اويند و آهسته سخن مى گويند عثمان گفت: ديگر بگوييد ديگر و همچنين پوشيده و آرام سخن بگوييد كه ياراى آشكارا سخن گفتن نداريد. همانا سوگند به كسى كه جانم در دست اوست، من بر ملت و امت خود خشم نمى گيرم و چنان نيست كه به سبب ضعف نيرو غافلگير شوم. و اگر نه اين است كه در كار خود و شما مى نگرم و با خويشتن و شما مدارا مى كنم شما را شتابان فرو مى گرفتم

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 232

چرا كه فريفته شده ايد و از خود هر چه مى خواهيد مى گوييد. عثمان سپس دستهاى خود را بر آسمان افراخت و گفت: بار خدايا، تو خود مى دانى عافيت را دوست دارم، پروردگارا جامه عافيت بر من بپوشان و تو مى دانى كه صلح و سلامت را بر مى گزينم، پس همان را روزى من فرماى گويد: آن قوم از گرد على عليه السلام پراكنده شدند و در اين هنگام عدى بن- خيار برخاست و خطاب به عثمان گفت: اى امير المومنين، خداوند نعمت را بر تو تمام فرمايد و در كرامت نعمت تو را افزون بدارد به خدا سوگند، اگر بر تو رشك برده شود بهتر از آن است كه رشك برى و اگر با تو همچشمى شود بهتر از آن است كه همچشمى كنى، به خدا سوگند كه تو در دل و جان ما جاى دارى، اگر فراخوانى پاسخ داده مى شوى و اگر فرمان دهى اطاعت مى شوى، بگو تا انجام دهيم و فراخوان تا پاسخ دهيم. حق مشورت و اختيار و انتخاب بر عهده ياران رسول خدا نهاده شد تا كسى را براى خود و غير خود برگزينند و آنان منزلت تو و ديگران را ديدند و تو را با ميل و رغبت و بدون كراهت و اجبار برگزيدند، و تو نه از آيين جدا شدى و نه بدعتى آوردى و نه مخالفتى كردى و نه چيزى را مبدل ساختى. به چه سبب اين گروه بر تو مقدم باشند و انديشه و رأى آنان در مورد تو بدين گونه باشد. به خدا سوگند، در اين مورد همان گونه هستى كه آن شاعر كهن سروده است: «كار خود را باش كه حسود جز جستجوى تو در سايه مرگ و نابودى نيست...»

گويد: عثمان از منبر فرود آمد و به خانه خويش رفت مردمى هم پيش او آمدند كه ابن عباس هم با ايشان بود و چون در جايگاههاى خويش نشستند عثمان روى به ابن عباس كرد و گفت: اى ابن عباس مرا با شما چه كار است و ميان من و شما چه پيش آمده است چه چيز شما را اين چنين بر من شورانده است و شما را به پيگيرى كار من واداشته است آيا در مورد كار عامه مردم بر من خرده مى گيريد كه از عهده حقوق ايشان برآمده ام و اگر در مورد كار خود اعتراض داريد كه شما را چنان رتبت و منزلتى داده ام كه مردم آن را آرزو مى كنند. نه، به خدا سوگند، چنين نيست كه انگيزه آن كار رشك و ستم و برانگيختن شر و زنده ساختن فتنه و

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 233

آشوبهاست، و به خدا سوگند كه پيامبر (ص) اين موضوع را به من القاء فرموده است و از يكايك اهل آن به من خبر داده است، به خدا سوگند دروغ نمى گويم و به من دروغ گفته نشده است.

ابن عباس گفت: اى امير المؤمنين آرام باش، به خدا سوگند به خاطر ندارم كه راز خود را چنين آشكار بگويى و آنچه را در دل خوددارى چنين فاش سازى، چه چيز تو را اين گونه بر انگيخته و هيجانزده ساخته است كارى ما را بر تو برنينگيخته است و به هيچ روى كار تو را پيگيرى نمى كنيم، دروغ به تو گفته اند و كارى نادرست به تو گزارش داده اند. به خدا سوگند، ما بر تو در مورد حقوق خودمان و عامه مردم اعتراضى نداريم، كه از عهده حقوق ما و ايشان بر آمده اى و آنچه را كه براى ما و ايشان بر عهده تو بوده است ادا كرده اى. اما رشك و ستم و فتنه انگيزى و زنده كردن شر و بدى، كدام زمان عترت پيامبر و اهل بيت او به اين كارها راضى بوده اند اين چگونه ممكن است و حال آنكه ايشان از او و به سوى اويند. آيا براى دين خدا فتنه انگيزى مى كنند و براى خدا فتنه ها را زنده مى كنند هرگز كه رشك و ستم در سرشت ايشان نيست. اى امير المومنين، آرام باش و كار خويش را بنگر و خوددار باش كه حال نخستين تو بهتر از اين حالت توست. به جان خودم سوگند، بر فرض كه در محضر رسول خدا برگزيده بودى و بر فرض كه راز خود را كه از ديگران پوشيده مى داشته است به تو مى گفته است و بر فرض كه نه دروغ بگويى و نه به تو دروغ گفته شده باشد با اين همه شيطان را از خويش بران كه بر تو سوار نشود و بر خشم خود پيروز شو كه بر تو پيروز نشود، و چه چيزى تو را به اين كار واداشته است؟ عثمان گفت: پسر عمويت، على ابن ابى طالب، مرا بر اين كار واداشته است.

ابن عباس گفت: شايد آن كس كه به تو گفته دروغ گفته باشد عثمان گفت: او مردى مورد اعتماد است. ابن عباس گفت: آن كس كه خبر چينى كند و بشوراند نمى تواند مورد اعتماد باشد.

عثمان گفت: اى ابن عباس، تو را به خدا يعنى تو نمى دانى به چه سبب از على شكايت مى كنم گفت: چيزى از او نمى دانم جز اينكه همان سخن را مى گويد كه مردم مى گويند و او هم همان گونه كه مردم خرده مى گيرند خرده مى گيرد و تو بايد بگويى از ميان همه مردم چه چيزى تو را واداشته و بر اين تشويق كرده است كه از او سخن بگويى و گله بگزارى عثمان گفت: آفت بزرگ من از آن كسى است كه خود را براى

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 234

رياست آماده مى سازد و او على بن ابى طالب است كه پسر عموى توست و به خدا سوگند كه همه اين گرفتاريها از نافرخندگى و بدسرشتى اوست. ابن عباس گفت: اى امير المؤمنين، آرام باش و استثنا بكن و ان شاء اللّه بگو: عثمان ان شاء اللّه بر زبان آورد و سپس گفت: اى ابن عباس تو را به حق اسلام و خويشاوندى سوگند مى دهم كه دقت كنى. همانا به خدا سوگند كه من گرفتار و مغلوب شما شده ام، به خدا سوگند دوست مى داشتم كه اين حكومت به جاى آنكه در دست من باشد در دست شما مى بود و شما بار آن را از دوش من برمى داشتيد و در آن حال من براى حكومت يكى از ياران شما مى بودم و به خدا سوگند در آن حال مرا براى خودتان بهتر از آن مى ديديد كه من اينك از شما مى بينم، اين را هم مى دانم كه حكومت و اين كار از آن شماست ولى قوم شما مانع آن شدند و شما را كنار زدند و آن را از شما در ربودند و به خدا سوگند نمى دانم اين شما بوديد كه حكومت را از خود رانديد و دفع كرديد يا آنان بودند كه شما را از حكومت كنار زدند.

ابن عباس گفت: اى امير المؤمنين آرام بگير ما هم همان گونه كه تو سوگندمان دادى تو را به خدا و اسلام و حق خويشاوندى سوگند مى دهيم كه مبادا دشمن را در مورد ما و خودت به طمع اندازى و حسود و رشك برنده را نسبت به ما و خودت شادنمايى و بدان كه كار تو تا آنجا كه در حد اعتقاد و سخن باشد در اختيار خود توست ولى چون به مرحله عمل در آيد ديگر در دست و اختيار تو نيست. به خدا سوگند اگر با ما مخالفت و ستيز شود ما هم ستيز و مخالفت مى كنيم، و اين هم كه تو آرزوى اين را دارى كه حكومت به ما مى رسيد و به تو نمى رسيد فقط براى اين است كه برخى از ما همان سخن را مى گويد كه مردم مى گويند و همان گونه كه مردم خرده و عيب مى گيرند خرده گرفته است، اما سبب اينكه قوم ما حكومت را از ما ستاندند رشك و ستمى بود كه نسبت به ما داشتند و به خدا سوگند تو خود آن را مى دانى و خداوند حاكم ميان ما و قوم ماست. اما اين سخن كه مى گويى: نمى دانى حكومت را از چنگ ما ربودند يا ما را از حكومت كنار زدند، به جان خودم سوگند، مى دانى كه اگر حكومت هم به دست ما مى رسيد بر قدر و فضيلت ما چيزى نمى افزود كه ما خود اهل فضل و منزليتم و هيچ كس به فضيلتى نرسيده است مگر به فضل ما و هيچ كس به سابقه و پيشروى نرسيده است مگر به سابقه و پيشى ما و اگر رهنمود ما نمى بود هيچ كس هدايت نمى شد و از كورى به دادگرى نمى رسيدند.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 235

عثمان گفت: اى ابن عباس تا چه هنگام بايد از دست شما بر من اين گونه غم و اندوه برسد. فرض كنيد كه من شخص بيگانه و دورى مى بودم، آيا اين حق من بر شما نبود كه مورد مراقبت قرار گيرم و با ديده محبت نگريسته شوم سوگند به خداى كعبه كه مى بايد چنان باشد، ولى تفرقه اندازى براى شما سخن گفتن در مورد مرا آسان ساخته است و شما را واداشته است كه با شتاب بر من حمله آوريد. و از خداوند يارى مى جويم. ابن عباس گفت: آرام بگير تا على را ببينم. سپس از ديدگاه او و به اندازه اى كه او مصلحت بداند پاسخ براى تو بياورم. عثمان گفت: اين كار را انجام بده كه من موافقم و چه بسيار كه در جستجو بر آمده ام ولى على به خواسته من پاسخ نداده است و هيچ جوابى فراهم نكرده و در صدد اصلاح بر نيامده است.

ابن عباس مى گويد: از پيش عثمان بيرون آمدم و به ملاقات على رفتم و ديدم خشم و آتش اندوه او چند برابر عثمان است، خواستم او را آرام كنم نپذيرفت به خانه خود رفتم و در را بستم و از هر دو كناره گرفتم، اين خبر به عثمان رسيد كسى را فرستاد، پيش او رفتم، خشمش فرو نشسته بود به من نگريست و لبخند زد و گفت: اى ابن عباس چه چيز تو را از آمدن پيش ما به كندى واداشته است، اينكه پيش ما برنگشتى دليل آن است كه پيش دوست خود چه ديده اى و حال او را دانسته اى و خداوند ميان ما و او حكم است اينك از مقوله ديگر سخن بگوييم.

ابن عباس مى گويد: پس از آن هر گاه از على خبرى و سخنى به عثمان مى رسيد و من مى خواستم آن را تكذيب كنم مى گفت: ولى نمى توانى روز جمعه اى را كه از آمدن پيش ما درنگ كردى و نزد ما نيامدى تكذيب كنى و من نمى توانستم چگونه پاسخش دهم.

همچنين زبير بن بكار در كتاب الموفقيات از ابن عباس، كه خدايش رحمت كناد، آورده است كه مى گفته است: هنگام سحر و پيش از سپيده دم از خانه ام بيرون آمدم تا براى كسب فضيلت به مسجد بروم و زودتر برسم، پشت سر خود صداى نفس و سخنى را شنيدم، گوش فرا دادم متوجه شدم صداى عثمان است كه دعا مى كند و متوجه نيست كه كسى سخنانش را مى شنود. او مى گفت: پروردگارا، تو

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 236

خود نيت مرا مى دانى مرا بر ايشان يارى فرماى و كسانى را از خويشاوندان و نزديكانم كه گرفتارشان شده ام مى دانى. بار خدايا مرا براى ايشان و ايشان را براى من اصلاح فرماى و آنان را براى من اصلاح كن.

ابن عباس گويد: من قدمهاى خود را كوتاه تر كردم و او تندتر حركت كرد، به يكديگر رسيديم، عثمان سلام داد پاسخش دادم. گفت: امشب براى طلب فضيلت و زودتر رسيدن به مسجد از خانه بيرون آمدم. گفتم: همان چيزى كه تو را از خانه بيرون آورده است مرا هم بيرون آورده است. عثمان گفت: به خدا سوگند، اگر تو به كار خير پيشى مى گيرى همانا از پيشگامان فرخنده اى و همانا كه من شما را دوست مى دارم و با دوستى شما به خداوند تقرب مى جويم. گفتم: اى امير المؤمنين خدايت رحمت كناد ما هم تو را دوست مى داريم و حق پيشگامى و بزرگترى و خويشاوندى و دامادى تو را براى تو مى شناسيم. عثمان گفت: اى ابن عباس، مرا با پسر عموى تو و پسر دايى خودم چه كار است گفتم: با كدام پسر عموى من و كدام پسر دايى خودت گفت: خدايت بيامرزد آيا تجاهل مى كنى گفتم: نه كه گروهى بسيار پسر عموهاى من و پسر دايى هاى تو هستند، منظورت كداميك از ايشان است گفت: منظورم على است و نه هيچ كس ديگر جز او. گفتم: اى امير المؤمنين نه، به خدا سوگند كه من از او چيزى جز خير نمى دانم و چيزى جز نيكى نمى شناسم. گفت: آرى، به خدا سوگند، او را شايد كه آنچه را براى غير تو آشكار مى سازد از تو پوشيده دارد و آنچه را براى ديگران شرح و بسط مى دهد از تو باز گيرد.

ابن عباس مى گويد: در اين هنگام عمار بن ياسر به ما رسيد، سلام داد پاسخش دادم، سپس گفت: همراهت كيست گفتم: امير المومنين عثمان. گفت: آرى، و به عثمان با كنيه اش سلام داد و بر خلافت بر او سلام نداد. عثمان پاسخش داد. عمار پرسيد: درباره چه گفتگو مى كرديد و من بخشى از آن را شنيدم. گفتم: همانى است كه شنيده اى. عمار گفت: چه بسا مظلوم كه بى خبر است و چه بسا ستمگر و ظالم كه خود را به نادانى مى زند. عثمان گفت: اى عمار، تو از نكوهش كنندگان ما و از پيروان ايشانى و به خدا سوگند كه دست براى فرو گرفتن تو گشاده و راه براى كوبيدن تو آسان است و اگر نه اين است كه من عافيت را ترجيح مى دهم و جلوگيرى از پراكندگى را دوست مى دارم تو را چنان تنبيه مى كردم كه گذشته ات را كفايت و از آنچه باقى مانده است جلوگيرى مى كرد.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 237

عمار گفت: به خدا سوگند هيچ گاه از دوستى خود نسبت به على پوزشخواه نيستم، دست هم گشاده و راه هم آسان نيست، من بر حجت خود پيوسته ام و بر سنت پايدارم و اينكه تو طالب عافيت و جلوگيرى از پراكندگى هستى همچنين باش ولى از تنبيه من دست بدار كه آنچه معلم من به من تعليم داده است تو را كفايت مى كند.

عثمان گفت: به خدا سوگند تا آنجا كه مى دانم تو از ياران و تشويق كنندگان بر بدى هستى و از باز دارندگان و رها كنندگان كار نيك. عمار گفت: اى عثمان آرام باش كه همانا خودم شنيدم پيامبر (ص) مرا به گونه ديگر توصيف فرمود. عثمان پرسيد: چه هنگام عمار گفت: روزى كه آن حضرت از نماز جمعه برگشته بود و هيچ كس جز تو در محضر ايشان نبود، جامه خود را در آورده و در حالى كه جامه خانه پوشيده و نشسته بود، من پيشانى و گلو و سينه حضرتش را بوسيدم و فرمود: «اى عمار، همانا كه تو ما را دوست مى دارى ما هم تو را دوست مى داريم و تو از ياران خير و از بازدارندگان از بدى و شرى». عثمان گفت: آرى همين گونه است ولى تو دگرگون شدى. گويد: عمار دست خويش را بلند كرد كه دعا كند و به من گفت: اى ابن عباس آمين بگو و سه بار گفت: پروردگارا، هر كس دگرگون شده است با او دگرگون شو ابن عباس مى گويد: در اين هنگام وارد مسجد شديم، عمار به جايگاه نماز خويش رفت و من هم همراه عثمان به جانب قبله مسجد رفتيم، عثمان وارد محراب شد و گفت: وقتى خواستيم برگرديم پيش من بيا. عمار همينكه مرا تنها ديد پيش من آمد و گفت: آيا ديدى هم اكنون چه به من رسيد گفتم: به خدا سوگند تو هم سخت با او در افتادى و او هم با تو سخت در افتاد در عين حال بايد رعايت سن و فضل و خويشاوندى او را كرد. گفت: آرى، اينها براى او محفوظ است ولى براى كسى كه حقى ندارد حقى نيست و برگشت.

چون عثمان نماز گزارد در حالى كه به من تكيه داده بود با او برگشتم. گفت: آيا شنيدى عمار چه گفت گفتم: آرى، هم خوشحال شدم و هم افسرده، سبب افسردگى من آن بود كه بر تو رسيده بود و شادى من از تحمل و بردبارى تو بود. گفت: على با همه نزديكى چند روزى است از من كناره گرفته است و عمار پيش او مى رود و هر چه مى خواهد مى گويد، تو بر اين كار مبادرت كن و پيش على برو كه از عمار در نظرش راستگوتر و بيشتر مورد اعتمادى و كار را همان گونه كه بود براى او نقل كن، گفتم: آرى.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 238

ابن عباس گويد: برگشتم تا على عليه السلام را در مسجد ببينم. ديدم كه از مسجد بيرون مى آيد. همين كه مرا ديد از اينكه ثواب نماز جماعت را از دست داده ام اظهار تأسف فرمود و گفت: به نماز جماعت نرسيدى گفتم: نماز به جماعت گزاردم و با امير المومنين عثمان بيرون رفتم، و سپس داستان را براى على (ع) نقل كردم. فرمود: اى ابن عباس به خدا سوگند، او قرحه و دملى را مى فشرد كه درد و رنجش به خودش باز خواهد گشت. گفتم: براى عثمان موضوع سن و سال و پيشگامى و خويشاوندى و دامادى او مطرح است. فرمود: آرى، اين امور براى او محفوظ است ولى كسى را كه حقى نباشد براى او حقى نيست.

ابن عباس گويد: سپس عمار به ما پيوست، على از ديدنش گشاده روى شد و بر او لبخند زد و از حالش پرسيد. عمار گفت: اى ابن عباس، آيا آنچه را كه بين ما گذشت به على گفتى گفتم: آرى. عمار گفت: ولى به خدا سوگند كه تو از زبان عثمان و به هواى دل او سخن گفتى. گفتم: تا آنجا كه بتوانم از حق تجاوز نمى كنم و اين كار من نيست و تو خود مى دانى كه كداميك از اين دو بهره براى من محبوبتر و كداميك از اين دو حق بر من واجب تر است. ابن عباس مى گويد: على پنداشت كه پيش عمار اخبار ديگرى غير از آنچه من گفته ام وجود دارد بدين سبب دست او را در دست گرفت و دست مرا رها كرد و دانستم كه حضور مرا خوش نمى دارد، اين بود كه از آن دو فاصله گرفتم بعد هم به دو راهى رسيديم، آن دو به راهى رفتند و چون على (ع) مرا فرا نخواند من به خانه ام رفتم.

همان دم فرستاده عثمان آمد و مرا فرا خواند و من به خانه عثمان رفتم و ديدم مروان و سعيد بن عاص و گروهى از رجال بنى اميه پيش اويند، به من اجازه ورود داد و نسبت به من لطف كرد و محل نشستن مرا نزديك خود قرار داد و سپس گفت: چه كردى موضوع را همان گونه كه بود و سخنانى را كه على (ع) گفته بود به او گفتم ولى اين سخن على كه گفته بود «عثمان قرحه و دملى را مى فشارد كه درد و رنجش به خودش برمى گردد» را به احترام او نگفتم و موضوع آمدن عمار و شادى على از حضور او را و اينكه على (ع) پنداشته است كه پيش عمار اخبار ديگرى غير از آنچه من گفته ام خواهد بود و رفتن آن دو را به راهى كه رفته بودند گزارش دادم. عثمان گفت: آن دو چنين كردند. گفتم: آرى. روى به سوى قبله كرد و عرضه داشت: پروردگارا، اى خداى آسمانها و زمين، اى داناى آشكار و نهان، اى بخشنده مهربان

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 239

على را براى من و مرا براى على به صلاح در آور. و به من گفت: اى ابن عباس آمين بگو و من آمين گفتم و سپس مدتى طولانى سخن گفتيم و از او جدا شدم و به خانه خويش آمدم.

زبير بن بكار همچنين در همان كتاب از قول عبد الله بن عباس نقل مى كند كه مى گفته است: من هرگز از پدرم در مورد عثمان نشيندم كه در كارى او را نكوهش كند و گناهى را برگردنش نهد يا او را معذور بدارد، من هم در اين موارد از بيم آنكه مبادا او را به كارى در آورم كه موافق آن نيست، هرگز از پدرم نمى پرسيدم، تا آنكه شبى در خانه پدرم مشغول شام خوردن بوديم، كه گفته شد امير المؤمنين عثمان بر در خانه است پدرم گفت: اجازه ورودش دهيد و روى تشك خويش براى او جا باز گرد و عثمان اندكى از شام او را خورد و چون سفره را جمع كردند هر كس آنجا بود برخاست و رفت و فقط من ماندم. عثمان نخست حمد و ثناى خدا بر زبان آورد و سپس خطاب به پدرم گفت: اى دايى جان من به حضورت آمده ام تا در مورد برادرزاده ات على شكايت كنم و از كارى كه ممكن است پيش آيد پوزش بخواهم، او مرا دشنام داده و كار مرا به رسوايى كشانده و خويشاوندى مرا بريده است و در دين و آيين من طعنه زده است. اى فرزندان عبد المطلب من از شما به خدا پناه مى برم. اگر شما را حقى است كه تصور مى كنيد در آن مورد مغلوب شده ايد شما خودتان آن حق را در دست كسانى كه آن ستم را به شما روا داشتند رها كرديد و حال آنكه من از آنان به لحاظ پيوند خويشاوندى نزديكترم و هيچ كس از شما جز على را نكوهش نمى كنم، به من پيشنهاد شد كه بر او دست يازم [او را بكشم ] و من براى خاطر خداوند و به پاس خويشاوندى او را رها كرده ام و اينك مى ترسم كه نه او دست از من بدارد و نه من دست از او بدارم.

ابن عباس مى گويد: پدرم حمد و ثناى خدا را بر زبان آورد و سپس گفت: اما بعد، اى خواهر زاده، اگر تو براى خودت على را نمى ستايى من هم تو را براى على نمى ستايم و چنين نيست كه على تنها اين سخنان را درباره تو گفته باشد، كسان

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 240

ديگر غير از او هم گفته اند. اينك اگر تو خود را براى مردم متهم دارى مردم هم خود را درباره تو متهم سازند و اگر تو از آنچه فرا رفته اى اندكى فرود آيى و مردم اندكى از آنچه فرو رفته اند فرا آيند و تو فقط حق خويش را از آنان بخواهى و ايشان هم حق خود را از تو بخواهند كه در اين كار عيبى نيست. عثمان گفت: اى دايى جان اين كار بر عهده تو، تو خود واسط ميان من و ايشان باش. پدرم گفت: آيا اين موضوع را براى مردم بگويم و از قول خودت بازگو كنم عثمان گفت: آرى و برگشت. چيزى نگذشت كه دوباره گفته شد: امير المومنين بر در خانه برگشته است. پدرم گفت: اجازه ورودش دهيد. عثمان آمد و ايستاد و بدون آنكه بنشيند گفت: دايى جان در آن باره شتاب مكن تا من بگويمت.

نگاه كرديم ديديم مروان بن حكم بر در خانه نشسته و منتظر بيرون رفتن عثمان است و معلوم شد اين مروان بوده كه او را از رأى نخست او برگردانده است. پدرم روى به من كرد و گفت: پسركم اين مرد را در كار خويش اختيارى نيست و سپس گفت: پسركم، تا مى توانى زبان خويش را نگهدار مگر در مواردى كه ناچار باشى. سپس دستهايش را برافراشت و عرضه داشت: پروردگارا، در مورد چيزهايى كه در فرا رسيدن آن براى من خيرى نيست مرا زودتر فروگير و ببر. هفته يى نگذشت، كه در گذشت، خدايش رحمت كناد.

ابو العباس مبرد در كتاب الكامل از قنبر- برده آزاد كرده و وابسته على عليه السلام- نقل مى كند كه مى گفته است: همراه على پيش عثمان رفتم، آن دو خلوت را دوست مى داشتند، على عليه السلام به من اشاره فرمود كه دور شوم. تا حدودى دور رفتم. عثمان شروع به پرخاش نسبت به على كرد و على سكوت كرده بود، عثمان به او گفت: تو را چه مى شود كه چيزى نمى گويى فرمود: اگر سخن بگويم چيزى جز آنكه ناخوش خواهى داشت نمى گويم و حال آنكه براى تو پيش من چيزى جز آنچه دوست مى دارى نيست.

ابو العباس مبرد مى گويد. تأويل اين سخن على اين است كه اگر سخن بگويم همان گونه كه تو در گفتار خود بر من ستم روا داشتى من هم ستم روا دارم و پرخاش من تو را اندوهگين مى سازد و من عهد كرده ام كه اين كار را نكنم و بر فرض

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 241

كه بخواهم توضيح دهم يا عتابى كنم جز آنچه دوست دارى نخواهم كرد.

ابن ابى الحديد گويد: مرا در مورد اين سخن تأويل ديگرى است و آن اين است كه بر فرض بگويم و معذرت بخواهم كدام كار را درست و پسنديده كرده اى وانگهى اين موضوع را تصديق نمى كنى بلكه نمى پذيرى و ناخوش هم مى دارى و خداوند متعال مى داند كه براى تو در باطن و انديشه و سراپاى وجودم چيزى جز آنچه دوست مى دارى نيست هر چند كه تو معذرتهايى را كه بگويم و گرفتاريها را بيان كنم نخواهى پذيرفت بلكه ناخوش خواهى داشت و خود را از آنها پاك و برتر مى دانى.

واقدى در كتاب الشورى از قول عبد الله بن عباس كه خدايش رحمت كناد، نقل مى كند كه مى گفته است: روزى شاهد پرخاش و گفتگوى عثمان با على عليه السلام بودم، عثمان ضمن سخنان خود به او گفت: تو را به خدا سوگند مى دهم كه مبادا براى تفرقه دروازه يى بگشايى كه به خاطر دارم از عتيق و پسر خطاب [ابو بكر و عمر] همان گونه اطاعت كردى كه از پيامبر (ص) اطاعت مى كردى، من هم كمتر از آن دو نيستم بلكه از لحاظ پيوند خويشاوندى نزديكترم و از لحاظ خويشاوندى سببى هم با تو پيوسته تر، اگر مى پندارى كه اين حكومت را پيامبر (ص) براى تو قرار داده است ما خود به هنگام رحلت او تو را ديديم كه نخست نزاعى كردى و سپس به حكومت تن در دادى و اگر به راستى آنان سوار بر كار نبودند چگونه براى آن دو اذعان به بيعت كردى و فرمانبردارى را پذيرفتى و اگر مى گويى آن دو در كار خود پسنديده رفتار كردند من هم در دين و حب و نزديكى خودم كمتر از آن دو نيستم براى من همان گونه باش كه براى آن دو بودى.

على عليه السلام فرمود: اما در مورد تفرقه و پراكندگى به خدا پناه مى برم كه براى آن دروازه يى بگشايم و راهى را هموار سازم ولى من تو را از آنچه خدا و رسولش تو را از آن منع فرموده اند باز مى دارم و مى خواهم تو را به رشد و هدايت راهنمايى كنم. اما ابو بكر و عمر اگر چه آنچه را كه رسول خدا (ص) براى من قرار داده بود گرفتند و تو و مسلمانان بر اين موضوع داناتريد، مرا با حكومت چه كار كه مدتهاست رهايش كرده ام، اما آن چيزى كه حق من تنها نيست و مسلمانان همگى در آن برابر و شريك اند گلوگير است و كارد به استخوان مى رسد ولى هر

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 242

چيز كه حق اختصاصى من بوده است براى آنان رها كرده ام و اين كار از صميم جان بوده است و به منظور اصلاح دست از آن شسته ام. اما اينكه تو با ابو بكر و عمر مساوى باشى چنين نيست و تو همچون هيچيك از ايشان نيستى چرا كه آن دو حكومت را عهده دار شدند و خود و خويشاوندان خويش را از آلودگى بر كنار داشتند و حال آنكه تو و خويشاوندانت چنان در آن شناور شديد كه شناور ورزيده در ژرفاى آب. اينك اى ابو عمرو به سوى خدا باز گرد و بنگر آيا از عمر تو بيش از فاصله دو بار آب خوردن خر باقى مانده است آخر تا كى و تا چه هنگام آيا نمى خواهى سفلگان بنى اميه را از اموال و آبرو و شرف مسلمانان باز دارى به خدا سوگند، اگر كارگزارى از كارگزاران تو آنجا كه خورشيد غروب مى كند ستمى انجام دهد گناهش مشترك ميان او و تو خواهد بود.

ابن عباس مى گويد: عثمان گفت: آرى كه تو بايد خشنود و راضى شوى، هر يك از كارگزاران مرا كه ناخوش مى دارى يا مسلمانان او را ناخوش مى دادند عزل كن. عثمان و على از يكديگر جدا شدند و مروان بن حكم عثمان را از آن كار بازداشت و گفت: در آن صورت مردم بر تو گستاخ مى شوند، هيچيك از كارگزارانت را عزل مكن.

همچنين زبير بن بكار در همان كتاب از قول رجالى كه اسنادشان به يكديگر پيوسته است، از قول على بن ابى طالب عليه السلام نقل مى كند كه مى گفته است: نيمروزى در شدت گرما عثمان كسى پيش من فرستاد، جامه پوشيدم و پيش او رفتم، به حجره اش كه وارد شدم او روى تخت چوبى خود نشسته بود و چوبدستى در دست داشت و پيش او اموال بسيارى بود، دو انبان انباشته از سيم و زر، به من گفت: هان هر چه مى خواهى از اين اموال بردار تا شكمت سير و آكنده شود كه مرا آتش زده اى. گفتم: پيوند خويشاونديت پيوسته باد. اگر اين مال را به ارث برده باشى يا كسى به تو عطا كرده باشد يا از راه بازرگانى به دست آورده باشى من مى توانم دو حالت داشته باشم: بگيرم و سپاسگزارى كنم يا آنكه خود را به زحمت و كوشش وادارم و بى نياز گردم، و اگر از اموال خداوند است و در آن

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 243

سهم مسلمانان و يتيمان و در راه ماندگان باشد، به خدا سوگند كه نه تو حق دارى به من عطا كنى و نه مرا حقى است كه آن را بگيرم. عثمان گفت: به خدا سوگند، جز اين نيست كه فقط قصد خوددارى و سركشى دارى. سپس برخاست و با چوبدستى خود به سوى من آمد و مرا زد و به خدا سوگند كه من دستش را نگرفتم تا آنچه خواست زد، جامه خود را پوشيدم و به خانه ام برگشتم و گفتم: خداوند حاكم ميان من و تو باشد اگر ديگر تو را امر به معروف يا نهى از منكر كنم.

همچنين زبير بن بكار از قول زهرى نقل مى كند كه مى گفته است: هنگامى كه گوهرهاى خسرو را پيش عمر آوردند در مسجد نهادند و چون خورشيد بر آنها تابيد همچون آتش مى درخشيدند، عمر به گنجور بيت المال گفت: اى واى بر تو مرا از اين راحت كن و ميان مسلمانان قسمت كن كه دلم به من مى گويد: بزودى در اين مورد بلاء و فتنه يى ميان مردم پديد مى آيد. او گفت: اى امير المومنين، اين را كه نمى توان ميان مسلمانان تقسيم كرد زيرا به همه نمى رسد كسى هم نيست كه بتواند بخرد زيرا بهاى آن سنگين است، صبر مى كنيم در آينده شايد خداوند پيروزى ديگرى بهره مسلمانان قرار دهد و كسى پيدا شود كه بتواند بخرد. عمر گفت: آن را بردار و در خزانه بگذار. عمر كشته شد و آن گوهر همچنان بر جاى بود و چون عثمان به خلافت رسيد آن را برگرفت و زيور دختران خود قرار داد.

زبير بن بكار مى گويد: زهرى گفته است: هر دو پسنديده رفتار كرده اند چه عمر كه خود و نزديكانش را محروم ساخته است و چه عثمان كه رعايت پيوند نزديكان خود را كرده است. زبير بن بكار مى گويد: محمد بن حرب، از سفيان بن عيينه، از اسماعيل بن- ابى خالد نقل مى كند كه مى گفته است: مردى به حضور على عليه السلام آمد و تقاضا كرد براى او پيش عثمان شفاعت كند. على فرمود: او بر دوش كشنده خطاهاست،

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 244

نه، به خدا هرگز پيش او بر نمى گردم و آن مرد را از عثمان نااميد ساخت.

همچنين زبير بن بكار، از سداد بن عثمان نقل مى كند كه مى گفته است: به روزگار حكومت عمر شنيديم عوف بن مالك مى گويد: اى بيمارى طاعون، مرا بگير به او گفتيم: تو كه خود از رسول خدا (ص) شنيده اى كه مى فرمود «درازى عمر بر مومن چيزى جز خير نمى افزايد» چرا چنين مى گويى مى گفت: آرى ولى از شش چيز بيمناكم: به خلافت رسيدن بنى اميه، امير شدن جوانان سفله ايشان، گرفتن رشوه در مورد صدور حكم، ريختن خونهاى حرام، بسيار شدن شرطه ها و ظهور و پرورش گروهى كه قرآن را همچون مزمارها مى گيرند و مى خوانند.

همچنين زبير، از ابو غسان، از عمر بن زياد، از اسود بن قيس، از عبيد بن حارثه نقل مى كند كه مى گفته است: خود ديدم و شنيدم كه عثمان خطبه مى خواند و مردم گرد او ريخته بودند، عثمان گفت: اى دشمنان خدا، بنشينيد. طلحه بر عثمان فرياد زد كه آنان دشمنان خدا نيستند بلكه بندگان خدايند و كتاب خدا را خوانده اند.

همچنين زبير، از سفيان بن عيينه، از اسرائيل، از حسن نقل مى كند كه مى گفته است: روز جمعه در مسجد حاضر بودم عثمان بيرون آمد مردى برخاست و گفت: مى خواهم كتاب خدا را بخوانم. عثمان گفت: بنشين كه براى كتاب خدا خواننده يى غير از تو هست. او نشست مرد ديگرى برخاست و همان سخن را گفت. عثمان به او هم گفت: بنشين. او از نشستن خوددارى كرد. عثمان به افراد شرطه پيام فرستاد كه او را بر جاى بنشانند. مردم برخاستند و ميان او و آنان حايل شدند و سپس شروع به ريگ پرانى كردند و چنان شد كه بگويند از شدت پرتاب ريگ آسمان را نمى بينيم، عثمان ناچار از منبر فرود آمد و به خانه خويش رفت و نماز جمعه نگزارد.

بگو مگويى كه ميان عثمان و ابن عباس در حضور على (ع) صورت گرفت:

زبير بن بكار همچنين در كتاب الموفقيات از قول ابن عباس كه خدايش

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 245

رحمت كناد، نقل مى كند كه مى گفته است: روزى پس از اينكه نماز عصر گزاردم بيرون آمدم و اين به روزگار خلافت عثمان بن عفان بود، ناگاه او را تنها در يكى از كوچه هاى مدينه ديدم، براى بزرگداشت و احترامش پيش او رفتم. گفت: آيا على را نديده اى گفتم: چرا در مسجد بود كه من از او جدا شدم و بر فرض كه اكنون در مسجد نباشد در خانه اش خواهد بود. گفت: نه، در خانه اش نبود، برو در مسجد پيدايش كن و از همانجا او را پيش من بياور. [گويد:] من و عثمان سوى مسجد رفتيم در همين هنگام على عليه السلام را ديدم كه از مسجد بيرون مى آمد.

ابن عباس مى گويد: روز قبل از آن روز نزد على بودم كه از عثمان و ستمش بر او سخن گفت و فرمود: اى ابن عباس به خدا سوگند يكى از چاره ها اين است كه با او ديگر سخن نگويم و ديدار نكنم. من به على (ع) گفتم: خدايت رحمت كناد چگونه مى توانى اين كار را انجام دهى اگر او را ترك كنى و او كسى را پيش تو بفرستد و تقاضاى ملاقات كند چكار خواهى كرد فرمود: تمارض مى كنم و عذر مى آورم، چه كسى مى تواند مرا بر آن كار مجبور كند گفتم: هيچ كس. ابن عباس مى گويد: على (ع) در همان حال كه از مسجد بيرون مى آمد و متوجه ما شد چنان حالت گريز از ديدار به خود گرفت كه بر عثمان پوشيده نماند.

عثمان به من نگاه كرد و گفت: اى ابن عباس، مى بينى پسر دايى ما ديدار ما را خوش نمى دارد گفتم: چرا بايد چنين باشد و حال آنكه رعايت حق تو لازم تر و او هم به فضيلت داناتر است. چون آن دو نزديك يكديگر رسيدند نخست عثمان سلام داد و على پاسخ سلامش را داد. عثمان گفت: اگر به مسجد بر مى گردى ما تو را مى خواهيم و اگر جاى ديگر مى روى در جستجوى تو هستيم. على فرمود: هر كدام را تو دوست مى دارى عثمان گفت: به مسجد برويم. داخل مسجد شدند. عثمان دست على را در دست گرفت و او را به سوى محراب مسجد برد. على (ع) از داخل شدن در محراب خوددارى فرمود و كنار محراب نشست و عثمان هم كنار او قرار گرفت، من خود را از آن دو عقب كشيدم، هر دو مرا فرا خواندند، جلو رفتم. در اين هنگام عثمان نخست حمد و ثناى خدا را بر زبان آورد و بر پيامبر درود فرستاد و سپس گفت: اى پسر داييها، و اى پسر عموهاى من من شما دو تن را فرا خواندم و مورد خطاب قرار مى دهم و از هر دو گله گزارى مى كنم، با آنكه از يكى از شما خشنودم و از ديگرى دلگير، از شما مى خواهم كه خودتان عذر خواه باشيد و مى خواهم به خود-

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 246

آييد و تقاضا مى كنم به حال خود باز گرديد و به خدا سوگند، اگر مردم بخواهند بر من چيره شوند از هيچ كس جز شما دو تن فريادرسى نمى خواهم و اگر مرا درهم شكنند و زبون سازند جز به عزت شما عزتى نمى يابم، اين كار ميان ما به درازا كشيده و بيم آن دارم كه از اندازه در گذرد و خطر آن بزرگ شود، همانا كه دشمن مرا بر شما مى شوراند و تحريك مى كنند، ولى خداوند و پيوند خويشاوندى، مرا از آنچه دشمن اراده مى كند باز مى دارد و اينك در مسجد رسول خدا (ص) و كنار مرقدش خلوت كرده ايم و دوست مى دارم كه انديشه خويش را در مورد من و آنچه در سينه داريد آشكار سازيد و راست بگوييد كه راستى بهتر و نجاتبخش تر است و براى خودم و شما دو تن از خداى آمرزش مى خواهم.

ابن عباس مى گويد: على عليه السلام سكوت فرمود من هم مدتى طولانى همراه او سكوت كردم، من حرمتش را پاس مى داشتم كه پيش از او سخن نگويم. على هم خوش مى داشت كه من از سوى خودم و او پاسخ عثمان را بدهم، ناچار به او گفتم: آيا سخن مى گويى يا من از سوى تو پاسخ دهم فرمود: نه كه تو از سوى من و خودت پاسخ ده. من نخست خدا را ستودم و بر پيامبرش درود فرستادم و سپس گفتم: اى پسر عمو و عمه ما سخنت را كه درباره ما گفتى شنيديم و اينكه در شكايت و گله گزارى خود ما را در هم آميختى، با آنكه به پندار خودت از يكى خشنود و از ديگرى دلگير هستى، دانستيم و بزودى در آن مورد چنان مى كنيم. ما نيز به پيروى از كار تو، تو را در مورد خودمان هم نكوهش مى كنيم و هم ستايش، تهمتى را كه بر ما مى زنى، آن هم فقط از روى گمان نه از روى يقين، نكوهش مى كنيم و كارهاى ديگرت از جمله مخالفت تو با عشيره خودت را- در مورد تحريك آنان بر ضد ما- ستايش مى كنيم، و همچنان كه تو از ما خواستى از خود انصاف دهيم و عذر خواه باشيم ما هم از تو مى خواهيم چنان باشى و به خود آيى و به حال خويش برگردى. اين را هم بدان كه ما با يكديگريم، تو هر چيز را كه مى خواهى ستايش يا نكوهش كن، همان گونه كه تو در مورد خويشتن هستى. وانگهى ميان ما هيچ فرق و اختلافى نيست، بلكه هر يك از ما در انديشه و گفتار دوست خود شريك است.

به خدا سوگند مى دانى در آنچه ميان ما و تو مى گذرد ما معذوريم. و چنين نيست كه تو ما را غير از آنكه نسبت به تو توجه و فروتنى داريم بشناسى و خود مى بينى كه در كارها به تو مراجعه مى كنيم، و به همين جهت است كه ما هم از تو همان چيزى را مى خواهيم كه تو از ما.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 247

اما اين گفتارت كه مى گويى «اگر مردم بر من پيروز شوند از كسى جز شما دو تن يارى نمى جويم و اگر بخواهند مرا درهم شكنند جز با قدرت و عزت شما قدرت و شوكت نمى يابم»، معلوم است كه ما و تو را از اين كار چاره ديگرى نيست و ما و تو همان گونه ايم كه آن شاعر قبيله كنانه سروده است: «... براى ما از سوى ايشان و براى ايشان از سوى ما در قبال دشمن و بر كرانه آن مراتب عزت چنان است كه نردبانهايش برافراشته است».

اما اين سخن تو كه مى گويى «دشمن تو را بر ضد ما تحريك مى كند و تو را بر ما مى شوراند» به خدا سوگند، آنچه دشمن در اين باره در مورد تو انجام داده است بيشتر از آن را پيش ما درباره تو گفته و انجام داده است، و ما را از همان چيزى باز داشته كه تو را، يعنى هر دوى ما را از رعايت فرمان خدا و پيوند خويشاوندى باز داشته است. تو و ما ناچار به حفظ دين و آبرو و جوانمردى خود هستيم. به جان خودم سوگند، كه اين موضوع درباره ما و تو چنان به درازا كشيده است كه از آن بر جان خود بيمناكيم و همان گونه كه تو از آن به ترس و بيم افتاده اى ما هم در ترس و بيم هستيم.

اما اينكه از ما مى خواهى انديشه و رأى خويش را در مورد تو بيان كنيم، ما به تو خبر مى دهيم كه همان گونه است كه تو دوست مى دارى و هيچ كدام از ما دو تن از ديگرى جز همين را نمى داند و چيز ديگرى را از او نمى پذيرد و هر يك ما در اين مورد كفيل و ضامن ديگرى است و حال آنكه تو يكى از ما دو تن را از هر تهمتى تبرئه و منزه ساختى و ديگرى را به خيال خودت متهم داشتى و ساكت كردى و حال بدان كه ميان ما فرقى نيست، آن را كه تو خوش نمى دارى [يعنى على عليه السلام ] گوياتر از آنكه او را برى مى دانى نيست، ديگرى هم در مورد چيزهايى كه ناخوش مى دارى همچون آن يكى است. بنابر اين، تو بايد از ما دو تن خشنود و راضى باشى يا ناراضى و خشمگين تا ما بتوانيم همان گونه كه تو هستى باشيم و مطابق با آن و پيمانه در قبال پيمانه پاداشت دهيم. اينك ما انديشه خود را به تو گفتيم و نهان ضمير خود را با راستى براى تو روشن ساختيم و همان گونه كه گفتى راستى نجاتبخش تر و سالم تر است. اكنون تو به آنچه فرا خوانده مى شوى پاسخ مثبت بده و مسجد و آرامگاه پيامبر (ص)

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 248

را برتر از آن بدان كه در آن پيمان شكنى و مكر كنى. راست بگو كه رهايى يابى و سلامت مانى و ما از خداوند براى خودمان و تو آمرزش مى خواهيم.

ابن عباس مى گويد: در اين هنگام على عليه السلام با هيبت به من نگريست و گفت: او را در همان حال كه هست رها كن تا به آنچه دلش مى خواهد برسد. به خدا سوگند اگر دلها و انديشه هاى ما براى او پيدا و آشكار شود آن چنان كه به چشم خويش آن را ببيند همان گونه كه با گوش خود آن را مى شنود باز هم همواره ستم پيشه و در حال انتقام گرفتن خواهد بود. به خدا سوگند، من نمى خواهم بر آنان درافتم و ساطور بر گوشت آنان نهم، و اينگونه سخن گفتن از ناحيه او مخالفت و بدى معاشرت است.

عثمان گفت: اى ابا حسن آرام باش، به خدا سوگند تو خود مى دانى كه رسول خدا (ص) مرا به گونه ديگرى وصف فرموده است و تو خود پيش او بودى كه فرمود «همانا ميان اصحاب من گروهى سلامت جويند و عثمان از ايشان است و او نسبت به ديگران از همه خوش گمان تر است و با محبت خير خواه آنان». على عليه السلام گفت: گفتار آن حضرت را با كردار خودت تصديق كن و با آنچه كه هم اكنون در آن هستى مخالفت كن. درباره تو سخنانى گفته مى شود كه اگر قبول كنى همان كافى است. عثمان گفت: اى ابا حسن آيا در اين باره اعتماد و وثوق دارى گفت: آرى، گمان نمى كنم كه چنان كنى. عثمان گفت: من هم اعتماد مى كنم و تو از كسانى هستى كه دوست او زبون و سخنش تكذيب نمى شود.

ابن عباس مى گويد: دست آنان را گرفتم و آن دو با يكديگر دست دادند و آشتى كردند و شوخى نمودند و من برخاستم و آن دو گفتگو و تبادل نظر كردند و سپس از يكديگر جدا شدند. به خدا سوگند، هنوز روز سوم نرسيده بود كه هر يك از ايشان مرا ديد و در مورد ديگرى سخنانى گفت كه «شتر هم بر آن فرو نمى- خوابد» و دانستم كه پس از آن راهى براى آشتى ميان آن دو وجود ندارد.

احمد بن عبد العزيز جوهرى در كتاب اخبار السقيفه، از قول محمد بن- قيس اسدى، از معروف بن سويد نقل مى كند كه مى گفته است: هنگام بيعت با عثمان،

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 249

به خلافت، در مدينه بودم، مردى را ديدم كه در مسجد نشسته بود و در حالى كه مردم بر گرد او بودند دست بر هم مى زد و گفت: جاى بسى شگفتى است از قريش و اينكه آنان براى خلافت كس ديگرى غير از اهل بيت را برمى گزينند آن هم اهل بيتى كه كان فضيلت و ستارگان پرتو بخش زمين و مايه روشنايى همه سرزمينهايند. به خدا سوگند، ميان ايشان [اهل بيت ] مردى است كه هرگز پس از رسول خدا (ص) مردى همچون او نديده ام كه به حق سزاوارتر و در قضاوت از او عادل تر باشد. او از همگان بيشتر امر به معروف و نهى از منكر مى كند. پرسيدم: اين مرد كيست گفتند: مقداد است. پيش او رفتم و گفتم: خدايت قرين صلاح بدارد آن مردى كه مى گفتى كيست گفت: پسر عموى پيامبرت (ص) يعنى على بن ابى طالب.

معروف مى گويد: مدتى درنگ كردم و پس از آن ابوذر را كه خدايش رحمت كناد ديدم و آنچه را مقداد گفته بود برايش نقل كردم. گفت: راست مى گويد. گفتم: پس چه چيزى مانع آن شد كه اين حكومت را در ايشان قرار دهيد گفت: قوم ايشان نپذيرفتند. گفتم: چه چيزى شما را از يارى ايشان باز داشت گفت: آرام باش، اين سخن را مگو و از اختلاف بر حذر باشيد. [گويد:] من سكوت كردم و كار چنان شد كه شد.

شيخ ما ابو عثمان جاحظ در كتابى كه در آن بهانه هايى براى بدعتها و نو آوريهاى عثمان آورده است مى نويسد: على بيمار شد، عثمان از او عيادت كرد و على عليه السلام اين بيت را خواند: «چه بسيار ديدار كننده كه بدون دوستى به عيادت مى آيد و دوست مى دارد كه كاش بيمار رنجور در گذرد». عثمان گفت: به خدا سوگند نمى دانم آيا زندگى تو را خوشتر مى دارم يا مرگت را. اگر بميرى مرگت مرا درهم مى شكند و اگر زنده باشى زندگى ات مرا به رنج و بلا گرفتار مى دارد و تا هنگامى كه تو زنده اى همواره سرزنش كنندگان را مى بينم كه تو را پناهگاه خود قرار مى دهند و به تو پناه مى آورند. على عليه السلام فرمود: اين تصور تو كه مرا پناهگاه خرده گيران و سرزنش- كنندگان خود مى دانى از بد گمانى تو سرچشمه مى گيرد و موجب مى شود در دل خود اين گونه مرا جاى دهى، و اگر به پندار خودت از سوى من بيمى دارى براى

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 250

تو بر عهده من عهد و پيمان خداوندى است كه تو را از من باكى نخواهد بود «تا وقتى كه دريا پشم را خيس مى كند». و همانا كه من تو را رعايت و از تو حمايت مى كنم ولى چه كنم كه اين كار براى من در نظرت سودبخش نيست. اما اين سخن تو كه مى گويى «مرگ و فقدان من تو را درهم مى شكند»، هرگز چنين نيست و تا هنگامى كه وليد و مروان براى تو زنده و باشند از فقدان من شكسته نخواهى شد. عثمان برخاست و رفت. همچنين روايت شده است كه آن بيت شعر را عثمان خوانده است: گويند او بيمار شده بود على عليه السلام به عيادتش رفت و عثمان گفت: «چه بسيار ديدار كننده كه بدون خير خواهى به عيادت مى آيد و دوست مى دارد كه اى كاش بيمار رنجور در گذرد».

ابو سعد آبى در كتاب خويش از قول ابن عباس نقل مى كند كه مى گفته است: ميان عثمان و على عليه السلام سخنى در گرفت و عثمان گفت: چه كنم كه قريش شما را دوست نمى دارند زيرا به روز بدر هفتاد تن از ايشان را كه چهره هايشان چون شمش طلا بود كشتيد و بينى هاى آنان پيش از لبهايشان به خاك در افتاد همچنين روايت شده است كه چون مردم كارهاى عثمان را بر او خرده گرفتند برخاست و در حالى كه به مروان تكيه داده بود براى مردم سخنرانى كرد و چنين گفت: همانا هر امتى را آفتى است و هر نعمتى را بلايى، آفت اين امت و بلاى اين نعمت قومى هستند كه بسيار عيبجويند و خرده گير. براى شما، در ظاهر، آنچه را دوست مى داريد آشكار مى سازند و آنچه را خوش نمى داريد پوشيده و نهان مى دارند، سفلگانى همچون شتر مرغ كه از نخستين بانگ كننده پيروى مى كنند.

آنان همان چيزى را بر من خرده مى گيرند كه بر عمر خرده مى گرفتند و او آنان

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 251

را زبون ساخت و درهم كوبيد و حال آنكه نصرت دهندگان من نزديكترند و افراد نيرومندترى در اختيار دارم. مرا چه مانعى است كه نتوانم در اموال افزون از نياز هر چه مى خواهم انجام دهم همچنين روايت مى كند كه على عليه السلام بيمار شد و عثمان به عيادت او رفت و گفت: چنين مى بينم كه سنگين شده اى. على گفت: آرى. عثمان گفت: به خدا سوگند نمى دانم مرگ تو براى من خوشتر است يا زندگى تو، در عين حال كه مرگ تو را دوست مى دارم خوش ندارم پس از تو زنده بمانم و اگر مى خواهى براى ما راه روشنى قرار بده يا دوستى در حال آشتى باش يا دشمنى در حال جنگ و ستيز و تو اينك همان گونه اى كه آن شاعر ايادى سروده است: «ميان ما لگام و ريسمان چموشى كشيده شده است در حالى كه نه نااميدى آشكارى از آن مى بينيم و نه اميد و طمعى».

على عليه السلام فرمود: آنچه كه از آن مى ترسى پيش من نيست ولى اگر پاسخت دهم فقط پاسخى مى گويم كه آن را ناخوش خواهى داشت. عثمان هنگامى كه او را محاصره كردند براى على (ع) چنين نوشت: اما بعد، آب از سر گذشت و كارد به استخوان رسيد و در مورد من كار از اندازه گذشت و كسى كه ياراى دفاع از خود را نداشت اينك در من طمع بسته است. «اگر قرار است كه من خورده شوم تو بهترين خورنده باش و گرنه پيش از آنكه پاره پاره شوم مرا درياب». زبير بن بكار خبر عيادت را به گونه ديگرى آورده است. او مى گويد: على عليه السلام بيمار شد عثمان در حالى كه مروان بن حكم همراهش بود به عيادت آمد،

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 252

عثمان شروع به سؤال كردن از حال على كرد و آن حضرت خاموش ماند و او را پاسخ نمى داد عثمان گفت: اى ابو الحسن تو براى من همچون فرزند نافرمان نسبت به پدر شده اى كه اگر زنده بماند از فرمان پدر سرپيچى مى كند و اگر بميرد پدر را ماتمزده و اندوهگين مى كند، چه خوب بود كه در مورد كار خود براى ما گشايشى قرار مى دادى: يا دشمن مى بودى يا دوست و ما را چنين ميان آسمان و زمين نگه نمى داشتى. همانا به خدا سوگند، كه من براى تو بهتر از فلان و فلانم و اگر كشته شوم كسى مثل من نخواهى ديد. مروان گفت: به خدا سوگند آهنگ آنچه پشت سر ما قرار دارد نخواهد شد مگر اينكه شمشيرهاى ما درهم آميزد و پيوندهاى خويشاوندى ما بريده گردد. عثمان برگشت و به مروان نگريست و گفت: خاموش باش و به خاموشى نرسى چه چيز موجب آمده است كه در كار ميان ما دخالت كنى.

شيخ ما ابو عثمان جاحظ از زيد بن ارقم روايت مى كند كه مى گفته است: شنيدم عثمان به على عليه السلام مى گويد: از جمله كارهاى من كه آن را زشت مى شمرى به كار گماشتن معاويه است و تو خود مى دانى كه عمر او را به كار گماشته بود. على عليه السلام فرمود: تو را به خداوند سوگند مى دهم مگر نمى دانى كه معاويه نسبت به عمر فرمانبردادتر از يرفأ غلام عمر بود عمر هر گاه عاملى را به كار مى گماشت مى توانست پاى بر گوش او نهد و حال آنكه اين قوم بر تو سوار شده و چيره اند و بدون اعتناء به تو خود با استبداد حكومت مى كنند. عثمان سكوت كرد.

ريشه هاى رقابت ميان على و عثمان:

مى گويم: جعفر بن مكى حاجب كه خدايش رحمت كناد براى من نقل كرد و گفت: از محمد بن سليمان حاجب الحجاب درباره كار على و عثمان پرسيدم- من اين محمد بن سليمان حاجب الحجاب را ديده بودم و آشنايى نه چندان استوارى با او داشتم، شخص اديب ظريفى بود كه از علوم فلسفى به رياضيات اشتغال داشت و در هيچ مذهبى تعصب نداشت- جعفر بن مكى مى گفت محمد بن سليمان به من پاسخ داد و گفت: اين دشمنى قديم و كهن ميان خاندان عبد شمس و خاندان هاشم

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 253

است، آن چنان كه حرب پسر اميه با عبد المطلب پسر هاشم ستيز و نزاع داشت و ابو سفيان نسبت به محمد (ص) رشك مى ورزيد و با او جنگ مى كرد و اين دو خانواده اگر چه در عبد مناف به يكديگر مى پيوستند ولى همواره نسبت به يكديگر كينه توز بوده اند. پس از آن پيامبر كه درود خداوند بر او و خاندانش باد، دختر خود فاطمه را به همسرى على در آورد و دختر ديگرش را به همسرى عثمان داد و توجه و محبت پيامبر (ص) نسبت به فاطمه بيش از آن دختر و دختر ديگرى كه پس از مرگ اولى به همسرى عثمان در آمده بود آشكار مى گشت همچنين توجه ويژه پيامبر به على و افزونى تقرب او و معاشرت پيامبر (ص) با على و ويژه گردانيدن او را، در امورى نسبت به خود، به مراتب بيشتر و افزونتر از عثمان بود و عثمان در اين مورد دلتنگ بود و بدين گونه ميان دلهاى ايشان فاصله ايجاد شد.

شايد بگو و مگوها و كينه هاى بى اساس و گله گزارى ها هم از قول خواهرى براى خواهر ديگر نقل و موجب تكدر خاطر آنان مى شده است و در نتيجه شوهرها هم نسبت به يكديگر احساس كدورت مى كرده اند همان گونه كه اين موضوع را در روزگار خودمان و ديگر روزگاران ديده و شنيده ايم و از قديم گفته اند هيچ چيز به اندازه همسران اخوت برادران را نمى تواند قطع كند. وانگهى چنين اتفاق افتاده است كه على عليه السلام گروه بسيارى از افراد خاندان عبد شمس را در جنگهاى پيامبر (ص) كشته است و اين موضوع هم موجب استوارى و افزونى كينه شده است و هرگاه انسان از كسى احساس وحشت و دلتنگى كند او هم همين احساس را نسبت به او خواهد داشت. سپس پيامبر (ص) رحلت فرمود، گروهى اندك به على گرايش پيدا كردند ولى عثمان از آنان نبود. همچنين عثمان همراه كسانى كه از بيعت با ابو بكر سرپيچى كرده بودند و در خانه فاطمه (ع) هم حاضر نشد و درباره خلافت امورى در سينه على عليه السلام بود كه به روزگار ابو بكر و عمر اظهار آن ممكن نبود كه عمر سخت خشمگين و نيرومند بود و در فرو گرفتن و سخن گفتن گشاده دست و زبان دراز بود و چون عمر كشته شد و كار خلافت را به نظر شوراى شش نفره قرار داد و عبد الرحمان بن عوف از خليفه كردن على روى گرداند و به عثمان گرايش پيدا كرد، على (ع) خوددارى نتوانست كرد و آنچه را پوشيده بود آشكار ساخت و آنچه را نهان بود ظاهر كرد و همواره اين موضوع ميان على و عثمان فزونى مى يافت تا آنجا كه جمع و انباشته شد و با وجود اين على عليه السلام

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 254

هيچ گاه چيزى غير از كارهاى ناپسند عثمان را مورد نكوهش قرار نداد و او را از چيزى جز آنچه كه شرع نهى كرده است باز نداشت، ولى عثمان شخصى ضعيف- النفس و سست و كم بينش و خيالپرداز بود و لگام اختيار خود را به مروان سپرده بود و او عثمان را به هر سو كه مى خواست مى كشيد و در واقع خلافت از مروان بود و عثمان فقط نامى از خلافت داشت. چون كار عثمان درهم فرو ريخت از على يارى و فريادرسى خواست و به او پناه برد و زمام كار را به على عليه السلام واگذاشت و على هم از او دفاع كرد ولى ديگر دفاع سودى نداشت و دشمنان را از او دور كرد كه آن هم سودى نداشت و كار آنچنان تباه شده بود كه هيچ اميدى به اصلاح آن نمى رفت.

جعفر مى گويد: به محمد بن سليمان گفتم: آيا عقيده ات اين است و مى خواهى بگويى على از خلافت عثمان رنج بيشترى ديد تا از خلافت ابو بكر و عمر گفت: نه، چگونه ممكن است اين چنين باشد عثمان شاخه يى از وجود ابو بكر و عمر است و اگر آن دو نبودند هرگز عثمان خليفه نمى شد و عثمان پيش از آن هرگز از كسانى نبود كه اميد و طمع به خلافت داشته باشد و به خاطرش خطور نمى كرد ولى موضوع ديگرى است كه موجب مى شود دلتنگى على از عثمان بيشتر باشد و آن خويشاوندى آن دو با يكديگر و پيوستن نسب آن دو در عبد مناف است و آدمى نسبت به پسر عموى نزديك خود بيشتر همچشمى مى كند تا نسبت به پسر عموى دورتر خود، وانگهى تحمل بسيارى از كارها از ناحيه خويشاوندان دور و بيگانگان براى آدمى آسانتر است از تحمل همان كارها از خويشاوندان نزديك.

جعفر گويد: به محمد بن سليمان گفتم: آيا معتقدى كه اگر عثمان از خلافت خلع مى شد ولى او را نمى كشتند كار براى على عليه السلام كه پس از عثمان با او به خلافت بيعت شد استوار و رو به راه مى شد گفت: نه، چگونه ممكن است اين كار را تصور كرد بلكه بر عكس اگر عثمان از خلافت خلع مى شد و زنده مى ماند درهم پاشيدگى كارهاى على (ع) بيش از آن بود و هر روز اميد بازگشت او مى رفت و بر فرض كه عثمان زندانى مى بود باز گرفتارى و سختى بسيار بود و هر روز بلكه هر ساعت مردم با فرياد نام او را بر زبان مى آوردند و اگر آزاد مى بود و اختيار خود را مى داشت و كسى مانع كارهاى او نمى شد، عثمان به گوشه يى از اطراف مملكت پناه مى برد و متحصن مى شد و مى گفت مظلوم است و

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 255

خلافتش را غصب و او را مجبور به كناره گيرى كرده اند و در آن صورت هم مردم به ميزان بيشترى گرد او جمع مى شدند و فتنه و گرفتارى سخت تر و پرمايه تر مى شد.

جعفر مى گويد: به محمد بن سليمان گفتم: درباره اين اختلافى كه در مسئله امامت از همان آغاز پيش آمده است چه عقيده دارى و ريشه و اساس آن را در چه چيزى تصور مى كنى؟ گفت: من براى اين موضوع چيزى جز دو اصل را مؤثر نمى دانم، نخست اينكه پيامبر (ص) در مورد مسئله امامت با درنگ و تأمل رفتار كرد و در مورد نام هيچ كس تصريح نكرد بلكه سخنان رسول خدا (ص) بيشتر به صورت رمز و اشاره و كنايه و تعريض بود آن چنان كه اگر صاحب آن به هنگام اختلاف و نزاع مى خواست حجت بياورد نمى توانست آن را به صورت برهان و حجت عرضه دارد و دلالت كافى در آنها وجود نداشت و به همين سبب على عليه السلام روز سقيفه به آنها استناد نكرد، زيرا در آنها نص روشنى كه بهانه را از ميان ببرد و حجت و برهان را ثابت كند وجود نداشت و عادت پادشاهان بر اين است كه چون پايه پادشاهى شان استوار مى شود و مى خواهند ولايت عهدى را به نام يكى از فرزندان خود يا شخص مورد اعتمادى قرار دهند نام او را تصريح مى كنند و روى منابر به نامش خطبه مى خوانند و در فاصله ميان خطبه ها از او نام مى برند و براى اين منظور به همه مناطق دور و كرانه هاى كشور نامه مى نويسند. همچنين هر پادشاهى كه داراى تخت و دژ و شهرهاى بسيار است نام ولى عهد خود را همراه نام خود بر صفحات درهم و دينار ضرب كند آنچنان كه هر گونه شبهه يى در مورد كار ولى عهد از ميان برود و شك و ترديد زايل شود.

موضوع خلافت، مسئله كوچك و خوار و سبكى نيست كه آن را به حال خود رها كنند تا در مظنه اشتباه و ترديد قرار گيرد و شايد در اين مورد رسول خدا (ص) را عذرى بوده است كه ما از آن اطلاع نداريم شايد ترس آن حضرت از اينكه كار اسلام به تباهى كشد يا ترس از اينكه منافقان ياوه سرايى و شايعه پراكنى كنند و بگويند: اين پيامبرى نيست كه پادشاهى است و در آن نسبت به ذريه و فرزندان خود وصيت كرده است و چون هيچ كدام از فرزندزادگان پيامبر (ص) به هنگام رحلت پيامبر از لحاظ سنى براى حكومت مناسب نبودند آن را براى پدر ايشان قرار داده است تا در حقيقت پس از او به همسرش كه دختر اوست و نيز به فرزندان آن زن اختصاص يابد.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 256

اما آنچه كه معتزله و ديگر پيروان مكتب عدل مى گويند كه «خداوند متعال مى داند كه مكلفان در رها كردن كارى كه مهمل است و نامعين، نزديكترند تا انجام كار واجب و پرهيز از گناه.» گويد: ممكن است رسول خدا (ص) در بيمارى مرگ خويش نمى دانسته است كه در آن بيمارى رحلت خواهد كرد و اميدوار بوده است كه باقى خواهد ماند تا براى امامت قاعده اى استوار فراهم آورد و از چيزهايى كه دليل بر اين موضوع است اين است كه چون در مورد خواستن قلم و مركب و استخوان شانه براى اينكه رسول خدا چيزى بنويسد تا پس از مرگش گمراه نشوند نزاع و بگو و مگو شد پيامبر (ص) خشم گرفت و فرمود: از پيش من بيرون برويد و پس از آنكه خشمش فرو نشست براى بار دوم آنان را فرا نخواند تا رشد و مصلحت را به ايشان بشناساند، بلكه كار را به تأخير انداخت به اميد آنكه دوباره بهبود يابد و سلامت شود.

محمد بن سليمان مى گفت با اقوال پوشيده و كنايات و رموزى نظير «حديث پينه زدن كفش»، «حديث منزلت هارون نسبت به موسى»، اينكه «هر كس من مولاى اويم على مولاى اوست»، «اين على يعسوب دين است»، «جوانمردى جز على نيست»، «حديث مرغ بريان» و اينكه «محبوبترين خلق خود را در نظر خودت برسان» و امثال اين احاديث نمى توان كار را فيصله داد و حجت را تمام و مدعى و خصم را ساكت و خاموش كرد و به همين جهت بود كه انصار از گوشه يى برخاستند و مدعى خلافت شدند و بنى هاشم از گوشه ديگر و ابو بكر هم مى گفت: با عمر يا ابو عبيده بيعت كنيد و عباس هم به على مى گفت: دست دراز كن تا با تو بيعت كنم و گروهى هم كه آن هنگام وجود نداشتند و بعدها فرصت يافتند مدعى شدند كه خلافت از عباس بوده كه عمو وارث است و ابو بكر و عمر حق او را غصب كرده اند و اينكه گفتم علت نخست بود.

اما سبب دوم براى بروز اختلاف موضوع، «شورى» است و اينكه عمر كار را بر عهده شش تن گذاشت و در مورد هيچ كدام نص صريحى نكرد و نه تنها در مورد ايشان كه در مورد كس ديگرى هم تصريح نكرد. بدين سبب در دل هر يك

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 257

از آن شش تن چنين تصورى پيش آمد كه شايسته خلافت و سزاوار پادشاهى و سلطنت است و همواره اين موضوع در دل و ذهن ايشان وجود داشت و نفس آنان هواى آن را مى داشت و چشمهايشان به سوى آن دوخته بود و نقش خلافت در خيال ايشان جاى داشت و اين خود از مايه هاى دلتنگى و كدورت ميان على و عثمان بود. سرانجام، كار به كشتن عثمان منجر شد و طلحه بيشترين نقش را در كشتن عثمان بر عهده داشت و او به دلايل متعددى ترديد نداشت كه حكومت پس از عثمان از او خواهد بود، از آن جمله: پيشگامى او در گرويدن به اسلام، ديگر آنكه پسر عموى ابو بكر بود و ابو بكر در دل مردم آن روزگار منزلتى بزرگتر از منزلت كنونى داشت، ديگر آنكه بخشنده و دست و دل باز بود، طلحه به روزگار زنده بودن ابو بكر در مورد جانشينى با عمر، ستيز مى كرد و دوست مى داشت ابو بكر خلافت را پس از خود به او واگذار كند. او هر صبح و شام در مورد عثمان، سرگرم فريبكارى و فتنه انگيزى بود، دلها را از او مى رمانيد و نفسها را بر او تيره و تار مى كرد و مردم مدينه و اعراب باديه نشين و مردم ديگر شهرها را بر او مى شورانيد و در اين كار زبير هم او را يارى مى داد كه او هم براى خويشتن اميد خلافت داشت و اميد آن دو براى رسيدن به خلافت نه تنها كمتر از اميد على نبود بلكه نيرومندتر هم بود چرا كه على عليه السلام را دو خليفه نخستين فرو كوبيده و ساقط كرده بودند و حرمتش را ميان مردم شكسته بودند و به فراموشى سپرده شده بود و بيشتر كسانى كه ويژگيها و فضيلتهاى او را به روزگار پيامبر مى شناختند مرده بودند و قومى روى كار آمده بودند كه او را نمى شناختند و فقط او را مردى همطراز با ديگر مسلمانان مى دانستند و از آن همه فضايل كه به او برمى گشت در نظر عامه مردم فقط همين باقى مانده بود كه پسر عموى رسول خدا و شوهر دخترش و پدر دو نوه اوست و ديگر چيزها به فراموشى سپرده شده بود، وانگهى قريش چنان كينه او را در دل داشتند و چنان از او منحرف بودند كه نسبت به هيچ كس چنان نبودند و قريش به اندازه همين كينه و دشمنى كه نسبت به على داشتند نسبت به طلحه و زبير محبت مى ورزيدند زيرا مقدمات و اسباب آن كينه در آن دو فراهم نبود و آن دو در اواخر روزگار عثمان از قريش دلجويى مى كردند و به آنان وعده بخشش مى دادند و طلحه و زبير در نظر خود و در نظر مردم، اگر چه بالفعل خليفه نبودند ولى بالقوة خليفه شمرده مى شدند زيرا عمر تصريح كرده بود كه آن دو از اعضاى شورا باشند

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 258

و هر دو را براى خلافت پسنديده بود و عمر چنان بود كه در زندگى و پس از مرگ از گفتارش پيروى مى شد و رفتارش مورد پسند و موفق و مؤيد و مطاع بود و فرمانش اجرا مى شد. چون عثمان كشته شد طلحه با حرص بسيار آهنگ خلافت كرد و اگر مالك اشتر و گروهى از شجاعان عرب كه با او همراهى مى كردند نبودند و خلافت را براى على قرار نمى دادند هرگز على عليه السلام به خلافت نمى رسيد و چون خلافت از چنگ طلحه و زبير بيرون شد آن شكاف بزرگ- يعنى نبرد جمل- را پديد آوردند و ام المومنين عايشه را با خود بيرون آوردند و آهنگ عراق كردند و چه فتنه يى برانگيختند. وانگهى همين نبرد جمل مقدمه يى براى جنگ صفين شد زيرا اگر دستاويز معاويه به آنچه در بصره اتفاق افتاد نمى بود ياراى انجام جنگ صفين و كارهايى را كه كرد نداشت. معاويه مردم شام را به اين گمان باطل انداخت كه على به سبب جنگ با ام المومنين عايشه و جنگ با مسلمانان و كشتن طلحه و زبير كه هر دو از اهل بهشت اند فاسق و بزهكار شده است و مى گفت: هركس مومنى را كه اهل بهشت است بكشد خودش اهل آتش است.

بنابراين مى بينى كه تباهى جنگ صفين شاخه يى از تباهى و فساد جنگ جمل است، سپس از تباهى معاويه و جنگ صفين همه گمراهى ها و تباهها و زشتيهاى بنى اميه سرچشمه گرفته است. فتنه ابن زبير هم شاخه هايى از گرفتاريهاى روز جنگ خانه عثمان است كه به عبد الله بن زبير مى گفت عثمان همين كه به كشته شدن خود يقين پيدا كرد بر خلافت من تصريح كرد و مرا در اين مورد گواهانى است كه يكى از ايشان مروان بن حكم است. حال مى بينى كه چگونه اين امور از يك اصل سرچشمه گرفته و همگى شاخه هاى يك درخت است و شراره هاى يك كانون و همين گونه اين دور و تسلسل ادامه داشته است و سرچشمه اينها همان شوراى شش نفره است.

محمد بن سليمان گفت: شگفت انگيزتر از اين موضوع پاسخى است كه عمر داده است: چون به او گفتند چگونه است كه تو يزيد بن ابى سفيان و سعيد بن عاص و معاويه و فلان و بهمان را كه از «مولفة قلوبهم» و بردگان جنگى، و برده زادگان هستند به فرمانروايى مى گمارى ولى از اينكه على و عباس و زبير و طلحه را به كارى بگمارى خوددارى مى كنى گفت: على خردمندتر و فرزانه تر از اين است ولى بيم آن دارم ديگرانى كه از قريش هستند چون در سرزمينها پراكنده شوند تباهى بسيار ببار آورند.

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 4، ص 259

كسى كه از گماشتن آنان به اميرى منطقه يى مى ترسد كه مبادا طمع در پادشاهى ببندند و هر يك براى خود مدعى آن شوند چگونه نمى ترسد و آنان را به صورت شش تن مساوى اعضاى يك شورى قرار مى دهد كه هر شش تن خود را شايسته و آماده براى خلافت مى دانند و آيا چيزى از اين مهمتر و نزديكتر براى تباهى وجود دارد و روايت شده است كه روزى هارون الرشيد دو پسر خود محمد و عبد الله [امين و مأمون ] را ديد كه با يكديگر بازى مى كنند و مى خندند، رشيد نخست از اين موضوع خوشحال شد ولى همين كه آن دو از نظرش ناپديد شدند گريست. فضل بن ربيع به او گفت: اى امير المومنين، چه چيزى به گريه ات واداشته است و حال آنكه جاى شادى است نه گاه اندوه گفت. اى فضل، آيا اين شوخى و دوستى و مودت ميان اين دو را ديدى به خدا سوگند كه اين دوستى به كينه و دشمنى تبديل خواهد شد و بزودى هر يك از اين دو حاضر است جان ديگرى را بگيرد و در ربايد كه پادشاهى عقيم است رشيد كه خلافت را براى آن دو به ترتيب و يكى را پس از ديگرى قرار داده بود چنين نگران بود، حال بنگر در مورد كسانى كه ترتيبى منظور نشده باشد و همگى چون دندانه هاى شانه در يك رديف قرار داشته باشند چگونه است.

من [ابن ابى الحديد] به جعفر بن مكى گفتم: همه اين سخنان كه گفتى از قول محمد بن سليمان نقل كردى عقيده خودت چيست؟ اين بيت را خواند:

«اذا قالت حذام فصد قوها فان القول ما قالت حذام»

هر گاه حذام سخنى گفت تصديقش كنيد كه سخن درست همان است كه او بگويد.