مراحل آفرينش انسان در قرآن

۲۷ آذر ۱۳۹۵ 0

یکی از شگفتی های قرآن بیان مراحل آفرینش انسان است که در زمان نزول قران دقت عبارات به کار رفته چندان برای مخاطبان قران مفهوم نبود اما امروزه با پیشرفت علم آناتومی شگفتی بیان قرآن در این مورد مشهود می گردد و این خود نشانی از اعجاز قران است.

1. منشاء آفرینش انسان

الف. آفرینش انسان از آب

یکی از مطالب شگفت انگیز قرآن این است که آفرينش موجودات زنده حتی انسان را از «آب» می داند. آب در بعضی از آیات به صورت مطلق آمده است مانند: (و جعلنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ‏ءٍ حَيٍّ)؛ (انبیاء/30؛ نور/45) «و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم» و در بعضی دیگر به آفرينش انسان از مطلق آب اشاره می کند، مانند: (وَهُوَ الَّذي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً)؛ (فرقان/ 54)؛ «و اوست کسی که از آب بشری آفرید و او را نسبی و دامادی قرار داد». در آیات دیگر به آب با ويژگي مخصوص اشاره شده است، مانند: (مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهينٍ)؛ (سجده/8؛ مرسلات/20) «از چکیده آب پست»، (خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ) (طارق/ 6)؛ «از آب جهنده».
در میان دانشمندان برای خلقت انسان از آب دو دیدگاه وجود دارد:
الف) منظور این است که آب بیشترین ماده تشکیل دهنده بدن انسان است، حتی حیات همه موجودات زنده ـ گیاهان و حیوانات ـ به آب بستگی دارد. آفرینش حضرت آدم(ع) نیز از «طین»؛ (مخلوطی از آب و گل) بود. (مكارم شيرازي، ناصر، تفسیر نمونه، 17/126).
بیان دیگر این نظریه این است که حدود 3/4 حجم بدن را آب تشکیل می دهد و کاهش سریع آن با حیات منافات دارد. در شرایط معمولی نیز کل مواد مورد نیاز بدن از طریق خون به سلول های بدن می رسد و حدود 60٪ حجم خون را پلاسما تشکیل می دهد که بيشتر از آب تشکیل شده است و در صورت بروز کم آبی، حرکت گلبول هاي قرمز و مواد غذایی مختل می گردد. حتی اگر خون رساني به يك عضو قطع شود، باعث نابودي آن عضو و به اصطلاح مردمي «سکته» (Infarczion) مي شود، لذا وابستگی حیات کلّیه موجودات از جمله انسان به آب، قطعي است.
ب) مقصود این است که انسان از منی و نطفه آفريده شده است. شاهد اين ديدگاه آیات ذیل می باشد: (فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً)؛ (فرقان/ 54) «او را نسبی و دامادی قرار داد» و (ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهينٍ)؛ (سجده/ 8).
«جعل» در آیات به معنی آفرینش و «نسل» به معنی فرزندان و نوه ها در تمام مراحل است و «سلاله» در اصل به معنی عصاره و فشرده خالص هر چیز است که منظور از آن در این آیه، نطفه آدمی است که در حقیقت عصاره کل وجود او می باشد. (مكارم شيرازي، ناصر، تفسیر نمونه، 17/126؛ ر.ک: بوکايی، مقایسه ای بین تورات، انجیل، قرآن و علم/ 25؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 2/445 ـ 437).
نتیجه: آیاتی که آفرينش انسان ها را به صورت مطلق از آب می دانند، با دیدگاه اوّل مطابقت دارند و علم نیز انگشت صحت بر آن می گذارد و آیات گروه دوم گوياي اين هستند که آفرينش انسان از آب منی می باشد که در هر دو صورت جزء شگفتی های علمی قرآن شمرد می شود.

ب. نطفه؛ منشاء پیدایش انسان

قرآن در تبیین مراحل آفرينش انسان، نطفه را یکی از عوامل خلقت می داند. شایسته است برای آشنایی بیشتر پیرامون این واژه به تفسیر و لغت مراجعه نموده و دستاورد آن را با علم تجربی مقایسه نمود.
نطفه از «نطف» به معنای چکیدن همراه با صاف شدن و کم کم بودن می باشد؛ (راغب اصفهانی، مفردات، ذیل ماده نطف) اما در اقرب الموارد آمده است: نطفه چه کم باشد چه زیاد، نطفه نامیده می شود. (اقرب الموارد، ذیل ماده نطف) در کتاب العین، علاوه بر بیان موارد فوق، نطفه را به قطره آب تشبیه کرده است: «تشبیهاً بقطرة الماء» و عرب برای شبی که در آن قطره قطره باران ببارد «لیلة نطوف» می گوید، اما جوهری قائل است: اگر جمع نطفه، نَطّاف باشد، به معنای آب صاف و اگر نُطَف باشد، به معنای ماء الرجل می آید. (به نقل از: ابن منظور، لسان العرب، ذیل ماده نطف)
مرحوم طبرسی در این باره می نویسد: نطفه به معنای آب کم از مذکر یا مونث است و هر آب صاف را نطفه مي گویند. و راجع به (نطفة امشاج) می نويسد: اصل نطفه به معنای آب کم است که گاهی به آب زیاد نیز اطلاق می شود. (طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذيل آیه 5 سوره حج).
اگر نطفه به معنای آب کم باشد، مقصود اين است که انسان از آب کم آفریده شده و اين گوياي اعجاز و قدرت الهی است. اگر به معنای آب صاف شده باشد، یعنی نطفه، چکیده و صاف شده وجود انسان است. مؤید این نظریه نکره بودن نطفه در 11 آیه از آیات قرآن است که نشان از صاف شده و چکیده بدن دارد.
با توجه به کتاب های لغت و کاربرد نطفه در روایات (نهج البلاغه، خ 59) و عرف مردم، به نظر مي رسد نطفه به معنای چکیده آب کم و عصاره وجود انسان مي باشد و شامل زن و مرد می باشد. در مواردی هم به آب زیاد اطلاق شده است و در اصطلاح نیز عبارت است از آنچه از مردان یا زنان برای لقاح و تشکیل جنین خارج می شود. (ر.ک: رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 2/469).
نطفه ترکیبی از نطفه مرد (اسپرم)، با نطفه زن (اوول) است. اسپرم ها، کرمک هایی بسیار کوچک و ذره بینی اند که در هر مرتبه انزال 2 تا 500 میلیون اسپرم وجود دارد. (پاك نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر،1/241؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسيرنمونه، 25/334) یافته های جنسی انسان شامل 48 عدد کروموزم می باشد که هرکدام از ذرات متعددی به نام ژن ترکیب یافته اند. این ژن ها نقش مهمی در ساختمان سلّول زنده دارند و بعضی از این ذرات بسیار ریز حاصل حالات و صفات پدر و مادر است. (شیرازی، گذشته و آینده جهان/ 57).
واژه نطفه با الف و لام یک مرتبه (ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَة) (مؤمنون/14) و بدون الف و لام 11 مرتبه در قرآن آمده است. از این موارد بعضی به مطلق نطفه، (نحل/4؛ حج/5) اشاره دارند و به همین مضمون است: (غافر/67؛ کهف/37) برخی آیات هم به مخلوط نطفه زن و مرد ـ امشاج؛ آمیخته ـ دلالت دارند مثل: ( انسان/2).
و برخی دیگر هم به منی ـ نطفه ای که خارج می شود و در رحم می ریزد (نجم/46) اشاره دارند.
بيشتر صاحب نظران كنوني (سحابی، یدالله، خلقت انسان/147؛ رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن/ 481) معتقدند: امشاج به معناي مخلوط شدن نطفه مرد و زن است و طبيعتاً به دليل اين آميختگي، صفات پدر و مادر، منتقل می شوند ـ كه به واسطه 48 عامل وراثت که هر عامل، انتقال دهنده بين ده هزار تا صد هزار نشانه و اطلاعات مخصوص، می باشند. این اطلاعات عبارت است از عناصر انسان كه متراكم است؛ آميختگي رنگ هاي نطفه و... است، چون همه آن ها در نطفه جمع شده است.
نتیجه: با توجه به معنای لغوی نطفه ـ عصاره و چکیده ـ و از طرف دیگر اثبات علمی این نکته که صفات پدر و مادر به صورت فشرده و عصاره از نطفه منتقل می شود، می توان برداشت اعجاز از آیات الهی کرد.

ج. آفرینش انسان از منی

بعضی دیگر از آيات قرآن، منشاء آفرینش انسان را «منی» می دانند، مانند:
(وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْأُنْثى‏ مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنى)‏: (نجم، آيات 46ـ45؛ واقعه/ 59 ـ 58 و قیامت/37) «و هم اوست که دو نوع می آفریند: نر و ماده از نطفه ای چون فرو ریخته شود».
«منی» بر وزن «فلس» به معنی «تقدیر و اندازه گیری» است. «منی لک المانی؛ اندازه گیر برای تو اندازه گیری کرد». به مرگ «منیه» مي گویند، چون مقدر و اندازه گیری شده است. «تمنی» نیز به معنی آرزو کردنِ در ذهن است. به نطفه نيز منی می گویند، چون با قدرت خداوند اندازه گیری شده است. (راغب اصفهانی، مفردات؛ ابن فارس، مقاییس اللغة؛ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ذیل ماده «منی») در اصطلاح نيز به مایعی که از مردان هنگام آمیزش یا انزال خارج می شود، منی می گویند.
منی از جمله مواد آلی حیوانی و ازتی می باشد که مثل خون سریع فاسد مي شود؛ کانون جذب میکروب ها است؛ تغییر رنگ مي دهد و از عصاره هر بيست گرم خون، یک گرم منی تولید می گردد.
یک قطره منی حاوی 200 تا 300 میلیون اسپرماتوزئید است. گاهی به نطفه مرد کرمک گفته می شود. کرمک ها درازند و طول آن ها 10 تا 100 مو (هر مو یک میلیونم متر) می باشد. سر و گردن و دم بسیار متحرکي دارند که با آن در هر ثانیه 14تا 23 میکرون حرکت مي كنند. اسپرم ها فقط 300 تا 500 عدد به ناحیه باروری می رسند كه تنها یکی برای باروری مورد نیاز است. (ر.ک: لانگمن، توماس، رویان شناسی لانگمن، ترجمه دکتر بهادری و شکور/30؛ پاک نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، 1/241؛ دیاب، عبدالحمید وقرقوز، طب در قرآن/81؛ گذشته و آینده جهان/ 56؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 22/241).
نتیجه: قرآن منشاء آفرینش انسان را آب، نطفه، منی می داند. از سويي می توان گفت یکی از مصداق هاي آب، نطفه و منی است. همان منی که با سه لفظ بیان شده است و هر کدام گوشه ای از اسرار علمی آفرينش انسان را به نمایش می گذارند و از اشارات علمی قرآن به حساب می آیند.

2. مراحل تکامل نطفه در رحم

الف. علقه، مرحله دیگر خلقت

واژه «علق» شش بار (علق/1-2؛ حج/5؛ مومنون/14؛ غافر/67 ؛ قيامت/38) در پنج آيه به صورت هاي مختلف به كار رفته است. همچنين سوره اي به نام علق نازل شده است. به اتفاق بيشتر مفسران (ر.ك: مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه،27/153) 5 آيه اول سوره علق نخستين آياتي است كه در غار حرا بر پيامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) نازل شد.
«علق» جمع «عَلَقَه» و در اصل به معناي چيزي است كه به چيز بالاتر آويزان شود. كاربرد آن در خون بسته، زالو، خون منعقد كه در اثر رطوبت به هر چيز مي چسبد، كرم سياه كه به عضو آدمي مي چسبد و خون را مي مكد و... مي باشد. (مصطفوی، حسن، التحقيق في كلمات قرآن كريم، اصفهاني، راغب، مفردات، ذيل ماده «علق»؛ ر.ك: قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ذيل ماده «علق») پس مي توان گفت در مواردي كه علق به كار رفته «چسبندگي» و «آويزان بودن» لحاظ شده است.
«علق» همان خون بسته اي است كه از تركيب اسپرم مرد با اوول زن حاصل و به رحم زن داخل مي شود و خود را به آن آويزان مي كند. پس از پيوستن نطفه مرد به تخمك زن، تكثير سلّولي آغاز مي شود و به صورت يك توده سلّولي كه به شكل توت است در مي آيد (در اصطلاح به آن مرولا Marula گويند) و در رحم لانه مي گزيند، يعني سلول هاي تغذيه كننده به درون لايه مخاطي رحم نفوذ مي كنند و به آن آويزان (نه كاملاً چسبيده به رحم) مي شوند. قرآن اين مطلب را با واژة زيباي «علق» بيان كرده است. (دكتر دياب عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن، ترجمه چراغي/86).
اگر واژه «علق» را به معناي خون بسته بپذيريم، مي توان تناسب آن را با موارد كاربردش اين گونه بيان كرد:
1. چسبنده بودن آن (مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه،27/156). (کرمی كه براي مكيدن خون به بدن مي چسبد)؛
2. آويزان شدن آن به جداره رحم؛
3. شباهت به زالو (زالو هر بار مي تواند به اندازه يك فنجان قهوه، خون انسان يا حيوان را بمكد) نطفه در رحم، زالو وار به رحم مي چسبد و از خون تغذيه مي كند. (نجفی، گودرز، مطالب شگفت انگيز قرآن/ 99)
همچنين در وجه تشبيه به زالو گفته اند كه در مرحله ايجاد جنين، از هر دو ماده اي به نام «هپارين» ترشح مي شود تا اينكه خون در موضع منعقد نشود و تغذيه پذير باشد. (دكتر پاك نژاد، اولين پيامبر آخرين دانشگاه، 11/110) دیگر آن که شكل علقه مانند زالو است و اين حالت در چهار هفته اول ادامه دارد. (اسماعيل پاشا، دكتر عبدالعزيز، اسلام و طب جديد يا معجزات علمي قرآن، ترجمة سيد غلامرضا سعيدي/ 182) خلاصه آنکه با توجه به ديدگاه دانشمندان، مفسران و اهل لغت، «علق» به معناي «خون بسته»(1) آويزان به رحم است، بويژه آنكه اين مرحله از آفرينش انسان را در علم جنين شناسي جديد، واسطه بين نطفه و مضغه (گوشت شدن) مي شمارند، يعني اين خون بسته حدود 24 ساعت به جدار رحم آويزان مي ماند و از خون آن تغذيه مي كند. (2)
نتیجه: با توجه به محدودیت علم پزشكي در 14 قرن پيش، مسأله مذكور را مي توان از اعجاز علمي قرآن دانست كه بعد از 14 قرن كشف شده است.

ب. مضغه مرحله بعدی خلقت

قرآن کریم در مراحل آفرينش انسان پس از نطفه و علقه، مرحله «مضغه» را مطرح می سازد. از مضغه سه بار در قرآن ياد شده است.
خداوند در سوره حج می فرماید: (ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُم)‏؛ «سپس از [خون بسته‏] آويزان، سپس از (چيزى شبيه) گوشت جويده شده، شكل يافته (= متمايز) و شكل نيافته (= غير متمايز آفريديم؛) تا براى شما روشن سازيم (كه خدا بر انجام رستاخيز تواناست)». (مؤمنون/14؛ حج/5)
واژه «مضغه» در لغت به معنای غذا و یا گوشت جویده شده است، به عبارت دیگر به قطعه ای از گوشت گفته مي شود که گويا جویده شده است. (مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 11/124).
جنین انسان از هنگام لقاح تخمک و کرمک تا لحظه جايگزيني در رحم 6 روز در راه است، سپس در رحم تا چهارده روز به صورت آویزک (علق) به رشد خود ادامه می دهد و از هفته سوم بارداری با چشم غیرمسلح به صورت گوشت جویده شده ديده مي شود. گذراندن دوره تمایز لایه های زاینده (مضغه) تا ماه سوم بارداری ادامه مي يابد، (رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 2/498، به نقل از: لانگمن، رویان شناسی پزشکی/38)، اما این «مضغه» همیشه یک حالت ندارد و مراحل و حالات گوناگونی را طي مي كند. قرآن از اين تحول با عنوان «مخلقه و غیرمخلقه» ياد مي كند، البته مفسران دیدگاه های مختلفی درباره این دو تعبیر دارند، از جمله:
1. جنین کامل یا ناقص الخلقه باشد. (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 14/24)؛
2. مقصود از مخلقه، مرحله تصویر جنین است. (مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن/338؛ طباطبایی، محمد حسین، المیزان في تفسير القرآن، 14/344)؛
3. مخلقه، همان مضغه شکل یافته و متمایز است. (ر.ک: دکتر دیاب، عبد الحمید و قرقوز، طب در قرآن/ 87) و ... .
تعبیر بسیار زیبا و شگفت انگیز قرآن (مضغه، مخلقه و غیرمخلقه، حج / 5) با یافته های پزشکی جدید هماهنگ است و جنین را در این دوره (هفته سوم به بعد) به صورت گوشت کوبیده معرفي می کند و اشاره ای لطیف به تمایز لایه های سه گانه: (اکتودرم = لایه خارجی؛ مزودرم = لایه میانی؛ آندودرم = لایه داخلی) دارد. تعبیر قرآنیِ مخلقه ـ که به معنای ایجاد چیزی با کیفیتی خاص و خصوصیاتی معین است ـ خود نوعي رازگویی و اعجاز علمی است.
نتیجه: از مجموع نظرات استفاده می شود که «مخلقه و غیرمخلقه» صفت «مضغه» است، به این معنی كه در برخی از اقسام مضغه، مقدرات و کیفیت خصوصیات کامل است و در اقسام دیگر کامل نیست. (ر.ک: رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن/ 500) و این خود یکی از شگفتی های قرآن به شمار می آید.

ج. مرحله تشکیل استخوان و گوشت

قرآن بعد از بیان مرحله «مضغه= گوشت جویده» به مرحله دیگری اشاره مي كند و مي فرمايد:
(فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً)؛ «و گوشت جويده شده را به صورت استخوان‏هايى آفريديم و بر استخوان‏ها گوشتى پوشانديم». (مؤمنون/14)
برای آشنايي بهتر با مرحله استخوان بندی جنین، لازم است مرحله پوشاندن گوشت نیز توضيح داده شود.
آیه بالا بیانگر آن است که نخست استخوان تشکیل مي شود، بعد گوشت روی آن قرار مي گيرد.
در سومین هفته رشد جنین، لایه های سه گانه اکتودرم، مزودرم و اندودرم تشکیل می شود. از لایه اکتودرم، اعضا و ساختمان هايی که در ارتباط با دنیای خارج باقی می مانند، ایجاد می گردد، مانند: دستگاه عصبی، پوشش حس، گوش، بینی، چشم و... .
از لایه مزودرمی اعضای سکتروم (غضروف و استخوان)، دستگاه ادراری و تناسلی و... به وجود می آید.
از لایه اندودرمی هم، دستگاه معدی، روده ای، تنفسی، مثانه و... ساخته می شود.
با توجه به این مطالب، غضروف و استخوان ها از لایه میانی ـ مزودرم ـ تشکیل می شود که به وسیله دو لایه دیگر ـ اکتودرم و اندودرم ـ پوشیده شده اند که از آن دو لایه اکثر گوشتی بدن مثل پوست، غدد و... ساخته می شود. هم چنین ساخته شدن سلول هایی که باعث پیدایش غضروف و استخوان می شود از هفته چهارم بارداری شروع می شود، اما سلول های ماهیچه ای پس از آن ساخته می شود. (ر.ک: لانگمن، توماس، رویان شناسی پزشکی، ترجمه دکتر بهادری و شکور/ 57).
گفته شد که لایه میانی مزودرم غضروف ها و استخوان ها را تشکیل می دهد، پس بهتر است با غضروف و استخوان سازی آن آشنا شویم.
«غضروف» نوعی بافت همبند است که به علت ويژگي ارتجاعی فشار زیادی را مي تواند تحمل کند و از بافت های نرم بدن نيز پشتیبانی به عمل آورد.
هر غضروف ماده ای بنیادی دارد که در ساختمان آن مقدار زیادی (حدود 70 درصد) آب به کار رفته است. این ماده بنیادی می تواند در آب جوش حل شود و ماده ای به نام ژله غضروف یا کندرین (chondrin) را به وجود آورد. رنگ غضروف سفید مایل به رنگ آب است، البته در افراد مسنّ به علت تغییرهاي متابولیک، می تواند به رنگ زرد باشد.
غضروف اولین مرحله ساخته شدن استخوان است. غضروف بافتی مشتق از مزانشیم است که برای اولین بار در اواخر هفته چهارم زندگی جنین ظاهر می شود و در قسمت هایی که می خواهد استخوان تشکیل دهد، ابتدا باید قالبی از غضروف به وجود آید تا بعداً به استخوان تبدیل شود، بنابراین استخوان سازی به دو صورت انجام می پذیرد:
1. استخوان سازی داخل غشایی؛ 2. استخوان سازی داخل غضروفی.
استخوانی که به گونه ابتدایی در بدن جنین تشکیل می شود، به طور موقت و به تمامي از نوع نابالغ یا اولیه است. بافت استخوانی جنین پس از تولد به تدریج از بین مي رود و به جای آن استخوان بالغ یا ثانویه تشکیل می گردد.
نکته جالب در بافت استخوانی این است که این بافت از ابتدای تشکیل تا پایان عمر دو فعالیت متضاد دارد: استخوان سازی و تخریب استخوان (ر.ک: کریمی یزدی، حسن، شگفتی پزشکی در قرآن کریم/47 ـ 41).
در نتیجه با توجه به مطالب علمی می توان گفت که: سلول های غضروفی و استخوانی از لایه میانی جنین (مزودرم) زودتر از سلول های ماهیچه ای و پوستی پدید می آیند. پس سلول های استخوانی و غضروفی با دو لایه دیگر جنین (اکتودرم و اندردرم) پوشیده مي شوند و سلول های ماهیچه ای و پوستی روی آن ها را مانند لباس می پوشانند. (ر.ک: رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،2/513 ـ 506؛ شریف، عدنان، من علم طب القرآن/59؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 14/212؛ دیاب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن/89) این یافته های علمی با مطالب قرآنی هماهنگ است و نشان از شگفتی علمی قرآن دارد.
__________________________________
پی نوشت:
1. لازم به ذكر است كه احتمالات ديگري درباره «علق» وجود دارد از جمله: بعضي علق را به معناي نطفه مرد (اسپرماتوزئيد) معنا كرده اند (مطالب شگفت انگيز قرآن/ 99). بعضي ديگر به معناي موجود صاحب علاقه ـ اشاره به روح اجتماعي انسان ـ تفسير كرده اند و عده اي هم اشاره داشته اند به گل حضرت آدم(ع) كه حالت چسبندگي دارد. (ر.ك: دكتر رضايي اصفهاني، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن/ 487 ـ 481)
2. حضرت آيت الله معرفت بعد از پذيرفتن اين نظريه كه «علق خون بسته است»، مي گويد: علقه در روز هفتم به جداره رحم مي چسبد (التمهيد، 6/82).