ترجمه و شرح خطبه 151 نهج البلاغه؛ بخش چهارم: وظیفه مردم در فتنه

«بين قتيل مطلول، و خائف مستجير، يختلون بعقد الايمان و بغرور الايمان، فلا تكونوا انصاب الفتن، و اعلام البدع و الزموا ما عقد عليه حبل الجماعه، و بنيت عليه اركان الطاعه، و اقدموا علي الله مظلومين، و لا تقدموا عليه ظالمين و اتقوا مدارج الشيطان، و مهابط العدوان، و لا تدخلوا بطونكم لعق الحرام، فانكم بعين من حرم عليكم المعصيه، و سهل لكم سبل الطاعه» (انسانهاي باايمان در آن زمان يا كشته‌شدگاني هستند كه خونشان به هدر رفته است و يا ترسندگاني كه جوياي پناهند. آنان را با پيمان سوگند و نمايش ايمان بفريبند. پس نباشيد شما در نشانهاي فتنه و علائم بدعتها، و ملتزم شويد به آنچه كه طناب جماعت (حقيقي) مسلمانان بسته و اركان اطاعت خداوندي بر آن بنا نهاده شده است. و بپرهيزيد از حركت در راه‌هايي كه شيطان همواره نموده و خصومت در آن تمركز يابد. داخل نكنيد به شكمهايتان لقمه‌هاي حرام را، زيرا شما در ديدگاه آن خداوندي هستيد كه معصيت را براي شما حرام و راه‌هاي اطاعت را براي شما سهل و هموار فرموده است.)
با سوگندهاي فريبنده و با نمايشگريهاي ايمان، وارد عرصه اجتماع ميشوند و همه واقعيات و حقائق را مختل مي‌سازند:
اين هم يكي از مختصات گردانندگان فتنه‌ها است كه مردم ساده‌لوح در آن فتنه‌ها با پيمان‌ها و سوگندها و وعده‌ها و شعارهاي دروغين فريفته ميشوند. بقول بعضي از صاحبنظران علوم جامعه‌شناسي: (متاسفانه در تاريخ تحولات و انقلابات بشري گاهي بي‌اساس‌ترين شعارها، جذاب‌ترين و حركت آفرين‌ترين آنها بوده است.) توضيح اين جمله را در همين مبحث مطرح خواهيم نمود. همچنين پيمان‌ها و تعهدهاي فراواني كه براي گرم نگهداشتن بازار فتنه، يا توجيه و بهره‌برداري آن، بسته شده است، هيچ اثري جز قانع ساختن پيچ و مهره‌هاي فتنه كه ناآگاهانه ماشين فتنه را تنظيم و محكم نگاه مي‌دارند، در حقيقت آنها نيست. ولي همين شعارها و پيمان‌ها بوده‌اند كه روزگار خودكامگان فتنه‌جوي را به كام آنها چرخانده‌اند. آن واقعيات و حقائقي كه با نمايش شعارها و پيمان‌هاي نابكارانه مختل مي‌گردند نه تنها قابل شمارش نيستند، بلكه ضررهاي ناشي از آنها، بدون اينكه جبران‌پذير باشند، با دست آن شعارسازان و پيمان‌بندها بر بشريت وارد مي‌شوند و تاريخ ننگ‌آلودي را براي نوع انسانها ورق مي‌زنند. اما اينكه (در تاريخ تحولات و انقلابات بشري، گاهي بي‌اساس‌ترينن شعارها جذابترين و حركت آفرين‌ترين آنها بوده است) تا حدود قابل توجهي صحيح و قابل مشاهده تاريخي است.
بعنوان مثال- در انقلاب دوران اخير در بعضي از كشورهاي بزرگ دنيا، شعارهايي را مي‌بينيم كه محتواي آنها، وعده جزمي مي‌دارد كه آن كشور و حتي ديگر جوامعي كه از آرمانهاي آن انقلاب پيروي كنند، به بهشت موعود خواهند رسيد. انسانهاي پيرو آن انقلاب، به حداكثر آرمانهاي خود نائل خواهند آمد. ترقي و تمدن و آزادي به بركت آن انقلاب، بشريت را نجات خواهد داد! بشريت بدون قبول آن انقلاب، حتي گام كوچكي هم در مسير تكامل نخواهد برداشت! در صورتيكه تلفات جاني و مالي و معنوي كه در آن انقلاب به وجود آمد، اگر در تاريخ بشري بي‌سابقه نبوده، حداقل كم‌سابقه بوده است.
فتنه‌ها و انقلابات بمعناي واقعي آنها در توضيح ماهيت و مختصات فتنه‌ها، بهتر از آن مطالبي كه در اين خطبه و در بعضي ديگر از سخنان مبارك اميرالمومنين عليه‌السلام آمده است، از هيچ كسي شنيده نشده است. بهمين جهت است كه به بحث و بررسي ديگري درباره فتنه‌ها نمي‌پردازيم. اما ماهيت انقلاب و مختصات آن، يك تقسيم معمولي در تحولات جوامع وجود دارد كه جامعه‌شناسان آن را مطرح مي‌نمايند. اين تقسيم، با نظر به عميق و يا سطحي بودن دگرگوني، مورد بررسي قرار ميگيرد كه دو قسم عمده دارد:
 قسم يكم- تحول سطحي است كه در برخي از پديده‌ها يا روابط اجتماعي و فردي صورت مي‌گيرد، مانند مسائل اقتصادي، حقوقي، نظامي، سيستم‌هاي سياسي، يا فرهنگي و غيرذلك. اصطلاح متعارف اينگونه دگرگوني‌ها را رفورم مي‌نامند. بديهي است كه هم انقلابات عميق و هم حركات رفورمي نسبي بوده و حد و مرز معيني ندارند. نخست بايد در نظر بگيريم كه عمق و نفوذ هيچ انقلابي كه هدف‌گيري تكاملي دارد نمي‌تواند به آن درجه باشد كه ماهيت و مختصات انسان را چنان تغيير بدهد كه او را ذاتا و حقيقتا دگرگون نمايد. زيرا هيچ انقلابي با نظر به استحكام حقائق ذاتي انسان و باصطلاح منطق و فلسفه كلاسيك: جنس و فصل او را نميتواند بكلي تغيير بدهد، مگر اينكه او را به نابودي بكشاند. اما تقسيم فراگير درباره انواع انقلابات را مي‌توان به نحو زير بيان نمود:
 1- انقلاب همه جانبه‌اي كه باعث دگرگوني طرز تفكر درباره اصل زندگي، حدود آزادي و برخورداري از مواد معيشت و تفسير جديد امتيازات و ارزش‌ها، تغيير در سيستم هاي اقتصادي، حقوقي، اخلاقي و سياسي و عناصر فرهنگي بوده باشد، اگر چه امكان وقوع چنين انقلابي بسيار اندك است، و مانند آن نوع انقلاب نيست كه همه ماهيت و مختصات انسان را دگرگون بسازد، كه خود يك دگرگوني محال است.
 2- انقلابي كه بعضي از جوانب شئون انساني را تغيير مي‌دهد، البته اين نوع در تاريخ فراوان‌تر از قسم اول بوده است، مانند انقلابات مذهبي يا سياسي يا اقتصادي كه كم و بيش به وقوع پيوسته است. مانند انقلاب دين يهود و مسيحي و اسلام و غيرذلك و انقلابات سياسي مانند دگرگوني سيستم‌هاي استبدادي به مشروطيت يا دموكراسي و اقتصادي مانند كشاورزي به صنعتي، اقتصاد فرد به اجتماعي و امثال اينها.
 3- گاهي در برهه‌هايي از تاريخ ديده ميشود كه انواعي از آرمانهاي جديد بوسيله متفكران و صاحبنظران ظهور مي‌كنند و مردم آنها را مي‌پذيرند و جزء فرهنگشان قرار مي‌دهند، ولي هرگز آن آرمانها از فضاي درون انسانها به عرصه عمل وارد نمي‌شوند. مانند آرمان محبت انسانها بيكديگر، لزوم مراعات كرامت و شرف انساني، برخورداري از آزادي‌هاي معقول، تعديل خودخواهي‌ها … بهيمن جهت نمي‌توان گفت: بروز اين آرمانها انقلابي در جوامع بشري ايجاد مي‌كند. اين آرمانها بقدري در مغزها و كتابهاي ساخته تفكرات انسانها فراوان و داراي جنبه‌هاي بسيار باعظمت و لذت‌بخش است كه قابل توصيف و تبيين نمي‌باشد. با اين حال، متاسفانه هر چه پيشتر مي‌رويم، حيات واقعي و عيني انسانها با اضداد اين آرمانها متبلور مي‌گردد! تا كجا؟ نميدانم! شايد خدا نخواسته تا نابودي بشريت از روي زمين!!
 4- انقلابات بوسيله اجتماع نيروها و به تكاپو افتادن هماهنگ آنها بطور همزمان، مانند انقلاب كبير فرانسه، انقلاب اكتبر شوروي در دوران اخير و غيرذلك. البته نمي‌توان گفت كه يك مقدار نيروهاي متنوع در يك زمان محدود بطور هماهنگ به تكاپو افتاده، ناگهان يك انقلاب را به وجود مي‌آورند، زيرا اغلب آن نيروها و عواملي كه براي ايجاد دگرگوني دست بهم داده و موجب دگرگوين ميشوند، زاييده شده همان دوران انقلاب نيستند، بلكه ممكن است معلولهايي باشند كه علل آنها از مدتهاي طولاني پيش در آن جامعه بوجود آمده و با گذشت زمان، آن علتها به فعاليت مي‌افتد و زمينه را براي انقلاب ايجاد مي‌كنند. هر دو انقلاب كه در بالا نامبرده شد از اين قبيل مي‌باشند.
 5- انقلابات تدريجي- مي‌توان گفت: از هنگام بروز ارتباطات بيشتر ميان جوامع بشري در روي زمين و مخصوصا با ظهور پديده صنعت در عرصه اجتماعات، اين نوع تحولات بيشتر از گذشته و با سرعتي بسيار زياد، بشريت را در خود فرو برده است. و بدانجهت كه عوامل اين تحولات بدون دخالت اراده آزادانه مردم و حتي بدون آگاهي اكثريت قابل توجه آنها صورت گرفته و صورت مي‌گيرد، لذا نميتوان اين تحولات را با معيارهاي ارزشي مورد محاسبه قرار داد. مخصوصا اگر عامل سودگرايي و سلطه‌گري را كه گردانندگان صنايع امروزي دنيا با استناد به آن دو، فعاليت مي‌كنند، در نظر بگيريم، مي‌فهميم كه اين تحولات چقدر از محاسبات آگاهانه و اراده آزاد به دور
مي‌باشند. اگر مردم امروزه بفهمند كه تحول تدريجي و بدون پيش‌بيني‌ها و آمادگي‌هاي عقلاني بالنسبه به موجوديت گذشته آنها چه آسيب‌هايي وارد كرده است، سوالات غير قابل حل و فصل فراواني را به مديريتهاي جوامع امروزي متوجه مي‌سازند كه شماره اول آنها اينست كه كو انسان و انسانيت؟
با نظر به ملاك ارزش‌ها مي‌توان به دو نوع انقلاب نيز توجه داشت و مي‌توان چنين گفت: اقسام انقلابات با توجه به ملاك ارزش‌ها بر دو قسم مهم تقسيم مي‌گردند: قسم يكم- انقلابات ارزشي. قسم دوم- انقلابات غير ارزشي.
 در قسم دوم بايد در نظر گرفت يك عده انسانها با توجه به امكانات دگرگوني و وجود زمينه تكاپوهاي دسته جمعي براي نفوذ و ايجاد تغييرات در جامعه، دست به كار ميشوند، بدون مراعات اينكه با اينجاد تغييرات چه ارزش‌هايي از ديدگاه تكامل انساني را به وجود خواهند آورد، حتي ممكن است تنها هدفهاي مطلوب خود را بدون قضاياي مسلم اخلاقي و معنوي كه ملاك ارزشها هستند، در نظر گرفته و هيچ پروائي نداشته باشند كه آنچه به وجود خواهد آمد ضد قضايايي مسلم اخلاقي و معنوي خواهد بود. البته بنظر نمي‌رسد كه بوجود آورنده و گردانندگان يك انقلاب اجتماعي به صراحت بگويند كه ما مي‌خواهيم انقلابي را با اين هدف يا اهداف به وجود بياوريم و كاري با آن نداريم كه اين انقلاب جامعه را با ضد ارزش‌ها آلوده خواهد ساخت، ولي همانگونه كه شواهد تاريخي نشان مي‌دهد، آن نوع انقلاباتي كه اهداف ارزشي را منظور ننموده است، معمولا جامعه را جولانگاه ضد ارزش‌ها ساخته است.
يك اشتباه بسيار ضرربار كه در اين نوع جريانات تحولي پيش مي‌آيد، اينست كه مردم حتي بعضي از صاحبان انديشه، كارهاي بزرگي كه بوسيله تحولات انقلابي به وجود مي‌آيد، با كارهاي ارزشي اشتباه مي‌كنند. آنان ممكن است كار قتل و غارت چنگيز و چنگيزمنشان تاريخ را كه چشمگير و شگفت‌انگيز بوده و به يك معني بزرگ شمرده ميشود با آن كارهاي انقلابي كه خدمت به نوع بشريت مي‌كند، يكي دانسته و نفهمند كه كار بسيار چشمگير و شگفت‌انگيز چنگيزسيرتان تاريخ بزرگ و بهمان بزرگي كه دارد ضد ارزش و تباه‌كننده بشر و بشريت مي‌باشد، در صورتيكه كسي كه يك دوايي را براي معالجه سردرد كشف نموده و آن را به راه مي‌اندازد، اگر هم كارش كوچك جلوه كند داراي ارزش مي‌باشد. اگر كسي بگويد: اشتباه و غلط ميان بزرگ حسي و ارزش‌ها از بزرگترين خيانتها بر جوامع انساني است، بهيچ وجه گزافه‌گويي نكرده است. از اين بيان معناي قسم يكم كه عبارتست از انقلابات ارزشي نيز روشن مي‌شود و آن عبارتست از اينكه هر انقلابي كه موجب پيشبرد انسانها در (حيات معقول) بوده باشد، ارزشي ناميده ميشود، اگر چه در برابر دگرگوني‌هاي بزرگ كه بنام انقلاب براي بشريت روي داده است، نمود ناچيزي داشته باشد. انقلابات ديني حقيقي و اخلاقي صحيح از اين نوع محسوب ميشوند. آن حقائق كلي كه همه يا اغلب انقلابات پس از بروز تمدنها، تحقق بخشيدن آنها را اهداف يا از جمله اهداف خود ارائه مي‌دهند، ولي …!
با دقت در تاريخ و اهداف و كارنامه انقلابات با مطالبي روبرو مي‌گرديم كه بعضي از آنها را ذيلا متذكر ميشويم:
1- نيازهاي مادي. مانند خوراك و پوشاك و مسكن و بهداشت تامين خواهد شد. بديهي است كه ضروري‌ترين آرمان هر انقلاب و تحولي، رفع همين نيازها است. از طرف ديگر قضيه چنين نيست كه رفع اين نيازها بدون اشكالات و اختلالات ديگر براي همه مردم جامعه صورت بگيرد، بعنوان مثال محال است نتيجه صرف انرژي‌هاي فكري و عضلاني همه افراد جامعه يكنواخت بوده و همه آن بتوانند نيازهاي مادي خود را به يكسان برطرف بسازند و اين اختلاف در طول تاريخ قابل مشاهده است. حتي در انقلابات بعد از رنسانس (دوران نهضت) كه به اصطلاح عقلاني‌تر و علمي‌تر صورت گرفته است، باز ما نمي‌توانيم ارتفاع نيازهاي مزبور را بطور كاملا منطقي و فراگير و بر مبناي عدالت، مشاهده نماييم.
2- آرمان آزادي. اين هدف در انقلابات پس ار دوران نهضت غرب، احساسي‌ترين و مطلوب‌ترين شعارها را به خود اختصاص داده و با جرئت مي‌توان گفت: جدي‌ترين فعاليتهاي مغزي و عضلاني و پاك‌ترين وجدان‌ها در راه تحقق بخشيدن به اين آرمان، دست بكار برده، متاسفانه آنچه كه از اين فعاليتهاي پر ارزش نصيب بشريت گشته است، آن نوع آزادي‌ها بوده است كه مزاحم خواسته‌هاي قدرتمندان خودكامه و سلطه‌گران انسان‌نشناس نبوده است، مانند آزادي در انتخاب هر نوع عوامل تخدير براي غوطه‌ور شدن در ناهشياريها و مستي‌هايي كه به سود يكه‌تاران ميدان تنازع در بقاء تمام ميشود. و مانند آزادي در اشباع غرايز جنسي اگر چه به ابطال بديهي‌ترين اصول اخلاقي منجر گردد. و مانند آزادي قلم و بيان و گرايش‌هاي عقيدتي که مغزهاي انسانهاي دوران معاصر را زير رگبار تناقض فرسوده و آنان را روانه قهوه‌خانه‌هاي پوچ‌گرايي (نهيليستي) نموده است. اين آرمان (آزادي) را كه واقعا يكي از عاليترين وسائل پيشرفت تكاملي بشر است، متاسفانه تنها براي يله و رها ساختن غرائز حيواني و گزينش انواع تخدير و ناهشياري، و بستن زنجير به دست و پاي شخصيت كمال‌جوي انسانها به كار رفت! بالاتر از اين نابكاري‌ها، حتي افراد مردم ساده‌لوح در اشباع همان بي‌بند و باري‌ها نيز (آنطور كه خيال مي‌كنند) آزاد نيستند، زيرا اصول و قوانين اقتصادي و سياسي كه سلطه‌گران خودكامه، آنها را مبناي استمرار وجود خود مي‌دانند، بايد آن بي‌بند و باري‌ها را به آنطور كه آنان مي‌خواهند، توجيه نمايند و الا با صدها عوامل تبليغاتي و سياسي از آنها جلوگيري بعمل آمده، آن نوع يله و رهايي ترويج ميشود كه بر مبناي فوق استوار شده باشد!!
3- پيشرفت علم و صنعت. انقلابات دوران پس از رنسانس، اين آرمان را تحقق بخشيد، ولي براي كدامين جوامع؟ تنها براي آن جوامع كه به اصطلاح انقلاب براه انداخته‌اند، در صورتيكه همه انقلابات شايد بدون استثناء همه اين آرمان‌ها را براي بشريت مطرح كرده بودند. شما اين طرح را از ادعاي جهاني بودن همه انقلاباتي كه در چند قرن اخير صورت گرفته است، مي‌تواند استنباط نماييد. بعبارت روشن‌تر همه انقلابات در اين چند قرن اخير چنين ادعا به راه انداخته‌اند كه اين آرمانها (رفع نيازهاي مادي، آرمان آزادي، پيشرفت علم …) جهاني بوده و مردم جامعه‌اي كه انقلابي را به راه انداخته بودند، نشاط و خوشحالي‌شان بر اين انگيزه بود كه ما در اين حركت و تحول با تن دادن به هر گونه گذشت و فداكاري، بشريت را نجات خواهيم داد، و آرمانهاي مزبور را براي همه انسانهاي جوامع تحقق خواهيم بخشيد. نگاهي مختصر به بعضي از مواد قانون اساسي آن كشورها ادعاي مزبور را بخوبي اثبات مي‌كند. ولي افسوس، صد افسوس كه هيچيك از آن آرمانها نه تنها نصيب بشريت نگشت، بلكه تنها آن قسمت از آن آرمانها كه بعد مادي مردم جوامع انقلابي را تحقق مي‌بخشيد، جامعه عمل پوشيد كه خود يكي از عوال پايمال كردن حقوق ناتوانان ديگر جوامع مي‌باشد.