ترجمه و شرح خطبه 165 نهج البلاغه؛ بخش چهارم: آفرینش جانداران کوچک و بزرگ

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 6، ص: 395-391

از پشه هاى ريز گرفته تا نهنگ ها و فيل ها:
امام(عليه السلام) در اين بخش از خطبه اشاره کوتاهى به شگفتى هاى ديگر جانداران مى کند تا تصوّر نشود عجايب و شگفتى ها مخصوص طاووس است; مى فرمايد: «پاک و منزه است آن کس که (حتى) براى مورچگان ريز و پشه هاى خرد، دست و پا قرار دارد و بالاتر از آن ها ماهيان بزرگ (و نهنگ ها) و فيل را آفريد» (وَ سُبْحَانَ مَنْ أَدْمَجَ(1) قَوَائِمَ(2) الذَّرَّةِ(3) وَالْهَمَجَةِ(4) إِلَى مَا فَوْقَهُمَا مِنْ خَلْقِ الْحِيتَانِ(5) وَ الْفِيَلَةِ!).
امام(عليه السلام) در اين عبارت کوتاه به دو جاندار از کوچک ترين جانداران يعنى مورچه و پشه هاى ريز و به دو حيوان بزرگ که عظيم ترين جانداران روى زمين اند، اشاره مى کند: نهنگ در درياها و فيل در خشکى. مخصوصاً توجّه مخاطبان خود را به دست و پاى مورچگان و پشه ها جلب مى کند; دست و پايى که داراى تمام ويژگى هاى دست وپاى فيل است; خم و راست مى شود و از مغز فرمان مى گيرد و به جوانب مختلف انعطاف مى يابد; همواره تغذيه مى شود و براى خود اعصاب و عضلات و مفاصل و مانند آن دارد و به راستى اگر يکى از پاهاى آن ها را زير ميکروسکوپ هم قرار دهيم و در ساختمان آن اندکى بينديشيم به قدرت و علم بى پايان خدا آشنا خواهيم شد.
همچنين اگر درباره حيوانات بزرگ بينديشيم که مثلا قلب بعضى از نهنگ ها يک تن وزن دارد و بچه هاى آن ها در زير آب، شير مادر مى خورند; به اين گونه که مادر شير خود را در آب مى ريزد و نوزاد او بلافاصله آن را مى نوشد! و ساير شگفتى هاى آن ها، درس بزرگى از توحيد و خداشناسى است; گرچه مورچه ها ـ براى مثال ـ آن قدر در اطراف ما زيادند و ما با آن ها عادت کرده ايم که نمى دانيم ساختمان يک مورچه از ساختمان يک هواپيماى غول پيکر مهم تر است. قرآن مجيد مى گويد: «(وَکَأَيِّنْ مِّنْ آيَة فِى السَّمَاوَاتِ وَالاَْرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ); و چه بسيار نشانه اى (از خدا) در آسمان ها و زمين که آن ها از کنارش مى گذرند و از آن روى گردانند».(6)
و در پايان اين بخش اشاره به سرنوشت حتمى همه جانداران يعنى مرگ و نيستى کرده، چنين مى فرمايد: «و مقرر داشته هر موجود زنده اى که روح در آن دميده سرانجام رهسپار ديار فنا کند». (وَ وَأَى(7) عَلَى نَفْسِهِ إِلاَّ يَضْطَرِبَ شَبَحٌ(8) مِمَّا أَوْلَجَ فِيهِ الرُّوحَ، إِلاَّ وَ جَعَلَ الْحِمَامَ مَوْعِدَهُ، وَالْفَنَاءَ غَايَتَهُ).
آرى، سرانجام هر جنبده اى و صاحب روحى مرگ است و اين سخن از يک سو اشاره اى به اين است که حيات دنيا با تمام زيبايى ها و شگفتى هايش پايدار نمى ماند و نمى توان دل بر آن بست و از سوى ديگر با مقايسه مرگ و زندگى اين موجودات، بهتر مى توان به عظمت آفريدگار پى برد; زيرا اهمّيّت هر چيز به هنگام فنايش ظاهر مى شود.
* * *
نکته:
اندکى از شگفتى هاى ماهى هاى بزرگ و فيل ها:
درباره شگفتى هاى آفرينش مورچگان در تفسير خطبه 185 که امام(عليه السلام) بيان مشروحى درباره آن ها دارد به خواست خدا بحث خواهيم کرد; در اين جا تنها اشاره اى به زندگى ماهيان بزرگ (نهنگ ها) و فيل مى کنيم:
نهنگ ها:
دانشمندان مى گويند: در درياهاى جهان پانزده هزار نوع ماهى وجود دارد. بعضى از آن ها بسيار کوچکند که از يکى دو سانتى متر تجاوز نمى کنند و بعضى از آن ها مانند نهنگ هاى عظيم (که بالن، بال و وال نيز ناميده مى شود) طول بدنشان تا سى متر و وزنشان به سى تن مى رسد. آن ها شگفتى هاى زيادى دارند; مانند:
معده آن ها بسيار بزرگ است که چند خروار خوراک در آن ها جاى مى گيرد!
بچه هاشان هنگام تولد از سه تا شش متر طول دارند!
نوزادان آن ها از شير مادر که مانند فواره از بدن او خارج مى شود در زير آب مى نوشند!!
آن ها براى تنفس هميشه روى آب حرکت مى کنند و بيش از يک ساعت نمى توانند زير آب بمانند.
آن ها بزرگترين جانوران دريايى و بزرگ ترين حيوانات روى زمين اند و جزء پستانداران محسوب مى شوند.
بدن آن ها چربى بسيار زيادى دارد که مورد استفاده در صنايع مختلف است و به جاى دندان، تيغه هاى استخوانى دراز و خطرناکى دارند و شکارچيان به علت استفاده از چربى ها و تيغه هاى دهانشان اين حيوانات را با تدابير مخصوصى شکار مى کنند.
* * *
فيل ها:
در حال حاضر، فيل بزرگترين جانور خشکى است و دو نوع مهم دارد: فيل هاى هندى که به آن فيل آسيايى نيز مى گويند و فيل هاى آفريقايى.
فيل هاى آسيايى بزرگ تر و براى تربيت، زودتر از فيل هاى آفريقايى آماده مى شوند.
خرطوم فيل در واقع بينى و به جاى لب بالاى اوست; اما عملا کار دست را انجام مى دهد; يعنى فيل با خرطوم خود غذا به دهان مى برد و به هنگام گرما آب به پشت خود مى پاشد.
فيل، علف خوار است و با خرطوم بلند خود، علف ها را از زمين جمع مى کند و به دهان مى گذارد و به وسيله عاج هاى پرقدرت و تيز خود ريشه ها را از زمين بيرون مى آورد.
فيل حيوان بسيار باهوشى است که براى کارهاى مختلف قابل تربيت است و در سيرک ها حرکات بسيار دقيق و شگفت انگيزى از خود نشان مى دهد.
فيل ها در جنگل به طور اجتماعى زندگى مى کنند و اين خود دليلى بر هوشيارى آن هاست.
عمر فيل ها گاهى تا صد و پنجاه سال مى رسد! دندان فيل موسوم به «عاج» بسيار گران بهاست و از آن اشياى زينتى فراوانى مى سازند.
در گذشته شاهان و حکمرانان آسيا به فيل هاى خود مى باليدند و گاه لشکرى از فيل سواران تشکيل مى دادند. فيل هاى سلطنتى را مى آراستند و يراق هاى بسيار زيبا به آن ها نصب مى کردند.
شگفتى هاى فيل ها و ماهيان بزرگ، بيش از آن است که در اين مختصر بگنجد و امام اميرالمؤمنان(عليه السلام) با توجّه به اين ويژگى ها آن ها را از آيات عظيم خلقت شمرده است.(9)
****
پی نوشت:
1. «ادمج» از ماده «دموج» به معناى استحکام بخشيدن گرفته شده است.
2. «قوائم» جمع «قائمه» به معناى ستون و در اين جا اشاره به دست و پاهاست که ستون هاى بدن محسوب مى شوند.
3. «ذرّة» به معناى مورچه کوچک است و به معناى ذرات گرد و غبار و در عصر ما به اتم نيز معنا شده است.
4. «همجة» به معناى پشه کوچک است و جمع آن «همج» (بر وزن کرج) است.
5. «حيتان» جمع «حوت» به معناى ماهى است.
6. يوسف، آيه 105.
7. «وأى» از ماده «وأى» (بر وزن سعى) به معناى وعده دادن گرفته شده است.
8. «شبح» به معناى شخص و هر چيزى که در برابر انسان آشکار مى شود و حس آن را درک مى کند، آمده است.
9. به دائرة المعارف موسوم به «فرهنگ نامه و لغت نامه فرهنگ عميد» مراجعه فرماييد.