فَارْعَوْا عِبَادَ اللَّهِ مَا بِرِعَايَتِهِ يَفُوزُ فَائِزُكُمْ وَ بِإِضَاعَتِهِ يَخْسَرُ مُبْطِلُكُمْ، وَ بَادِرُوا آجَالَكُمْ بِأَعْمَالِكُمْ فَإِنَّكُمْ مُرْتَهَنُونَ بِمَا أَسْلَفْتُمْ وَ مَدِينُونَ بِمَا قَدَّمْتُمْ، وَ كَأَنْ قَدْ نَزَلَ بِكُمُ الْمَخُوفُ، فَلَا رَجْعَةً تَنَالُونَ [تُنَالُونَ] وَ لَا عَثْرَةً تُقَالُونَ. اسْتَعْمَلَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ بِطَاعَتِهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ، وَ عَفَا عَنَّا وَ عَنْكُمْ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ.
إرعَوا: مراعات كنيديَفوز: كامياب مى شودعَثرَة: لغزش و گناه
پس اى بندگان خدا، پاس داريد چيزى را كه رستگاران شما، بدان رستگار شدند و تبهكارانتان با ضايع گذاشتن آن، زيانمند گشتند. با كردارهاى خود بر اجلهاى خود پيشى گيريد. شما در گرو اعمالى هستيد كه به سلف خريده ايد و پاداش اعمالى را مى گيريد كه از پيش فرستاده ايد. گويى آن حادثه خوفناك بر شما وارد شده و راه بازگشتتان بسته گرديده و از لغزشهايتان رهايى نداريد. خداوند ما و شما را به طاعت خود و فرمانبردارى رسول خود وادارد. و به فضل و رحمتش گناهان ما و شما را عفو كند.
بندگان خدا، آن را رعايت كنيد كه به رعايت آن رستگار شمار رستگار مى گردد، و تبهكار شما به ضايع كردن آن خسارت مى بيند. بر مرگهاى خود به اعمال صالحتان پيشى جوييد، كه شما گروگان اعمال گذشته خود هستيد، و به آنچه انجام داده ايد جزا داده مى شويد. گويى مرگ وحشتناك بر شما فرود آمده، كه نه از آن باز گشتى داريد، و نه لغزشى را از شما مى پذيرند. خداوند ما و شما را در مدار طاعت خود و رسولش به كار گيرد، و از ما و شما به فضل و رحمتش در گذرد.
اى بندگان خدا، مراقب چيزى باشيد كه رستگاران با پاس داشتن آن سعادتمند شدند، و تبهكاران با ضايع كردن آن به خسران و زيان رسيدند. پيش از آن كه مرگ شما فرا رسد با اعمال نيكو آماده باشيد، زيرا در گرو كارهايى هستيد كه انجام داده ايد، و پاداش داده مى شويد به كارهايى كه از پيش مرتكب شده ايد. ناگهان مرگ وحشتناك سر مى رسد، كه ديگر بازگشتى در آن نيست، و از لغزش ها نمى توان پوزش خواست. خداوند ما و شما را در راه خود و پيامبرش استوار سازد، و از گناهان ما و شما به فضل و رحمتش در گذرد.
پس بندگان خدا پاس چيزى را بداريد كه با رعايت آن رستگاران شما سود بر مى دارند، و با ضايع ساختن آن تبه كارانتان زيانبارند، و با كرده هاى خود بر اجلهاتان سبقت بگيريد، چه شما در گرو آنيد كه از پيش خريده ايد، و پاداش آن را مى گيريد كه پيشاپيش فرستاده ايد. گويى مرگ هولناك بر شما فرود آمده است، نه بازگشتى داريد -بدين جهان- و نه بخششى از گناهان. خدا ما و شما را به فرمانبردارى خود و فرستاده خود بداراد، و به فضل رحمت خويش بر ما و شما ببخشايد.
(8) پس بندگان خدا (اكنون كه حال اهل دوزخ و بهشت را شنيديد) مواظبت نمائيد آنچه را كه به مواظبت آن رستگار شما سود مى برد، و به تباه ساختن آن تبه كار شما زيان مى برد (از دستور خدا و رسول پيروى كنيد تا سعادت و نيكبختى هميشگى بدست آريد و از آن غافل نباشيد كه بدبخت مى گرديد) و با كردارتان بر مرگهاى خود پيشى گيريد (طورى باشيد كه در موقع آمدن مرگ اضطراب و نگرانى نداشته باشيد) زيرا شما گروگان چيزى هستيد كه پيش فرستاده ايد، و جزاء داده مى شويد بآنچه كه بجا آورده ايد،(9) و مانند آنست كه مرگ شما را دريافته، پس باز گشتى نيست تا (بتدارك كردارهاى زشت خود) نائل شده، و نه از لغزش و گناهى (كه كرده ايد) وارهيده شويد (زيرا وا رهيدن از لغزشها بر اثر توبه و بازگشت است و آن در دنيا ممكن است كه دار تكليف و عمل است نه در آخرت كه دار جزاء است) خدا ما و شما را بطاعت و پيروى از خود و رسولش وادار نمايد، و به افزونى رحمتش از (گناهان) ما و شما بگذرد (با تأمّل و انديشه در مطالب بالا).
اى بندگان خدا مراقب چيزى باشيد که پيروزمندان با رعايتش به پيروزى مى رسند، و بدکاران با ضايع ساختنش به زيان و خسران گرفتار مى شوند. با اعمال صالح بر مرگ خود پيشى بگيريد، زيرا شما در گرو کارهايى هستيد که از پيش فرستاده ايد. و به سبب اعمالى که در گذشته انجام داده ايد جزا داده مى شويد. گويى مرگ وحشتناک به سراغ شما آمده; نه دسترسى به بازگشت داريد و نه از هيچ لغزشى توان پوزش. خداوند ما و شما را در راه اطاعت خود موفق دارد و از ما و شما به فضل و رحمتش در گذرد.
پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج7، ص: 313-311
آماده سفر آخرت باشيد:امام(عليه السلام) در اين بخش از خطبه به دنبال بيان سرنوشت بدکاران و نيکوکاران به هنگام مرگ و در قيامت مطلبى را بيان مى دارد که سبب نجات و پيروزى به هنگام مرگ و قيامت است، مى فرمايد: «اى بندگان خدا مراقب چيزى باشيد که پيروزمندان با رعايتش به پيروزى مى رسند، و بدکاران با ضايع ساختنش به زيان و خسران گرفتار مى شوند»; (فَارْعَوْا عِبَادَ اللّهِ مَا بِرِعَايَتِهِ يَفُوزُ فَائِزُکُمْ، وَ بِإِضَاعَتِهِ يَخْسَرُ مُبْطِلُکُمْ(1)).روشن است که اين تعبير گوياى امام، اشاره به تقوا و عمل صالح است که رعايت آن سبب رستگارى و پشت کردن به آن سبب زيان و خسران است. همان گونه که در قرآن مجيد مى فرمايد: «(وَمَنْ يُطِعِ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللهَ وَ يَتَّقِيهِ فَأُوْلئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ) ; هر کس خدا و پيامبرش را اطاعت کند و از خدا بترسد و از مخالفت فرمانش بپرهيزد آنها رستگاران واقعى هستند».(2)در ادامه اين سخن، از کوتاهى عمر انسان و عدم اعتماد به بقاى عمر و ابهام حاکم بر لحظه تحقق موت سخن مى گويد و همه را به شتاب براى اندوختن اعمال صالح دعوت مى کند و مى فرمايد: «با اعمال صالح بر مرگ خود پيشى بگيريد، زيرا شما در گرو کارهايى هستيد که از پيش فرستاده ايد و به سبب اعمالى که در گذشته انجام داده ايد جزا داده مى شويد»; (وَ بَادِرُوا آجَالَکُمْ بِأَعْمَالِکُمْ; فَإِنَّکُمْ مُرْتَهَنُونَ بِمَا أَسْلَفْتُمْ، وَ مَدِينُونَ(3) بِمَا قَدَّمْتُمْ).چه تعبير زيبايى است (تعبير به رهن و دين) نسبت به گناهان پيشين; گويى گناهان به صورت وامى به گردن انسان مى افتد و همه وجود، به منزله رهن در برابر اين وام گروگان است که تا توبه نکند و با اعمال صالح جبران ننمايد همچنان گرفتار آن است. قرآن مجيد مى فرمايد: «(کُلُّ نَفْس بِمَا کَسَبَتْ رَهِينَةٌ) ; هر کس گرو اعمال خويش است».(4)در حديث معروف نبوى (خطبه شعبانيه درباره اهميّت ماه مبارک رمضان) مى خوانيم: «أَيُّهَا النّاسُ إنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةُ بِأَعْمالِکُمْ فَفُکُّوها بِاسْتِغْفارِکُمْ; اى مردم جان شما در گرو اعمال شماست آن را به وسيله استغفار آزاد سازيد».(5)در ادامه به همگان هشدار مى دهد و مى فرمايد: «گويى مرگ وحشتناک به سراغ شما آمده، نه دسترسى به بازگشت داريد و نه از هيچ لغزشى توان پوزش خواستن»; (وَ کَأَنْ قَدْ نَزَلَ بِکُمُ الْمَخُوفُ، فَلاَ رَجْعَةً تَنَالُونَ، وَ لاَ عَثْرَةً تُقَالُونَ(6)).در حقيقت امام(عليه السلام) به اين واقعيت اشاره مى کند که ممکن است هر لحظه مرگ دامان انسان را در حادثه اى بگيرد، به خصوص اين که ما مرگ هاى ناگهانى را که بر اثر ايست قلبى يا حوادث ديگر اتفاق مى افتد با چشم خود مى بينيم، مرگى که بازگشت ناپذير است و اسباب ظاهرى در برابر آن عاجز وناتوان است.سپس امام(عليه السلام) اين فراز را با دعاى کوتاه و جامعى پايان مى بخشد و مى گويد: «خداوند ما و شما را در راه اطاعت خود و پيامبرش موفق دارد و از ما و شما به فضل و رحمتش در گذرد»; (اسْتَعْمَلَنَا اللّهُ وَ إِيَّاکُمْ بِطَاعَتِهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ، وَ عَفَا عَنَّا وَ عَنْکُمْ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ).****پی نوشت:1. «مبطل» از ريشه «بطلان» به معناى بيهوده گرا و کسى است که درصدد ابطال حق است .2. نور، آيه 52.3. «مدينون» از ريشه «دين» به معناى جزا گرفتن است و «مدينون» به کسانى گفته مى شود که به سبب کارى که انجام داده به آنها جزا داده مى شود.4. مدثر، آيه 38.5. وسائل الشيعة، جلد 7، صفحه 227، حديث 20، باب 18 از ابواب احکام شهر رمضان.6. «تقالون» از ريشه «اقاله» به معناى بازگرداندن و در اينجا کنايه از قبول عذر است.
«و بادروا آجالكم بأعمالكم»،با انجام دادن عبادات و كارهاى خير، به پيشواز مرگ رويد، خودتان را آماده فرا رسيدن مرگ سازيد كه مبادا غافلگير شويد و پيش از آمادگى شما اجلتان فرا رسد، زيرا در آن موقع براى فراهم ساختن زاد و توشه سفر آخرت فرصت نخواهيد داشت.«فانكم... قدمتم»،واژه مرتهن كنايه از نفوس انسانهاى گناهكار مى باشد كه به سبب گناهان، در قيد گرفتار شده و با انجام دادن اعمال نيك از قيد و بند آزاد مى شوند همان طور كه رهن معمولى، در گرو قرض گرفتار مى شود و با اداى آن قرض، از گرو آزاد مى شود، لفظ جزا كه در حقيقت به معناى پاداش و نتيجه عمل خير است در اين عبارات، به عنوان مجاز از باب اطلاق شيئى بر ضدّ خود بر كيفر اطلاق شده است كه نتيجه گناه و عمل شرّ مى باشد، خلاصه امام (ع) در اين عبارات مردم را هشدار داده است كه با معاصى و گناهان گذشته نفسهاى خود را در قيد و بند گرفتار ساخته اند و بايد هر چه زودتر با انجام دادن كارهاى نيك آن را از گروه معاصى و قيد و بند آزاد سازند و گرنه به عقوبت و كيفر آن دچار خواهند شد.«و كأن قد نزل»،كلمه «كأن» مخفّف كأنّ از حروف مشبهه به فعل است و قيد تشبيه مى باشد اسمش ضمير شأن و خبر آن هم جمله قد نزل است و مقصود همانند ساختن حالت حاضر مردم به موقعى است كه عامل ترس يعنى مرگ بر آنها فرود آمده كه در اين صورت فرصت از دست رفته و زمان برگشتن گذشته است.
منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 11، ص: 185
فارعوا عباد اللّه ما برعايته يفوز فائزكم، و بإضاعته يخسر مبطلكم و بادروا اجالكم بأعمالكم، فإنّكم مرتهنون بما أسلفتم، و مدينون بما قدّمتم، و كأن قد نزل بكم المخوف، فلا رجعة تنالون، و لا عثرة تقالون. استعملنا اللّه و إيّاكم بطاعته و طاعة رسوله، و عفا عنّا و عنكم بفضل رحمته.اللغة:و قوله (فلا رجعة تنالون) قال الشارح المعتزلي: الرواية بضمّ التاء أى تعطون يقال أنلت فلانا مالا منحته، و قد روى تنالون بفتح التاء.الاعراب:و قوله و كأن قد نزل، كأن مخفّفة من المثقّلة و اسمها ضمير شأن مستتر، و قوله فلا رجعة تنالون و لا عثرة تقالون، كلمة لا لنفى الجنس، و رجعة و عثرة في بعض النسخ بالبناء على الفتح و في بعضها بالنصب على الغاء لا التّبرية عن العمل و جعلهما مفعولين مقدمين على فعليهما.المعنى:ثمّ أكدّ الحثّ على التقوى بعبارة أخرى مرغبة إلى أخذها محذرة من تركها
منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 11، ص: 213
فقال (فارعوا عباد اللّه ما برعايته يفوز فائزكم و باضاعته يخسر مبطلكم) أى حافظوا على ما بحفظه و مواظبته يفوز الفائزون و هو التقوى و صالح العمل كما نطق به كتاب اللّه عزّ و جلّ قال «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللَّهَ وَ يَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ» و قال «الَّذِينَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ» .و باضاعته و تركه يخسر المبطلون أى الاخذون بالباطل و سميّء العمل، و هم التاركون للتقوى و المنهمكون فى الزيغ و الزلل قال تعالى «وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ يَوْمَئِذٍ يَخْسَرُ الْمُبْطِلُونَ» . (و بادروا آجالكم) الموعودة (بأعمالكم) الصالحة أى استعدّوا للموت قبل حلول الفوت استعاره (فانّكم مرتهنون بما أسلفتم) من الذّنوب محتاجون إلى فكّ رهانتها.قال الشارح البحراني: لفظ المرتهن مستعار للنفوس الاثمة باعتبار تقيّدها بالسيّئة و إطلاقها بالحسنة كتقيّد الرّهن المتعارف بما عليه من المال و افتكاكه بأدائه (و مدينون بما قدّمتم) أى مجزيّون به إن خيرا فخيرا و إن شرّا فشرا.ثمّ نبّه على قرب الموت منهم بقوله (و كأن قد نزل بكم المخوف) أى أشرف عليكم و أظلكم (فلا رجعة تنالون و لا عثرة تقالون) يعني أنّه إذا نزل فليس بعد نزوله رجعة تعطوها و لا عثرة تقالون منها، لأنّ إقالة العثرات بالتوبة إنما تكون فى دار الدّنيا، لأنها دار التكليف و العمل و أمّا الاخرة فهى دار الجزاء لا ينفع فيه الندّم و الاستقالة، و لو قال أحدهم ربّ ارجعوني لعلّى أعمل صالحا فيما تركت قيل له: كلا إنّها كلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ إلى يوم يبعثون. (استعملنا اللّه و اياكم بطاعته و طاعة رسوله) هو دعاء للتوفيق و الاعانة منه سبحانه على القيام بوظائف تكاليفه و مراسم طاعته (و عفا عنّا و عنكم بفضل) ه الواسع و كرمه السابغ و (رحمته) الّتي وسعت كلّ شيء، هذا.الترجمة:پس رعايت كنيد اى بندگان خدا چيزى را كه بسبب رعايت آن فايز شود راستكار شما، و بسبب ضايع نمودن آن زيان مى برد تبه كار شما، و مبادرت نمائيد بر اجلهاى خودتان با عملهاى خود، پس بدرستى كه شما گرو گذاشته شده ايد بسبب آنچه كه پيش فرستاده ايد، و جزا داده شده ايد بجهت آنچه كه مقدّم ساخته ايد، و گويا كه نازل شد بشما مرگ هولناك، پس بعد از مرگ بازگشتنى نيست كه عطا كرده شويد، و نه لغزشى كه عفو كرده شويد. توفيق بدهد خداوند ما را و شما را باطاعت خود و اطاعت رسول خود، و عفو فرمايد از ما و از شما بافضل و احسان خود و رحمت خود.
