ترجمه و شرح خطبه 224 نهج البلاغه؛ بخش اول: پرهیز از ظلم

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 8، ص: 402-397

وَمِن كلامٍ لَهُ عَليهِ السَلامُ يَتَبَرَّأُ مِنَ الظُّلْمِ.
از سخنان امام عليه السلام است كه در آن از ظلم و ستم تبرّى مى جويد (و داستان معروف عقيل و آهن تفتيده را بيان مى كند).

خطبه در يك نگاه:
به گفته بعضى از شارحان نهج البلاغه اين سخن را زمانى على عليه السلام بيان فرمود كه بعضى از اطرافيان به آن حضرت خرده گرفتند كه «معاويه» در سايه بذل و بخشش فراوان از بيت المال افراد را به سوى خود جذب مى كند و چه خوب بود كه شما هم از سختگيرى در امر بيت المال مى كاستى و افراد سركش را راضى نگه مى داشتى. امام عليه السلام برآشفت و اين سخن را ايراد كرد. كه در واقع از سه بخش تشكيل شده است:
بخش اوّل را به بحثى كلى و جامع و كوبنده درباره تبرّى از ظلم و ستم آغاز كرده و مى فرمايد: به هيچ قيمتى حاضر نيست كمترين ظلم و ستمى روا دارد و خشم و غضب پروردگار را براى خود بخرد.
بخش دوم به ذكر يكى از مصداقهاى روشن اين مطلب مى پردازد و داستان تنگدستى برادرش عقيل و انتظار نابجاى او را از بيت المال بيان مى فرمايد كه چگونه با «حديده محماة» (آهن تفتيده) به او پاسخ داد.
بخش سوم را به ياد كرد مصداق زنده ديگرى از بيزاريش از ظلم و ستم اختصاص مى دهد و داستان «اشعث بن قيس» منافق و حلواى ملفوفه را ذكر مى كند و با جمله هاى بسيار رسا و گويا و بى نظير در زمينه تبرّى از ظلم و ستم و پايمال كردن حقوق ديگران گفتار خود را پايان مى دهد.

چرا دست به ظلم بيالايم؟
جمعى از ياران امام(عليه السلام) به عنوان خيرخواهى عرض کردند تو مى خواهى با عدالت رفتار کنى و بزرگ و کوچک را يکسان شمارى; ولى گروهى از متمکّنان از عدالت تو ناراضيند و کارشکنى مى کنند در حالى که معاويه آنها را با اموال و هدايا جلب مى کند و مع الاسف غالب دنياپرستان به سوى او تمايل يافته اند. هرگاه تو اى اميرمؤمنان دست خود را به بذل و بخشش بيت المال بگشايى گردنها به سوى تو کشيده مى شود واطراف تو را خواهند گرفت. امام(عليه السلام) پاسخهاى صريح و کوبنده اى به آنها داد که بخشى از آن همين خطبه موضوع بحث ماست.(1)
از اين سخن به خوبى استفاده مى شود که امام(عليه السلام) سخت از اين انحراف فکرى که حتى دامان گروهى از خاصّان او را گرفته بود، سخت برآشفته است، لذا سعى مى کند با بيانات قاطع و ذکر شواهد و نظاير، اين فرهنگ غلط جاهلى را که امروز هم دستاويز سياستمداران حرفه اى است از افکار آنها بزدايد و فرهنگ قرآن و پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) را که بسط عدل و داد نسبت به همه قشرهاست جايگزين آن بسازد. مى فرمايد: «به خدا سوگند اگر شب را بر روى خارهاى (جانگداز) سَعْدان بيدار به سر برم و يا در غل و زنجيرها دست و پا بسته کشيده شوم براى من محبوب تر از آن است که خدا و رسولش را روز قيامت در حالى ملاقات کنم که به بعضى از بندگان ستم کرده و چيزى از اموال دنيا را غصب نموده باشم»; (وَ اللّهِ لاََنْ أَبِيتَ عَلَى حَسَکِ(2) السَّعْدَانِ(3) مُسَهَّداً(4)، أَوْ أُجَرَّ فِي الاَْغْلاَلِ مُصَفَّداً(5)، أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ أَنْ أَلْقَى اللّهَ وَ رَسُولَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ظَالِماً لِبَعْضِ الْعِبَادِ، وَ غَاصِباً لِشَىْء مِنَ الْحُطَامِ(6)).
بدترين شکنجه براى يک انسان اين است که روى خارهاى سعدان بخوابد (همان خارهاى سه پهلو که هر طرف آن روى زمين قرار بگيرد يکطرف تيز آن به طرف بالاست) و هنگام روز دست و پاى او را در زنجير کنند و در کوچه و بازار بکشند.
امام(عليه السلام) با قاطعيّت و همراه به سوگند به ذات پاک خدا مى فرمايد: تحمّل اين شکنجه براى من آسان تر از اين است که در دادگاه عدل الهى به علّت ظلم کوچک بر بنده اى از بندگان و غصب شىء ناچيزى از کسى حضور يابد، چنان که مجازات آن جاويدان و درد و رنج شکنجه اين دنيا هر چه باشد گذراست. با اين حال چگونه از من انتظار داريد از راهى که معاويه مى رود و حساب و کتاب روز قيامت در او منظور نيست بروم. آيين اسلام را رها کنم و به آيين شرک و جاهليّت رو آورم.
سپس مى افزايد: «چگونه بر کسى ستم روا دارم آن هم براى جسمى که به سرعت به سوى کهنگى باز مى گردد. (و به زودى از هم مى پاشد) و توقفش در ميان خاک بسيار طولانى خواهد بود»; (وَ کَيْفَ أَظْلِمُ أَحَداً لِنَفْس يُسْرِعُ إِلَى الْبِلَى قُفُولُهَا(7)، وَ يَطُولُ فِي الثَّرَى(8) حُلُولُهَا؟!).
اشاره به اينکه هيچ عقلى اين کار را نمى پسندد که انسان براى نفع عاجل، سعادت آجل و دائم را از دست بدهد و آنها که همچون معاويه و اطرافيانش دست به چنين معامله اى زده اند سخت خطاکار و در اشتباهند.
به اين ترتيب امام(عليه السلام) آب پاکى بر دست همه کسانى مى ريزد که پيشنهاد ظلم و تبعيض به آن حضرت کرده و عملا معتقد بودند هدف وسيله را توجيه مى کند و آنها را از اينکه بتوانند روش عادلانه، اما پر زحمت امام را تغيير دهند مأيوس مى سازد.
نبايد فراموش کرد که با نهايت تأسف دوران خلافت ظاهرى امام(عليه السلام) زمانى آغاز شد که بسيارى از مردم به حاتم بخشيهاى عثمان از بيت المال و تبعيضهاى ناروا که سرانجام سبب شورش او مى شد عادت کرده بودند معاويه همان راه را ادامه مى داد; ولى امام(عليه السلام) سعى داشت مردم را به فرهنگ عصر پيامبر بازگرداند. گرچه اين برنامه سرانجام به نتيجه کامل نرسيد; ولى اين فايده مهم را داشت که مکتب اصيل اسلام را زنده نگهداشت و منحرفان را رسوا نمود.(9)
*****
پی نوشت:
1. تمام نهج البلاغه، ص 679، چاپ دوم.
2. «حسک»; يعنى خار. اين واژه به خار بيابان و يا خار داخل بدن ماهى اطلاق مى شود.
3. «سعدان» گياهى است خاردار که خار آن مانند نوک پستان است و سه شاخه در سه طرف دارد که به هر طورى که زمين بيفتد دو شاخه آن رو به بالاست و به همين دليل خار مزاحم و خطرناکى است و عجيب اينکه همين خار از خوراکهاى خوب شتر است.
4. «مسهّد» از ريشه «سهاد» بر وزن «قباد» به معناى بى خوابى شبانه است و «مسهّد» کسى است که شب بى خواب مى ماند.
5. «مصفّد» از ريشه «صفد» بر وزن «رفت» به معناى بستن به زنجيره و مانند آن است و «صفاد» بر وزن «عناد» به طناب و زنجير گفته مى شود.
6. «حطام» از ريشه «حطم» بر وزن «حتم» به معناى شکستن گرفته شده و به متاع دنيا «حطام» گفته مى شود، از اين رو شکننده و ناپايدار است.
7. «قفول» مصدر است و به معناى رجوع و بازگشت آمده و طبق اين معنا مفاد جمله همان است که در بالا آمد، ولى بعضى اين احتمال را داده اند که «قفول» جمع «قفل» است و بر اين اساس معناى جمله چنين مى شود: من چگونه به کسى ستم کنم آن هم براى کسى که قفل و پيوندهاى بدنش به سرعت رو به کهنگى مى رود.
8. «ثرى» به معناى خاک است.
9. سند خطبه: از كسانى كه قبل از مرحوم سيّد رضى اين خطبه را نقل كرده اند مرحوم شيخ صدوق است كه آن را در كتاب امالى خود آورده و از كسانى كه بعد از سيّد رضى آن را آورده اند سبط ابن الجوزى در كتاب تذكره است كه آن را از ابن عباس از اميرمؤمنان على عليه السلام نقل كرده و زمخشرى در ربيع الابرار و ابن شهر آشوب در مناقب است و از كلام صدوق در امالى استفاده مى شود كه آنچه مرحوم سيّد رضى در اين خطبه آورده بخشهايى از يك خطبه طولانى است كه در آنجا آمده است. (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 159)