ترجمه و شرح خطبه 230 نهج البلاغه؛ بخش دوم: وصف مرگ

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 8، ص: 495-490

سرنوشتى که راه فرار از آن نيست:
در ادامه با ذکر شش وصف براى مرگ، حقيقت آن را براى همگان روشن مى سازد. همان مرگى که گريزى از آن نيست و هرکس سرانجام با آن ملاقات مى کند، مى فرمايد: «زيرا مرگ ويران کننده لذات شماست و خواسته هاى دل شما را تيره و تار مى سازد، و منزلگاههاى سفرتان را دور مى سازد. (و از رسيدن به اهداف باز مى دارد) ديدار کننده اى است که هرگز دوست داشتنى نيست، و حريفى است شکست ناپذير، و جنايتکارى است غير قابل تعقيب»; (فَإِنَّ الْمَوْتَ هَادِمُ لَذَّاتِکُمْ، وَ مُکَدِّرُ شَهَوَاتِکُمْ، وَ مُبَاعِدُ طِيَّاتِکُمْ(1). زَائِرٌ غَيْرُ مَحْبُوب، وَ قِرْنٌ(2) غَيْرُ مَغْلُوب، وَ وَاتِرٌ(3) غَيْرُ مَطْلُوب).
به اين ترتيب امام(عليه السلام) به همگان هشدار مى دهد که اين ديدار کننده به سراغ همه شما مى آيد و کماندارى است که همه را نشانه مى رود و هماورد و حريفى است که نيرومندترين انسانها در مقابله با او ناتوانند. او مى آيد همه چيز را بر هم مى ريزد، بساط عيش و نوش را بر مى چيند و سفره غذا به جاى آن مى گستراند و تمام برنامه هاى لذت بخش را نيمه تمام مى گذارد و انسان را با خود مى برد، و از همه مهم تر آنکه هيچ زمان و مکانى را به رسميّت نمى شناسد.
اين تعبيرات گويا و پرمعنا به راستى تکان دهنده و بيدارگر است. غافلان را بيدار و مستان را هوشيار مى سازد.
باز در ادامه به شش ويژگى ديگر درباره مرگ پرداخته و گفتار پيشين را کامل تر مى سازد و مى فرمايد: «دامهايش بر دست و پاى شما افتاده (و به صورت بيماريها و حوادث دردناک ظاهر شده) و مصائب و مشکلاتش سراسر وجود شما را احاطه کرده (و از لابه لاى آنها چنگ و دندان نشان مى دهد)، تيرهايش شما را هدف قرار داده (و هر لحظه ممکن است به سوى شما پرتاب شود) و هيبت و صولت آن بر شما عظيم است، و تجاوزش پى در پى بر شما وارد مى گردد (و هر لحظه گرگ اجل يکايک از اين گله مى برد)»; (قَدْ أَعْلَقَتْکُمْ حَبَائِلُهُ، وَ تَکَنَّفَتْکُمْ(4) غَوَائِلُهُ(5)، وَ أَقْصَدَتْکُمْ مَعَابِلُهُ(6). وَ عَظُمَتْ فِيکُمْ سَطْوَتُهُ وَ تَتَابَعَتْ عَلَيْکُمْ عَدْوَتُهُ(7)، وَ قَلَّتْ عَنْکُمْ نَبْوَتُهُ(8)).
امام(عليه السلام) در اين تعبيرات پرمعنا گاه مرگ را به صيّادى تشبيه کرده که براى همه انسانها دام گسترده است، و گاه به تيراندازى که تيرهايش به خطا نمى رود، يا شمشيرزنى که شمشيرش کارگر است.
آرى، انسان در هر چيز شک و ترديد کند در مرگ و پايان زندگى ترديد نخواهد کرد. قوى ترين قهرمانان جهان در برابر آن زانو مى زنند و هوشمندترين انسانها در دام آن گرفتار مى شوند و همين بس که انبيا و اولياى الهى نيز از آن مستثنا نشدند و به فرموده قرآن: (کُلُّ نَفْس ذَائِقَةُ الْمَوْتِ).(9)
سپس امام(عليه السلام) به هفت نکته ديگر درباره حملات مرگ به انسانها و ناتوانى انسان در برابر آن اشاره کرده، مى فرمايد: «نزديک است سايه هاى تاريک مرگ شما را بپوشاند، و شدّت بيماريش شما را فرا گيرد، و ظلمت شديد آسيبهاى آن بر شما مسلّط شود، و تاريکى سکرات مرگ بر شما چيره گردد، و دردهاى جانکاه خروج روح از بدن بر شما عارض گردد (و به سرعت به سراغ شما آيد) و پرده هاى تاريک آن بر شما فرو افتد، و شربت ناگوار مرگ بر شما چشانده شود»; (فَيُوشِکُ أَنْ تَغْشَاکُمْ دَواجِي(10) ظُلَلِهِ(11) وَ احْتِدَامُ(12) عِلَلِهِ، وَ حَنَادِسُ(13) غَمَرَاتِهِ(14)، وَ غَوَاشِي سَکَرَاتِهِ، وَ أَلِيمُ إِرْهَاقِهِ(15)، وَ دُجُوُّ(16) أَطْبَاقِهِ(17)، وَ جُشُوبَةُ(18) مَذَاقِهِ).
امام(عليه السلام) در اين هفت جمله با تعبيرات مختلف لحظات وحشتناک آخر عمر را به دقيق ترين وجهى بيان فرموده است; لحظاتى بسيار هول انگيز و وحشتناک; لحظاتى تاريک و ظلمانى که امام از چهار واژه مختلف براى شرح ظلمت آن بهره گرفته (دواجى، حنادس، غواشى و دجوّ) که نشان مى دهد امام تا چه حدّ بر الفاظ عرب احاطه داشته و در کلام فصيح و بليغ خود با استفاده از تنوّع الفاظ بر فصاحت مى افزوده است.
آنگاه مخاطبان خود را در برابر نزول ناگهانى مرگ هشدار مى دهد که به هوش باشند مرگ هميشه با مقدمات طولانى و بيماريهاى مزمن روى نمى دهد، بلکه بسيار مى شود که در يک لحظه همه چيز پايان مى يابد، مى فرمايد: «گويى ناگهان مرگ بر شما وارد مى شود و با ورود خود، شما را حتّى از سخنان آهسته ودر گوشى، ساکت مى سازد. اهل مجلستان را پراکنده مى کند. آثارتان را محو و خانه هايتان را بى صاحب مى سازد. وارثان شما را بر مى انگيزد تا اموالتان را در ميان خود تقسيم کنند»; (فَکَأَنْ قَدْ أَتَاکُمْ بَغْتَةً فَأَسْکَتَ نَجِيَّکُمْ(19)، وَ فَرَّقَ نَدِيَّکُمْ(20)، وَ عَفَّى(21) آثَارَکُمْ، وَ عَطَّلَ دِيَارَکُمْ، وَ بَعَثَ وُرَّاثَکُمْ، يَقْتَسِمُونَ تُرَاثَکُمْ).
مرگ ناگهانى که هميشه و در هر زمان بوده و در عصر و زمان ما به عللى بيشتر شده است از تمام انواع مرگها عبرت انگيزتر است، زيرا صغير و کبير نمى شناسد و انسان در هر حالى که باشد ممکن است به سراغ او آيد.
مرحوم علاّمه شوشترى در شرح نهج البلاغه خود جمعى از انبيا را مانند موسى و داود و سليمان ذکر مى کند که همگى به مرگ ناگهانى و فجأه از دنيا رفتند(22)، البتّه در مورد سليمان ظاهر قرآن گواه بر آن است که در حال ايستاده و تکيه بر عصا کرده، فرشته مرگ به سراغش آمد و جان او را گرفت: (فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلاَّ دَابَّةُ الاَْرْضِ تَأْکُلُ مِنسَأَتَهُ).(23)
حتّى گاه ديده شده که شخصى در حال سخن گفتن، مبتدا را ذکر کرده و پيش از ذکر خبر با دنيا وداع گفته است.
امام(عليه السلام) در پنج جمله بالا آثار مرگ را در ميان بازماندگان بيان فرموده که در لحظات آخر عمر نه تنها جوهر صدا در فضاى دهان ظاهر نمى شود، بلکه سخنان آهسته نيز خاموش مى گردد; حاضران در مجلس ناگهان متفرّق مى شوند و چندان نمى گذرد که آثار انسان محو و خانه او خالى و خاموش مى گردد و اگر سر و صدا و قال و غوغايى باشد در ميان وارثان است که بر سر تقسيم ارث غالباً با هم به نزاع بر مى خيزند. گويى نمى دانند که نوبت آنان نيز به زودى فرا مى رسد.
سپس امام(عليه السلام) در پايان اين فقره بازماندگان را به سه گروه تقسيم مى کند: گروهى که «از دوستان خاصّ انسان هستند; ولى در آن لحظه دوستى آنها اثرى ندارد (و مشکلى را حل نمى کند)»; (بَيْنَ حَمِيم خَاصٍّ لَمْ يَنْفَعْ).
گروه دوم «خويشاوندان دلسوز و غمگينى هستند که قدرت بر دفع مرگ ندارند»; (وَ قَرِيب مَحْزُون لَمْ يَمْنَعْ).
گروه سوم «دشمنان شماتت گرى هستند که از مرگ شما جزع و فزعى ندارند (و غمى به خاطر راه نمى دهند)»; (وَ آخَرَ شَامِت لَمْ يَجْزَعْ).
امام(عليه السلام) در اين بخش اخير از سخنانش به مسئله مرگهاى ناگهانى; سکته ها و ايست قلبى يا مغزى و حوادث مختلف دردناکى که در يک لحظه عمر انسان را پايان مى دهد، اشاره کرده است. مرگهايى که نه موقعيت اشخاص را مى شناسد و نه سن و سال را و همان گونه که گذشت حتّى به سراغ پيامبران الهى نيز رفته است.
اين مرگها که تعداد آن کم نيست، بلکه روز به روز بر تعداد آنها افزوده مى شود، بسيار عبرت انگيز است. در يک لحظه کوتاه ورق بر مى گردد و همه چيز عوض مى شود. جمعيّتها متفرّق مى گردند، دوستان غرق ماتم و عزا و دشمنان غرق شادى مى شوند.
چقدر غافل و بى خبرند کسانى که اين گونه حوادث را ناديده گرفته و به هوسرانى و گناهان مشغول اند و يا براى به دست آوردن مال و مقام به انواع بلاها تن در مى دهند.
در کتاب خلفاء ابن قتيبه آمده است: هنگامى که امام حسن مجتبى(عليه السلام) شربت شهادت نوشيد خبر به معاويه رسيد اظهار شادى و سرور کرد و او و اطرافيانش به سجده افتادند. اين خبر به ابن عباس رسيد که در آن زمان در شام بود نزد معاويه آمد. معاويه گفت: ابن عباس شنيدم حسن بن على(عليه السلام) از دنيا رفت. ابن عباس گفت: (إِنَّا للهِِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ)(24) و چند بار اين آيه را (به عنوان اظهار غم و اندوه) تکرار کرد. سپس گفت: شنيدم هنگامى که اين خبر را به تو دادند اظهار شادى کردى! به خدا سوگند اين اظهار شادى راه قبر را بر تو نمى بندد و پايان عمر او به عمر تو نمى افزايد. اگر ما امروز به مصيبت حسن بن على(عليه السلام) گرفتار شده ايم پيش از اين به مصيبت کسى که از او بهتر بود; يعنى رسول الله(صلى الله عليه وآله) گرفتار شديم. سپس صيحه اى زد و سخت گريه کرد به گونه اى که تمام حاضران حتّى معاويه به گريه افتادند.(25)
طبرى نيز در تاريخ خود نقل مى کند هنگامى که خبر شهادت على(عليه السلام) به معاويه رسيد اظهار شادى کرد و شعرى خواند که مضمونش اين بود:
همان گونه که انسان از آمدن مسافر عزيزش خوشحال مى شود من نيز شادمان شدم.
سپس پرسيد چه کسى او را به قتل رساند گفتند مردى از طايفه مراد (عبدالرحمن ملجم مرادى) باز شعرى خواند که در آن مدح عبدالرحمن ابن ملجم بود.
زينب دختر ابى سلمه در آنجا حاضر بود. صدا زد عايشه درباره على چه مى گويى؟ عايشه گفت: حالت نسيان به من دست داده هرگاه چيزى فراموش کردم به من يادآور شو.(26)
آرى! اين گونه افراد غافل، از ياد مى برند که خودشان در چه شرايطى زندگى مى کنند.
*****
پی نوشت:
1. «طيّات» جمع «طيّه» به معناى ناحيه و جهت و نيز به معناى هدف آمده است. از ريشه «طىّ» بر وزن «حىّ» به معناى جمع و جور کردن گرفته شده و گاه به معناى عبور کردن و پيمودن راه به کار مى رود.
2. «قرن» به معناى حريف و هماورد در مبارزه است.
3. «واتر» به معناى تيرانداز و جنايتکار از ريشه «وتر» بر وزن «سفر» به معناى زه کمان گرفته شده است.
4. «تکنّف» از ريشه «تکنّف» به معناى احاطه کردن بر چيزى، گرفته شده است.
5. «غوائل» جمع «غائله» به معناى فساد و شرّ و حادثه سنگين است.
6. «معابل» جمع «معبل» بر وزن «مدخل» به معناى پيکان تير است.
7. «عدوه» به معناى تعدّى و تجاوز است.
8. «نبوه» به معناى کارگر نشدن و خطا رفتن ضربه شمشير و تير و مانند آن است.
9. آل عمران، آيه 185 .
10. «دواجى» جمع «داجيه» به معناى تاريک و ظلمانى از ريشه «دجوّ» بر وزن «غلوّ» گرفته شده است.
11. «ظلل» جمع «ظلّه» بر وزن «قلّه» به معناى سايبان است.
12. «احتدام» به معناى شدّت از ريشه «حدم» بر وزن «حتم» گرفته شده است.
13. «حنادس» جمع «حندس» بر وزن «قبرس» به معناى تاريکى و شب بسيار تاريک است.
14. «غمرات» جمع «غمره» بر وزن «ضربت» به معناى شديد و سختى است و «غمرات الموت» شدائد و سختيهاى حالت مرگ و جان دادن است که انسان را فرا مى گيرد، زيرا «غمره» در اصل به آب زيادى گفته مى شود که چيزى را در خود فرو مى برد.
15. «ارهاق» از ريشه «رهق» بر وزن «شفق» در اصل به معناى پوشاندن چيزى با قهر و غلبه است و به کارهاى سخت و سنگين اطلاق مى شود، در ضمن توجّه داشته باشيد که در بسيارى از نسخ به جاى «ارهاق»، «ازهاق» آمده است که از ريشه «زهوق» به معناى اضمحلال و هلاکت و نابودى گرفته شده است و «ازهاق روح» به معناى جدا کردن روح از بدن است.
16. «دجوّ» همان گونه که در بالا آمد به معناى تاريکى است.
17. «اطباق» جمع «طبق» به معناى چيزى است که روى چيز ديگرى قرار داده مى شود، گويى براى تاريکى طبقاتى وجود دارد که گاه روى هم متراکم و شديد مى شود.
18. «جشوبة» به معناى خشونت است; خواه در غذا باشد که لازمه اش ناگوارى است و يا در سخن و مانند آن.
19. «نجىّ» به معناى نجوا کننده و کسى که آهسته و در گوشى سخن مى گويد از ريشه «نجوا» به معناى گفتن سخنان درگوشى گرفته شده است.
20. «ندىّ» به معناى مرکز اجتماع براى مشورت يا شادى يا گفت و گوهاى معمولى است.
21. «عفّى» از ريشه «عفو» گرفته شده که يکى از معانى آن محو شدن آثار چيزى است و «عفىّ» به حکم باب تفعيل، معناى متعددى دارد; يعنى «محو و نابود کرد».
22. شرح نهج البلاغه مرحوم شوشترى، ج 11، ص 275 .
23. سبأ، آيه 14 .
24. بقره، آيه 156 .
25. الامامة والسياسة ابن قتيبه، ص 175 .
26. تاريخ طبرى، ج 4، ص 115 .