ترجمه و شرح نامه 77 نهج البلاغه: مناظره با خوارج

لِعَبْدِاللهِ بْنِ الْعَبّاسِ لَمّا بَعَثَهُ لِلاِْحْتِجاجِ عَلَى الْخَوارِجِ.
از توصيه هاى امام(عليه السلام) به عبد الله بن عباس است هنگامى که وى را براى گفت و گو نزد خوارج فرستاد.(1)

نامه در یک نگاه:
امیرمؤمنان على(علیه السلام) در این توصیه که خطاب به ابن عباس بیان فرموده در آن زمان که او را براى سخن گفتن با خوارج فرستاد روش استدلال در برابر آنان را به او یاد مى دهد و مى فرماید: به آیات متشابه قرآن که ممکن است تفاسیر مختلفى براى آن داشته باشند احتجاج نکند، بلکه با سنّت که بسیار شفاف و روشن است با آنها استدلال کند.
مى دانیم خوارج آیه شریفه (إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّه) (2) را بهانه کرده بودند و مى گفتند حکمیت که على(علیه السلام) در مقابل شامیان آن را پذیرفته بر خلاف این آیه است، زیرا این آیه حکمیت را فقط براى خدا مى داند. در حالى که مى دانیم آیه ناظر به این معنا نیست و حاکمیت خداوند را در احکام کلّى بیان مى کند نه موارد جزئى و شخصى، و تطبیق آن کلیات بر موارد شخصى باید به وسیله حکمین انجام گیرد; ولى آنها بر پندار باطل خود اصرار داشتند. اما اگر ابن عباس مثلاً به حدیث معروف «عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَالْحَقُّ مَعَ عَلِیّ یَدُورُ حَیْثُمَا دَارَ»(3) یا حدیث «اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاَهُ وَعَادِ مَنْ عَادَاهُ وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ»(4) که از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به طور مسلم نقل شده استدلال کند، دیگر آنها نمى توانند پاسخى به آن بگویند.

در برابر خوارج با سنت پيامبر استدلال کن:
از تواريخ به خوبى استفاده مى شود على(عليه السلام) هرگز مايل نبود خوارج به قتل برسند، بلکه حد اکثر کوشش را براى هدايت آنان اعمال کرد، زيرا آنها با معاويه و يارانش تفاوت روشنى داشتند; آنها عمدا و از روى هواى نفس به دنبال باطل بودند و به آن رسيدند; ولى خوارج به دنبال حق مى رفتند و بر اثر نادانى و تعصب گرفتار باطل شدند، از اين رو هم خود امام با آنها صحبت کرد و هم ابن عباس را براى سخن گفتن با ايشان فرستاد و مى دانيم سخنان امام تأثير زيادى گذاشت و اکثريت آنها از راه باطل برگشتند و اقليتى ماندند و به مبارزه برخاستند و از بين رفتند.
امام در آغاز اين سخن مى فرمايد: «با آيات قرآن با آنها بحث و محاجّه نکن، زيرا (بعضى از آيات) قرآن تاب معانى مختلف و امکان تفسيرهاى گوناگون دارد تو چيزى مى گويى و آنها چيز ديگر (و سخن به جايى نمى رسد)»; (لاَ تُخَاصِمْهُمْ بِالْقُرْآنِ، فَإِنَّ الْقُرْآنَ حَمَّالٌ(5) ذُو وُجُوه، تَقُولُ وَ يَقُولُونَ).
اين يک واقعيت است که بعضى آيات قرآن متشابه اند که آنها را مى توان بر معانى مختلف و گاه متضاد حمل کرد در حالى که آيات محکمات و غير متشابه را مى توان تفسير کرد; ولى افرادى که دنبال اغراض خاصى هستند بدون مراجعه به آيات محکمات، آيات متشابه را بر اهداف انحرافى خود تطبيق مى کنند; مثلاً قرآن مجيد در آيه 22 و 23 سوره قيامت مى فرمايد: «(وُجُوهٌ يَوْمَئِذ ناضِرَةٌ * إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ); (آرى) در آن روز صورت هايى شاداب و مسروراند و به (الطاف) پروردگارشان مى نگرند» گروهى اين آيه را چنين تفسير کرده اند که روز قيامت خدا را با چشم سر مى توان ديد در حالى که قرآن در آيه محکمش مى گويد: «(لا تُدْرِکُهُ الاَْبْصارُ); چشم ها او را نمى بينند».(6) و در داستان موسى پس از آن که عرضه داشت: «(رَبِّ أَرِني أَنْظُرْ إِلَيْکَ); پروردگارا! خودت را به من نشان ده تا تو را ببنيم» فرمود: «(لَنْ تَراني); هرگز مرا نخواهى ديد».(7)
بدون شک قرآن به لسان عربى مبين نازل شده ولى از آنجا که آيات قرآن جنبه عموميت و کليت دارد و غالباً دست روى مصاديق نگذاشته افراد مغرض که اهداف خاصى دارند با استفاده از روش تفسير به رأى آن را بر مقاصد خود حمل مى کنند و سبب گمراهى خود و ديگران مى شوند; ولى سنّت پيغمبر در بسيارى از موارد انگشت روى مصداق ها گذارده; مصداق هايى که حتى افراد لجوج و بهانه جو نمى توانند بر آن خرده بگيرند که نمونه آن را در پايان همين وصيت نامه ملاحظه خواهيم کرد.
لذا امام(عليه السلام) در ادامه اين سخن مى فرمايد: «ولى با سنّت صريح (پيامبر) با آنها گفتوگو و محاجه کن که راه فرارى از آن نخواهند يافت (و ناچار به تسليم در برابر آن هستند)»; (وَلَکِنْ حَاجِجْهُمْ بِالسُّنَّةِ، فَإِنَّهُمْ لَنْ يَجِدُوا عَنْهَا مَحِيصاً(8)).
شاهد اين سخن داستانى است که طبرى (نويسنده کتاب المسترشد) از اميرمؤمنان على(عليه السلام) نقل کرده است و عصاره اش چنين است: هنگامى که امام ابن عباس را براى گفتوگو با خوارج فرستاد آنها گفتند: ما چند ايراد به على(عليه السلام) داريم:
1. هنگامى که در صلح نامه حکمين عنوان امير المؤمنين را براى او نوشتند و عمرو عاص اعتراض نمود آن را محو کرد.
2. به حکمين گفت: نگاه کنيد اگر معاويه از من سزاوارتر به خلافت است او را تثبيت کنيد.
3. او خودش در قضاوت از همه آگاه تر بود، چرا کار را به دست حکمين سپرد؟
4. اصولاً چرا حکميت را در دين خدا پذيرفت; حاکم فقط خداست.
5. چرا سلاح ها و حيوانات آنها را روز جنگ بصره در ميان ما تقسيم کرد ولى زنان و فرزندان آنها را به عنوان برده تقسيم نکرد؟
6. او از سوى پيغمبر وصى بود چرا مقام خود را ضايع کرد و مردم را دعوت به سوى خود ننمود؟

ابن عباس خدمت اميرمؤمنان آمد و سخنان آنها را بازگو کرد. امام فرمود: تو به آنها بگو آيا راضى به خدا و رسول خدا هستيد يا نه؟ آنها مى گويند: آرى. سپس تمام ايرادهاى آنها را به اين طريق پاسخ بگو: اما اينکه من اجازه دادم عنوان اميرمؤمنان را حذف کنند اين در واقع اقتدا به پيغمبر اکرم بود که در روز حديبيه در صلح نامه اى که با مشرکان داشتيم من نوشتم: «هذا ما صالَحَ بِهِ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ» نماينده مشرکان ايراد کرد ما او را رسول خدا نمى دانيم حذف کن پيغمبر(صلى الله عليه وآله) به من امر فرمود چنين کن و اين عنوان محو شد و به من فرمود: اى على تو هم گرفتار شبيه همين موضوع خواهى شد. اين پاسخ براى خوارج مطرح شد و آنها پذيرفتند.
اما اينکه گفتيد: من در خودم شک کردم چون به حکمين گفتم: آن کس را که شما صالح تر مى دانيد تثبيت کنيد، اين شبيه چيزى است که قرآن مجيد به پيغمبر اکرم(صلى الله عليه وآله) دستور داده که بگويد: «(إِنّا أَوْ إِيّاکُمْ لَعَلى هُدىً أَوْ في ضَلال مُبين); و ما يا شما بر (طريق) هدايت يا در گمراهى آشکارى هستيم».(9) در حالى که به يقين پيغمبر بر حق بود. خوارج اين را شنيدند و پذيرفتند.
اينکه گفتيد: من با اينکه در داورى از همه برترم چرا داورى حکمين را پذيرفتم، اين همانند کار پيغمبر اکرم(صلى الله عليه وآله) است که درباره يهود بنى قريظه حکميت را به سعد بن معاذ داد در حالى که خودش در داورى از همه برتر بود و قرآن مى گويد: «(لَقَدْ کانَ لَکُمْ في رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ); به يقين براى شما در زندگى پيامبر خدا سرمشق نيکويى بود».(10) من به آن حضرت تأسى کردم. هنگامى که خوارج اين را شنيدند پذيرفتند.
اما اينکه مى گوييد: چرا سلاح ها و حيوانات دشمن را پس از پيروزى در جنگ جمل تقسيم کردم اما زنان و فرزندانشان را برده شما نساختم، من خواستم منّتى بر اهل بصره بگذارم همان کارى که پيغمبر اکرم(صلى الله عليه وآله) با اهل مکه کرد. به علاوه کدام يک از شما حاضر بوديد عايشه را جزء سهم خود بپذيريد و کنيز خود بدانيد؟ هنگامى که خوارج اين را شنيدند پذيرفتند.
سپس در آخرين اشکال فرمود: اينکه به من ايراد مى کنيد من وصى منصوب پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بودم چرا مردم را به سوى خود دعوت نکردم، دليلش اين بود که شما مرا نپذيرفتيد و ديگرى را بر من مقدم داشتيد. شما مقام وصى بودن مرا ضايع کرديد نه من; امام و وصى همچون پيغمبران نيست که دعوت به خويش کند او بعد از تعيين پيغمبر بى نياز از دعوت به خويشتن است. او در واقع همچون کعبه است که مردم بايد به سراغ او بروند نه آنکه کعبه به سوى آنها بيايد.
هنگامى که خوارج اين پاسخ را شنيدند آن را نيز پذيرفتند و به همين دليل چهار هزار نفر از آنها بازگشتند (و طبق روايتى دوازده هزار نفر بودند که هشت هزار نفر از آنها بازگشتند و اقليت چهارهزار نفرى باقى ماندند که سپاه على(عليه السلام) آنها را درهم کوبيدند).(11)
*****
نکته:
چرا استدلال به سنّت؟
اينکه امام(عليه السلام) در اين نامه به ابن عباس مى فرمايد: «هنگامى که مى خواهى با خوارج سخن بگويى با سنّت به آنها جواب ده نه با آيات قرآن، زيرا قرآن ذو وجوه (داراى تفسيرهاى گوناگون) است» ممکن است اشاره به دو مطلب باشد:
1. قرآن محکمات و متشابهات دارد; يعنى آياتى کاملا روشن و آياتى که ممکن است معانى مختلف براى آن ذکر شود. هرگاه اين آيات در کنار هم چيده شود عربى مبين است و مفاهيمى کاملا روشن دارد; مثلاً آيه «(إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّهِ); حکم تنها از آنِ خداست»(12) هنگامى که در کنار آيه شريفه (فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَحَکَماً مِّنْ أَهْلِها)(13) گذارده شود معلوم مى شود که معناى حاکميت و داورىِ خدا اين است که هرکس مى خواهد حکميت کند بايد طبق قرآن و فرمان خدا باشد و لازم نيست خداوند درباره هر قضيه شخصيه اى آيه اى نازل کند.
ولى بيماردلان و کسانى که به تعبير قرآن (الَّذينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ)(14) مى باشند متشابهات را مى گيرند و محکمات را رها مى کنند و آيات قرآن را مطابق ميل و خواسته نادرست خود تفسير مى نمايند. به همين دليل امام(عليه السلام) به ابن عبّاس مى فرمايد: «براى رهايى از بحث هاى منافقان و کوردلان به سراغ قرآن نرود، زيرا بحث هاى دامنه دارِ محکم و متشابه پيش مى آيد و آنها که فقط به دنبال متشابهات اند به خواسته خود مى رسند».
2. قرآن چون به منزله قانون اساسى اسلام است. طبعا مسائل را غالباً به صورت کلى بيان مى کند و تطبيق کليات بر مصداق ها گاه بر اثر لجاجت و يا کج فهمى مورد سوء استفاده قرار مى گيرد در حالى که سنّت در بسيارى از موارد به صورت فعل شخصى پيامبر است و هيچ جاى انکار و گفتوگو در آن نيست. مثل اينکه در داستان «بنى قريظه» پيامبر داورى را به «سعد بن معاذ» داد! اين خود جواب دندان شکنى براى خوارج است که مى گفتند: داورى مخصوص خداست.
آرى بخش مهمى از سنّت پيامبر افعال اوست که در موارد خاصى از آن حضرت سر مى زد در حالى که قرآن تنها سخنان خداست و اين سخنان هرچند براى حق جويان ابهامى ندارد ولى براى افراد مغرض و لجوج قابل سوء استفاده است.
*****
پی نوشت:
1. سند توصيه: نويسنده کتاب مصادر نهج البلاغه مى گويد: اين کلام از على(عليه السلام) مشهور است; ابن اثير در کتاب نهايه به مناسبت واژه «حمّال» آن را با تفاوتى آورده است و زمخشرى نيز در ربيع الابرار آن را با اختلاف ديگرى ذکر کرده و همه اينها نشان مى دهد که آنان منابع ديگرى جز نهج البلاغه در دست داشته اند (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 467).
2. یوسف، آیه 40.
3. بحارالانوار، ج 10، ص 450.
4. همان مدرک، ج 23، ص 103، ح 11.
5. «حمّال» چيزى که تاب معانى مختلفى دارد.
6. انعام، آيه 103.
7. اعراف، آيه 143.
8. «مَحِيص» به معناى راه فرار از ريشه «حيص» بر وزن «حيف» در اصل به معناى بازگشت و عدول از چيزى است و «محيص» اسم مکان به معناى مکان فرار يا پناهگاه است.
9. سبأ، آيه 24.
10. احزاب، آيه 21.
11. شرح نهج البلاغه علاّمه شوشترى، ج 10، ص 423، اين حديث با تفاوت هايى در تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 192 آمده است.
12. يوسف، آيه 40.
13. نساء، آيه 35.
14. آل عمران، آيه 7.