راز نماز در نهج البلاغه

 

در نماز خم ابروي تو با ياد آمد              حالتي رفت که محراب به فرياد آمد

سخن از راز نماز در نهج ‏البلاغه و رابطه‏ ي اين فريضه‏ ي بزرگ الهي با علي عليه‏ السلام، پيشواي عظيم الشان ما و گوينده‏ ي نهج ‏البلاغه است، که يکي از جالب ترين مباحث اين کتاب با عظمت را تشکيل مي‏ دهد. 

نماز، نخستين حکم الهي بود که چند روز پس از بعثت پيغمبر خاتم، حضرت محمد بن عبدالله صلي الله عليه و آله و سلم توسط جبرئيل امين از جانب خداوند صادر گرديد و پيغمبر با تعليم پيک وحي، آن را معمول داشت. بدين گونه که پيک وحي الهي، جبرئيل امين، چند روز بعد از آن که پيغمبر به مقام نبوت رسيد، براي دومين بار بر آن حضرت نازل گرديد و آبي از آسمان آورد و طريقه‏ ي وضو گرفتن و نماز گزاردن و رکوع و سجود را به پيغمبر آموخت. 

بنابراين، نماز اين فريضه‏ ي بزرگ الهي و عالي ترين فرمان خداوند عالم که بهترين حالت يک انسان با ايمان و بنده خدا در پيشگاه الهي است، نوبر احکام اسلام است و از همين جا نيز بايد قدر آن را دانست و به اهميت آن پي برد. 

نکته‏ ي جالب توجه اينست که پس از پيغمبر، نخستين کسي که از مردان آن را به پا داشت علي عليه ‏السلام و آن هم در سن نه سالگي بود که در خانه‏ ي پيغمبر به سر مي ‏برد و چون پيغمبر وضو گرفت او نيز وضو گرفت و همين که رسول خدا به نماز ايستاد، آن وجود مقدس هم در آن سن و سال، پشت پيغمبر صلی الله علیه و آله و سلم خدا ايستاد و در پشت سر علي عليه‏ السلام هم تنها خديجه بود که به عنوان اولين زن به نماز ايستاد و با پيغمبر صلی الله علیه و آله و سلم نماز جماعت گزاردند. و اولين اقامه نماز، هم به جماعت بود، جماعتي اين چنين که پيغمبر صلی الله علیه و آله و سلم در جلو و علي علیه السلام ، پسر بچه نه ساله در پشت سر آن حضرت و خديجه، همسر پيغمبر در پشت سر علي علیه السلام. 

مي‏ بينيد که علي عليه ‏السلام سراينده‏ ي نهج ‏البلاغه، چه رابطه‏ اي با نماز، اين دستور عالي آسماني دارد که شش سال پيش از بلوغ و قبل از همه، آن هم در پشت سر پيغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و براي نخستين بار به عنوان وظيفه ديني که پيغمبر ختمي مرتبت از جانب خداوند مامور به انجام آن شده است، آن را معمول داشت. پس علي عليه‏ السلام نخستين نماز گزار اسلام است!

به طوري که ديديم علي عليه ‏السلام نخستين پيشواي معصوم و امام بر حق ما و نماينده‏ ي خدا و جانشين بلافصل حضرت ختمي مرتبت صلی الله علیه و آله و سلم اولين نمازگزار اسلام است، آن هم شش سال قبل از بلوغ از اين رو مي‏ بايد چنين انسان بي نظيري، رابطه‏ ي خاصي با نماز بزرگترين فريضه الهي، داشته باشد. علي که در قبله‏ ي مسلمين متولد شده، و در نه سالگي و به عنوان اولين پيرو اسلام و براي نخستين بار در پشت سر پيغمبر خاتم نماز گزارده، به طور قطع بيش از هر مسلمان ديگري، قدر نماز، نخستين فريضه الهي، را مي‏ داند و به آن اهميت مي‏ دهد.

به طوري که نوشته‏ اند، حال علي عليه‏ السلام به هنگام نماز چنان بود که در يکي از جنگها تيري به پاي آن حضرت اصابت کرد و هر چه کردند نتوانستند آن را درآورند. چون خبر به پيغمبر دادند فرمود بگذاريد علي مشغول نماز شود سپس تير را از پاي او درآوريد زيرا علي علیه السلام در آن هنگام، چنان محو تماشاي جمال حق است که کاملا از خود بي خود مي شود. چنين کردند و تير را از پاي علي علیه السلام درآوردند و او متوجه نشد، و زماني به خود آمد که از نماز فراغت يافته بود، و آنگاه در خود احساس درد کرد: 

هر که چيزي دوست دارد جان و دل بر وي گمارد                 هر که محرابش تو باشي سر زعشقت بر ندارد

همچنين در يکي از شبهاي مخوف جنگ صفين «ليله الهريز» که آتش جنگ برافروخته شده بود و از هر سو مانند باران تير مي‏ باريد، که علي عليه‏ السلام رو به قبله ايستاد و مشغول نماز شد. پس از نماز، پرسيدند يا اميرالمومنين! اين چه وقت نماز خواندن بود؟ و علي عليه ‏السلام فرمود: اصلا اين جنگ براي چيست؟ جز اين است که مي ‏خواهيم ظلم و فساد را ريشه کن کنيم تا نماز و احکام چنان که بايد، اقامه گردد؟ 

خوشا نماز و نياز کسي که از سر درد                        به آب ديده و خون جگر طهارت کرد

علي عليه ‏السلام، سراينده‏ ي نهج ‏البلاغه و قهرمان قهرمانان جهان، شاگرد لايق و تربيت شده‏ ي پيغمبر اسلام است که فرمود: «نور چشم من نماز است.» علي که در تمام دوران حيات پيغمبر اسلام همچون سايه دنبال رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود، چگونه مي‏ تواند به نماز تا آن حد که معمول مي‏ داشت، اهميت ندهد؟ مگر او به تمام معني مقلد پيغمبر خاتم نبود؟ مگر نه اينست که در نهج ‏البلاغه و در کردارش همه جا پيغمبر صلی الله علیه و آله و سلم را اسوه و مقتداي خويش قرار مي‏ دهد، و حاضر نيست سر موئي از گفتار و کردار پيغمبر صلی الله علیه و آله و سلم تخطي کند؟

 آري مولود کعبه و خانه زاد خدا و اولين نماز گزار اسلام و قهرماني که در ميدان جنگ و حساس ترين لحظات زندگي، نماز را بر هر کار ديگري ترجيح مي ‏دهد و حاضر نيست لحظه اول وقت آن را که ثوابي چون دريا دارد به تاخير بيندازد، سرانجام نيز در خانه‏ ي خدا، مسجد کوفه و در محراب عبادت و به هنگام نماز با شمشير زهر آلود، ضربت خورد و فرق مقدسش شکافت و با آن ضربت شربت شهادت نوشيد. 

علي عليه ‏السلام در آن حالت، يعني پس از ضربت خوردن، با فرق شکافته فرمود «فزت و رب الکعبه» به خداي کعبه که در آن متولد گرديدم و قبله مسلمانان جهان است، از اين که مي‏ بينم در خانه خدا نيز ضربت خوردم و شهيد مي‏ شوم، سرافرازم. 

در نمازم خم ابروي تو با ياد آمد        حالتي رفت که محراب به فرياد آمد

آري، علي عليه‏ السلام آن مظهر تقوا و فضيلت، علي، آن انسان مافوق انسان، آن نمونه ‏ي اعلاي آفرينش، پس از پيغمبر خدا و نماز گزار نخستين اسلام، آغاز کارش در خانه‏ي خدا بود، و پايان کارش نيز در خانه‏ ي خدا به سر رسيد. بدين گونه، علي عليه‏ السلام در جهان اسلام نخستين شهيد محراب است!

اميرالمومنين علي عليه‏ السلام در نهج‏ البلاغه در موارد عديده‏ اي از نماز، اين فرمان بزرگ الهي و محبوب مورد علاقه‏ اش که براي هيچ عملي بمانند آن ارج نمي ‏نهاد، سخن به ميان آورده و اهميت آن را ياد آور شده است. 

يک‏: از جمله در آغاز خطبه‏ ي 199 که موضوعات مهم اسلامي را به اصحابش وصيت مي‏ نمايد و نسبت به انجام دادن آن‏ها سفارش مي‏ کند، مي‏ فرمايد: 

مقام و اهميت نماز را مرداني از مومنين مي‏ دانند که زينت کالاي دنيا و فرزندي که نور چشم انسان است، و ثروت و دارائي، آنها را به خود مشغول نمي‏ دارد چنان که خداوند در قرآن مجيد فرموده است: مرداني هستند که تجارت و داد و ستد دنيا آنها را از ياد خدا و اقامه نماز و پرداخت زکات باز نمي‏ دارد. 

با اين که خدا، بهشت را به پيغمبر مژده داده بود از بس نماز مي‏ گزارد، خود را به رنج انداخته بود، و در اين کار نظر به اين آيه شريفه داشت: خانواده‏ ات را فرمان ده نماز بگزاردند، و خويشتن نيز بر انجام آن شکيبا باش. 

از اين رو پيغمبر هم خانواده خود را به انجام اين فريضه بزرگ الهي وادار مي‏ کرد و خود نيز با بردباري به اداي آن مي‏ پرداخت(1) . 

 

دو: در عهد نامه‏ اي که براي محمد بن ابي بکر نوشت و او را روانه مصر نمود تا فرمانرواي آن جا باشد، از جمله‏ ي دستورهائي که به او داد فرمود: 

نماز را در اوقاتي که براي آنها تعيين شده به پاي دار و به خاطر اين که بي کاري و فرصت و وقت داري، پيش از وقت آن را به جاي نياور، و به بهانه‏ ي اين که کار داري، آن را به تاخير نينداز و اين را بدان که تمام کارهايت پيرو نمازت مي ‏باشد(2) . به طوري که مي بينيد، مولاي متقيان و سرآمد نماز گزاران مسلمين به فرمانگزار جوان خويش محمد بن ابي بکر دستور مي‏ دهد که نماز را چه فرادي و چه به جماعت بر هر کار ديگري اعم از شخصي و کشوري و لشکري مقدم بدارد و آن را در اول وقت ادا کند، و حق ندارد به بهانه کار يا گرفتاري آن را به تاخير بيندازد، يا به دليل اين که کاري ندارد، پيش از وقت انجام دهد. بلکه بايد طبق دستور خدا و پيغمبر عمل کند و به ميل خود جلو و عقب نيندازد. 

 

سه‏: نيز در فرمان مشهور مالک اشتر که پس از شهادت محمد بن ابي بکر در مصر او را به فرمانروائي کشور باستاني مصر منصوب داشت و بايد آن را جهان بيني علي عليه ‏السلام دانست، مي‏ فرمايد: 

 

چهار: در کلمات قصار آن حضرت در اواخر نهج‏ البلاغه، آن پيشواي عالي مقام معصوم و برگزيده ‏ي خدا، پنج حکم بزرگ الهي را بدين گونه توصيف مي‏ کند: 

نماز وسيله تقرب و نزديک شدن هر پارسائي به خداست، و حج، جهاد افراد ناتوان است. هر چيزي زکات دارد و زکات و پاک کردن بدن، روزه گرفتن است. جهاد زن هم خوب شوهر داري کردن مي‏ باشد (4) .

 

پنج‏: در نامه ‏اي که به حارث همداني از ياران نامدارش مي‏ نويسد از جمله مرقوم مي‏ دارد: 

در روز جمعه، مسافرت نکن تا بتواني در نماز جمعه شرکت کني، مگر اين که کار واجبي (مانند جهاد) در راه خدا انجام دهي، يا به سراغ کاري بروي که شرعا معذور باشي(5) . 

 

شش‏: در خطبه‏ ي (131) از جمله مي ‏فرمايد:

پروردگارا! من نخستين کسي هستم که به حق رسيد و آن را شنيد و پذيرفت. به طوري که جز رسول خدا صلي الله عليه و آله هيچ کس در نماز بر من پيشي نگرفت(6) .

 

هفت‏: از همه جالب تر اينست که در شب بيست و يکم ماه مبارک رمضان، لحظه‏ اي پيش از آن که جان به جان آفرين تسليم کند، ضمن وصيت تاريخي خود به فرزندان گراميش، امام حسن و امام حسين عليهم االسلام از جمله مي‏ فرمايد: 

خدا را، خدا را که بر پا داشتن نماز را از ياد نبريد، زيرا نماز ستون دنیاست(7) . 

مي‏ دانيم که اميرالمومنين علیه السلام در اين جا به سخن پيغمبر صلي الله عليه و آله نظر داشته که فرموده است: 

نماز ستون دين است که اگر پذيرفته شد، ساير اعمال نيز بتبع آن پذيرفته مي‏ شود و اگر مقبول نيفتاد ساير اعمال ديگر بندگان هم مردود شناخته مي‏ شود(8) .

نتيجه‏ ي کلام اين که علي عليه‏ السلام در شب قدر يعني بهترين شبهاي سال، در حال نماز، ضربت خورد و در شب قدر هم با سفارش به اهميت مقام نماز و ديگر ارکان اسلام، چشم از جهان ظلماني فرو بست و روح بلند پروازش به ملکوت اعلا پرواز کرد. گوئي در آن حال، زبان دل نورانيش، به مضمون اين ابيات لسان الغيب شيراز گويا بود: 

 

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند               و اندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند

چه مبارک سحري بود و چه فرخنده شبي         آن شب قدر که اين تازه براتم دادند

من اگر کامروا گشتم و خوشدل چه عجب         مستحق بودم و اينها به زکاتم دادند

هاتف آن روز بمن مژده‏ي اين دولت داد          که بدان جور و جفا صبر و ثباتم دادند

در پايان سخن، بسيار بجاست که رباعي زيبا و پر شور فيلسوف نامي و حکيم رباني جلال الدين محقق دواني را که از حکما و دانشمندان بلند آوازه‏ ي اسلام در سده‏ي نهم هجري و قبلا از علماي عامه بوده و در اواخر عمر، شيعه شده است بياوريم و آن را هديه‏ ي شيفتگان مولاي متقيان علي علیه السلام کنيم: 

اي مصحف آيت الهي رويت             وي سلسله‏ي اهل ولايت مويت‏

سرچشمه‏ي زندگي لب دلجويت          محراب نماز عارفان ابرويت

 

(1). نهج البلاغه، خطبه 199.

(2)‏. نهج البلاغه، نامه 27.

(3). نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص1023.

(4). همان، ص1152.

(5). لاتسافر فی یوم جمعه حتی تشهد الصلوه الا فاصلا فی سبیل الله او فی امر تعذر به.

(6). نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص 407.

(7).همان، ص978.

(8). الصلوه عمود الدین ان قبلت قبل ما سوها و ان ردت رد ما سواها