اهمیت تشویق فرزندان و شرایط آن

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ چرا روان شناسان و متخصصان مسائل تربیتی، بر تشویق فرزندان تأکید می کنند؟

تأکید فراوان روان شناسان بر تشویق، به جهت تأثیر معجزه آسای آن است. اگر تشویق، با شرایط و به موقع انجام شود، در رفتار فرزند، دگرگونی جدی ایجاد می کند و مسیر زندگی او را تغییر می دهد.
حتی رام کنندگان حیوانات نیز برای رام کردن آن ها از همین ابزار استفاده می کنند.
تشویق، شیوه ای است که خداوند متعال و اولیای او از آن استفاده می کرده اند. خداوند، بردباران را این گونه تشویق می کند: «اولئک علیهم صلواتٌ مِن ربّهم و رحمةٌ» [1] ایشان همانانند که درود و رحمت خداوند شامل حالشان شده است؛
و به پیامبرش فرمان می دهد که از مسلمانان صدقه بگیرد و بر آنان درود فرستد (آن ها را تشویق کند): «خُذ مِن أموالهم صدقةً... و صَلّ علیهم» [2] از ایشان [ابولبابه و یارانش] صدقه [زکات] بگیر و بر آنان درود فرست.
در سیره اولیای الاهی نیز تشویق های جالب و فراوانی دیده می شود: رسول خدا (صلی الله علیه وآله) عمامه خود را برای تشویق حضرت علی بر سر وی قرار داد [3]، و به جعفرطیار، نماز جعفرطیار را هدیه کرد. [4] امام حسین (علیه السلام) به معلم فرزندش هزار درهم عطا فرمود. [5] امام رضا (علیه السلام) پیراهن خود را همراه با سی هزار درهم رضویه به دعبل شاعر بخشید [6]، و امام کاظم (علیه السلام) تکه ای از کفن خویش را به شطیطه، پیرزن با تقوای نیشابوری، هدیه کرد. [7]
«ویلیام جیمز» می گوید: عمیق ترین انگیزه در نهاد آدمی، عطش مورد تحسین قرار گرفتن است.[8]
در طول تاریخ، بسیاری از فرهیختگان و شخصیت های بزرگ، توفیق خود را مدیون تشویق دیگران دانسته اند.

سؤال 2ـ من فرزندانم را فقط با زبان و جمله های خوب تشویق می کنم. آیا همین کافی است یا حتماً باید تشویق مادی هم وجود داشته باشد؟

تشویق انواعی دارد که بهتر است از همه آن ها استفاده کنید:
1. گفتاری:
از واژگانی چون «آفرین، به به، جالبه، خیلی خوبه و...» و جمله هایی چون « کاری که انجام دادی خیلی خوبه»، « از کارت خیلی خوشم آمد»، « خوشحالم از این که چنین توفیقی به دست آوردی» و... استفاده کنید. بکوشید در واژگان و جمله ها تنوع ایجاد کنید و همیشه از تعابیر کلیشه ای بهره نبرید.
2. رفتاری:
گاهی نگاهی محبت آمیز، تکان دادن سر و تغییر حالت چهره به نشانه خشنودی، بوسیدن، در آغوش گرفتن و... می تواند اثر شگفت انگیزی داشته باشد.
3. نوشتاری:
نوع دیگر تشویق، استفاده از نوشتار است، به این صورت که رفتارهای خوب و پسندیده فرزندان را بنویسید و در پایان هفته به آن ها نشان دهید یا به مناسبت هایی، کارت پستال تهیه کنید و در آن ها جمله هایی محبت آمیز بنویسید.
4. مادی:
فهرستی تهیه و انواع تشویق های مادی روزانه، هفتگی و ماهانه را در آن ثبت کنید و با توجه به فعالیت فرزند و میزان اهمیت رفتار او از آن ها بهره ببرید.
تشویق های مادی روزانه مشتمل بر خوردنی های ارزان قیمت، تشویق های مادی هفتگی مشتمل بر پارک، سینما، منزل دوستان و نزدیکان، و تشویق های مادی ماهانه، اسباب بازی ها یا وسایل مورد علاقه او است. بکوشید در خرید خوردنی ها یا اسباب بازی ها تنوع ایجاد کنید و ارزش غذایی خوردنی ها و بُعد فرهنگی اسباب بازی ها را از نظر دور ندارید.
برای استفاده درست از تشویق، به پیشرفت های جزئی فرزندان توجه داشته باشید و با استفاده از نمودارهای درختی، جدول، امضای کارت و... پیشرفت ها را ثبت کنید.
کودکان، دست کم روزی 3 بار و نوجوانان روزی یک بار به تشویق نیاز دارند. نقص بزرگ برخی والدین این است که نقاط مثبت فرزندان خود را نمی بینند و متأسفانه فقط نقاط منفی را می بینند. بکوشیم آیینه صفت باشیم و تمام نقاط مثبت و منفی را با هم ببینیم. مگس صفتی، ویژگی بسیار ناپسندی است.

سؤال 3ـ دوست دارم فرزندانم را تشویق کنم؛ اما شرایط آن را نمی دانم. لطفاً راهنمایی ام کنید.

اگر بخواهید تشویق شما اثر داشته باشد، باید شرایط ذیل را در آن رعایت کنید:
1. با سن فرزند تناسب داشته باشد؛ برای مثال، نوازش، بوسیدن و در آغوش گرفتن برای خردسالان، و تشویق گفتاری و رفع نیازهای مادی برای نوجوانان مناسب تر است؛ البته نوجوانان نیز به تماس فیزیکی (نوازش، بوسیدن، و در آغوش گرفتن) نیاز دارند.
2. به اندازه رفتار و میزان پیشرفت فرزند باشد. تشویق های بزرگ برای پیشرفت های جزئی، راه را برای پیشرفت های بزرگ تر می بندد و دیگر وسیله ای برای تشویق باقی نمی ماند.
3. واقعی باشد. تشویق فرزندی که هوش پایینی دارد، با جمله «تو از هوش سرشاری بهره مندی»، درست نیست؛ زیرا خود از وضعیت هوشی خود آگاه است و والدینی را که این گونه تشویقش می کنند یا کودن یا دروغگو می پندارد.
4. مستقیم باشد. به فرزندتان مستقیم بگویید: « از کاری که کردی خوشحالم.» به همسرتان نگویید: « از کاری که فرزندمان کرد، خوشحالم.»
5. تشویق در حضور دیگران، به ویژه در مورد کودکان معجزه می کند. در مورد نوجوانان باید اندک و بسیار حساب شده (طبیعی و به مناسبت) باشد؛ برخی نوجوانان از تعریف ها و تمجیدهای والدین از آن ها در حضور دیگران خرسند نمی شوند.
6. تشویق ها باید جزئی و مصداقی باشد، نه کلی؛ برای مثال، «تو کارت را خوب انجام می دهی» یا «آفرین عزیزم» کلی است. بهتر است بگویید: «از این که اتاقت را مرتب کردی» یا «از این که تکالیفت را به موقع انجام دادی»، خوشحالم.
7. تشویق باید به صورت قدردانی یا وصفی باشد، نه ارزیابی. تشویق قدردانی یا وصفی آن است که «رفتار» فرزند تحسین می شود (کاری که کردی، خوب بود. از این که راست گفتی ممنونم و...)؛ اما در تشویق ارزیابی، «خود فرزند» ستوده می شود (تو بی نظیری، تو خوبی، تو قهرمانی، تو راستگویی، و مسؤولیت پذیری و...). تشویق ارزیابی، جلو پیشرفت فرزند را می گیرد. علی در میدان بسکتبال توپی را به زیبایی داخل سبد انداخت و مربی به او گفت: تو قهرمان بسکتبالی. از همان لحظه، علی به بهانه دل درد، میدان را ترک کرد و دیگر سراغ بسکتبال نرفت تا مقام قهرمانی را از دست ندهد!
تشویق ارزیابی، عُجب و غرور می آورد و افزون بر آن، فرزند را دچار اضطراب می کند. احمد، در مقابل پرسش پدر راست گفته و پدر او را با جمله «تو راستگویی» تشویق می کند و از آن لحظه به بعد، اضطراب تمام وجود احمد را فرا می گیرد؛ زیرا پیش تر به پدر دروغ گفته و نگران است که نکند دروغش آشکار شود و تشویق پدر (تو راستگویی) از بین برود.

______________________________
پی نوشت:
[1] ـ بقره، 157.
[2] ـ توبه، 103.
[3] ـ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج16، ص 250.
[4] ـ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج5، ص 194.
[5] ـ محمدتقی فلسفی، کودک، ج2، ص 188.
[6] ـ شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ذکر اصحاب امام رضا (علیه السلام).
[7] ـ همان، در معجزات امام کاظم (علیه السلام).
[8] ـ مصطفی بی آزار شیرازی، قرآن و تبلیغ، ص 119.
 

منبع:
نسیم مهر جلد 2، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی