رابطه فرزندان با دوستان و همسالان خود

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ پسر 16 ساله ام دوستان نامناسبی دارد؛ به گونه ای که تأثیر نامطلوبی بر رفتار و گفتارش گذاشته اند. آیا راهکاری وجود دارد که ارتباط آنان را قطع کنم؟

جواب:
دوستی های فرزندان ما در سنین گوناگون، ویژگی هایی دارد. دوستی کودکان بین سنین 4 تا 8 عمیق نیست؛ بلکه ارتباطی یکطرفه است؛ بدین جهت، به راحتی قهر می کنند و دوستی ها را رابطه ای دامنه دار نمی بینند؛ بنابراین، والدین با سختی کمتری می توانند رابطه دوستی را قطع کنند.
فرزندان تا 14 سالگی از دوستان خود تأثیر می پذیرند؛ اما هنوز هم به طور جدی صمیمیتی بین آنان ایجاد نمی شود؛ بنابراین، امیدی به قطع ارتباط آن ها هست؛ اما پس از 14 سالگی، وارد مرحله صمیمیت می شوند و دوستی هایشان پایدار می شود و به دوستان خود احساس وابستگی خاصی می یابند.
عمیق ترین و بادوام ترین دوستی ها بین 14 تا 20 سال است؛ بدین سبب، قطع ارتباط فرزند با دوستان در این سن، بسیار مشکل است و باید کاملاً سنجیده و حساب شده باشد.
برای قطع ارتباط او با دوستان نامناسب به نکته های ذیل توجه و از راهکارهای پیشنهادی استفاده کنید:
1. از اهرم فشار استفاده نکنید؛ زیرا به موضع لجاجت می افتد و در برابر خواسته شما مقاومت خواهد کرد.
2. برای قطع ارتباط، زیاد اصرار نکنید. حریص تر می شود.
3. هرگز به دوستان او توهین نکنید. توجه داشته باشید که نوجوان درباره دوستان خود، تعصب ویژه ای دارد و جسارت شما او را سخت می آزارد و سبب پایداری دوستی اش خواهد شد.
4. انتظار نداشته باشید که یکباره تمام دوستانش را کنار بگذارد و با همه قطع رابطه کند؛ بنابراین، بردبار باشید و به تدریج مشکل را حل کنید. بدین صورت که ابتدا از او بخواهید برخی از دوستانش را که آلودگی بیشتری دارند رها کند و با بقیه نیز کمتر ارتباط داشته باشد و به مرور ارتباط را قطع کند.
امام علی (علیه السلام) می فرماید: «بایِن اهلَ الشرّ تَبِن عنهم» [1] از اهل شر دوری کن، از آنان جدا می شوی.
5. با تغییر منزل، مدرسه، کلاس، سرویس مدرسه، باشگاه ورزشی و مؤسسه هنری اش، به طور غیرمستقیم، زمینه دیدار با دوستانش را کمتر کنید.
6. با ارتباط بیشتر با نزدیکان مطلوب، زمینه جایگزینی دوستان شایسته را برایش فراهم سازید.
7. اگر به دین و ارزش های مذهبی پایبند است، او را با آموزه های دین در این زمینه آشنا سازید و به او گوشزد کنید که دوست نامطلوب می تواند بر دین او اثر بگذارد؛ (المرء علی دین خلیله؛ [2] انسان بر دین دوست خود است.)
بهترین زمان برای القای این ارزش ها، موقعیت های عاطفی، و بهترین شیوه، تحریک عواطف و احساسات است که باید با نرمی و عطوفت، او را متوجه ضرر جدی دوست نامطلوب کنید.
توجه داشته باشید که اشاره مستقیم به دوستان ناشایست او، وی را به موضع مقاومت می کشاند؛ بنابراین، بهتر است کلی گویی کنید. مناسب ترین جمله می تواند این باشد که «پسرم! مدتی است رفتار و کردارت تغییر کرده. خودت بررسی کن و ببین از کجا سرچشمه می گیرد. آیا معلم، همکلاسی یا دوست روی تو اثر گذاشته است؟» (دوست را به عمد در جایگاه سوم قرار دادیم تا حساسیت او برانگیخته نشود).
در صورت وجود زمینه های مذهبی در او، آیات شریف قرآن و روایات امامان معصوم می تواند بر وی اثرگذار باشد.
به او بگویید که روز قیامت، برخی با حسرت و پشیمانی می گویند: ای کاش فلانی را دوست نمی گرفتم. او مرا از راه حق گمراه ساخت:
«یا ویلتی لَیتَنی لم اتّخذ فلاناً خلیلاً. لقد اضَلّنی عن الذّکر بعدَ إذ جاءَنی...» [3]
سخن امام علی (علیه السلام) نیز در این زمینه بسیار هشداردهنده است: «مجالسةُ اهلِ الهوی منساةٌ للایمان و محضرةٌ للشیطان» [4]همنشینی با هواپرستان، سبب فراموشی ایمان می شود و محضر شیطان است.
اگر اکنون برای قطع ارتباط موفق نشدید، سنین 18 تا 20 را از دست ندهید؛ زیرا در این سنین، به سبب اشتغال، دانشگاه، ازدواج و خدمت سربازی، دوستی ها ناپایدار می شود.

سؤال 2ـ از ترس آثار منفی دوستان و همسالان فرزند نوجوانم بر او، مانع ارتباطش با آنان در خارج از منزل می شوم. آیا این رفتار درست است؟

جواب:
اگر محیط بیرون از خانه آلوده است و همسالان نوجوان شما نامطلوبند، رفتار شما درست است؛ اما باید خلاءهای ناشی از این قطع ارتباط را به شیوه های دیگر (ارتباط با نزدیکان و دوستان مطلوب، باشگاه های ورزشی مناسب، مؤسسه های هنری سالم و..) پر کنید؛ زیرا انسان، موجودی اجتماعی است و به دوست نیاز دارد و این نیاز در نوجوان جدی تر است. دوستی ها جنبه مهمی از زندگی نوجوان را تشکیل می دهند و آثار مثبتی دارند.
فرزند شما، همکاری را با انجام کارهای گروهی با همسالان می آموزد؛ برای آزمودن عقاید، رفتار و جایگاه خود و این که فردی طبیعی است یا نه، از دوستان خود یاری می گیرد و در گروه همسالان، احساس آرامش و امنیت می کند.
برخی والدین گمان می کنند که ارتباط اعضای خانواده با هم، جای ارتباط با همسالان را می گیرد؛ در حالی که چنین نیست؛ زیرا نوجوان، حس تعلق به گروه دارد و کنار روابط خانوادگی، با گروه های همسالان نیز باید ارتباط داشته باشد.
در صورتی که محیط بیرون از منزل، آلودگی جدی ندارد و گاهی از همسالان فرزندتان بدرفتاری هایی را می بینید یا سخنان ناخوشایندی را می شنوید، او را از ارتباط با آنان منع نکنید.
ندیدن هیچ گونه بدرفتاری و نشنیدن هیچ گونه سخن زشت از دیگران، برای فرزند شما مطلوب نیست. کودکان و نوجوانانی که هرگز سخنان زشت نمی شنوند و رفتار بد نمی بینند، در مواجهه با چنین رفتارها و سخنانی در آینده (در محیط های اجتماعی) شکننده خواهند بود.
یادمان باشد که بدن فرزندان ما به مقداری ویروس نیاز دارد تا نقش پادزهر را در بدن ایفا کند.
من معتقدم باید به فرزندانمان چنان پشتوانه دینی و فرهنگی بدهیم که از بدرفتاری های متعارف همسالان اثر نپذیرند. اگر ارزش ها و ضد ارزش ها و زشتی ها و زیبایی ها را برایشان تبیین کنیم، خود، خوب را از بد تشخیص می دهند و در مقابل زشتی ها مقاومت خواهند کرد. حتماً تاکنون کودک یا نوجوانی را دیده اید که به دلیل رفتار یا سخن زشت دوستش، خود با او قطع ارتباط کرده است بدون این که والدین از او بخواهند.
حضور نوجوان شما در خارج از منزل (با شرایط پیش گفته)، اگر ضابطه مند باشد، اشکالی ندارد و تا زمانی که در اعتقادات دینی، رفتار، ادب و تحصیل او تغییر مهمی را احساس نکرده اید، نگران نباشید (البته از کنترل نامحسوس غفلت نکنید) و در نخستین موردی که آثار نامطلوب همسالان را احساس کردید، برای قطع ارتباط او اقدام کنید.

سؤال 3ـ چرا برخی نوجوانان به دوستان نامطلوب گرایش می یابند؟

جواب:
این گرایش عللی دارد:
1. غفلت والدین:
از مهم ترین علل گرایش نوجوان به دوستان نامناسب و ناشایست، به طور معمول، غفلت والدین در روابط فرزند با دیگران در دوران کودکی و ابتدای نوجوانی است.
اگر به روابط فرزندمان با همسالان و دوستی های او به موقع توجه کنیم و ملاک های دوست خوب را به او بیاموزیم، و از همان کودکی در او پشتوانه دینی و فرهنگی و اعتماد به نفس ایجاد، و وی را درست تربیت کنیم، در دوران نوجوانی و بلوغ، کمتر با چنین مشکلی مواجه می شویم.
انتخاب گروه های همسالان از طرف نوجوان، به تجارب دوران کودکی او، میزان خودباوری و گرایش های مذهبی اش بستگی دارد.
2. ارتباط های فامیلی نادرست:
ارتباط های خویشاوندی نسنجیده با نزدیکان نامطلوب، زمینه های گرایش او را به دوستان ناشایست فراهم می آورد؛ پس باید در این گونه ارتباط ها سنجیده تر عمل کنید.
3. محیط های نامناسب:
مدرسه، محله، باشگاه ورزشی و مؤسسه های هنری ناسالم نیز عاملی مؤثر برای دوستی های نامناسب هستند. در گزینش این گونه مؤسسه ها برای فرزند خود دقت کنید.
4. عدم آگاهی:
در موارد بسیاری، فرزندان از فایده دوستان خوب و ضرر همسالان ناسالم آگاه نیستند؛ پس بکوشید در موقعیت های خاص به آنان آگاهی دهید.
به فرزند خود بیاموزید که دوست خوب می تواند بر شخصیت او اثر گذارد؛ به همین جهت، امام علی (علیه السلام) می فرماید: «قارِن اهلَ الخیر تَکن منهم» [5] با نیکان همنشین باش تا از آنان شوی.
او را آگاه سازید که دوست بد باعث آلودگی وی خواهد شد و هر قدر نزدیکی اش با همسال نامناسب بیشتر باشد، آلودگی اش نیز افزون تر خواهد بود.
ضرب المثلی انگلیسی می گوید: «دوست بد مانند سگ آلوده به کثافت است که هر قدر به تو نزدیک تر باشد، بیشتر آلوده ات می کند». [6]

سؤال 4ـ پسر 7 ساله ام را از دوستی با همسالان در مدرسه نهی می کنم تا از بد آموزی های آنان مصون بماند. آیا این کار من اشکال دارد؟

جواب:
دوستان و رابطه دوستانه کودک شما با همسالان، آثار بسیار مثبتی دارد و محرومیت از آن، او را دچار خلأهایی خواهد کرد.
برخی از آثار مثبت دوستی با همسالان چنین است:
1. اجتماعی شدن:
کودک شما با ایجاد رابطه دوستی با همسالان، راه های ارتباط برقرار کردن (کنش متقابل) و همکاری با دیگران را می آموزد و این امر، سبب اجتماعی شدن کودک می شود. توجه داشته باشید که دوست یابی، مهارت اجتماعی به شمار می رود.
2. تأثیر پذیری مثبت:
کودکان در بسیاری از رفتارهای مثبت، مانند ادب، شجاعت و... تحت تأثیر دوستان خود هستند. دوست، حتی در ادامه تحصیل و علاقه مندی کودک به تحصیلات عالی نیز اثر دارد.
3. یافتن راه حل مشکل:
با توجه به برخوردها و قهرهای کودک با دوستان و تفکر برای یافتن راه حل مشکلات خود با آنان، با راه های حل مشکل آشنا می شود. به طور کلی، کودکانی که با دیگران روابط دوستانه دارند، بهتر می توانند دشواری های زندگی را تحمل کنند.
4. آرامش روحی:
وقتی کودک، هنگام برقراری ارتباط با دوستان خود، از مشکلات آنان آگاه می شود و می فهمد که دیگران نیز مشکلاتی مشابه او دارند، اضطرابش کمتر می شود و آرامش بیشتری می یابد. نفس وجود دوستان و ارتباط با آنان، مانند ارتباط فامیلی عاملی برای کاهش اضطراب است.
5. تخلیه احساسات:
کودک در مواردی، به عللی (ترس، خجالت، مشغله فراوان والدین و...) فرصت سخن گفتن با پدر و مادر را نمی یابد و با دوستان خود درد دل می کند و همین امر، سبب تخلیه احساسات او می شود و آرام می گیرد.
با توجه به این آثار مثبت، به شما توصیه می کنم در تصمیم خود تجدید نظر کنید و فرزند خود را از این آثار محروم نسازید؛ البته این آثار مثبت، در صورتی است که دوستان فرزند شما، مطلوب باشند.

سؤال 5ـ آثار مثبت و منفی دوستان و همسالان كودکان و نوجوانان کدامند؟

جواب:
دوستان مطلوب کودکان می توانند در رشد معنوی و اخلاقی، رشد تحصیلی، شجاعت و ادب آنان اثر بگذارند.
نوجوانان نیز در رشد شخصیت، احساس نوع دوستی، گرایش به ارزش های دینی و مذهبی، نوع رفتار، شیوه سخن گفتن، نوع لباس، آرایش مو و.... از همسالان خوب اثر می پذیرند.
از دیگر آثار مثبت دوستی های سالم دوران نوجوانی، تجاربی است که باعث دوستی های عاقلانه تری در دوران بزرگسالی می شود.
در صورتی که دوستان کودک و نوجوان مطلوب نباشند، اثرشان در موارد پیش گفته، منفی خواهد بود.
دوستان نامطلوب، نوجوان را به تجربه کردن مواد مخدر و داروهای غیرقانونی و شرکت در فعالیت های مجرمانه و غیرقانونی تشویق می کنند.
براساس پژوهش ها، اثر دوستان در گرایش نوجوانان به جنس مخالف و انحرافات جنسی، بسیار چشمگیر است.
نکته مهم در تأثیر منفی دوست بر کودکان و نوجوانان، تدریجی و پنهانی بودن آن است؛ به گونه ای که پس از مدتی احساس می کنند ناخواسته از رفتار و کردار دوست خود اثر پذیرفته اند.
امام علی (علیه السلام) می فرماید: «لا تصحب الشریر فانّ طبعَک یسرق مِن طبعه شراً و انت لا تعلم» [7] با شرور دوستی نکن؛ زیرا طبیعت تو، شرارت را از طبیعت او می دزدد؛ در حالی که نمی فهمی.

سؤال 6ـ آیا اثر دوستان و همسالان بر فرزندان ما جدّی است؟

جواب:
دوستان و همسالان فرزند شما نمی توانند او را مثل خودشان کنند؛ اما می توانند بر او اثر جدی بگذارند.
یکی از بهترین تعبیرها درباره تأثیر دوست بر انسان، سخن رسول گرامی (صلی الله علیه وآله) است که فرمود: «مَثلُ الجلیس الصالح مثلُ الداری إن لم تجد عطره علقک ریحَه» [8]
همنشین درست کردار، مانند عطرفروشی است که اگر از عطر او چیزی نیابی، رائحه خوش خود را به تو خواهد رساند.
دوستان و همسالان، به این علل تأثیرگذارند:
1. تقلید پذیری کودکان:
کودکان، با توجه به ویژگی تقلید پذیری، از دوستان خود اثر می پذیرند.
2. ارتباط بیشتر با همسالان:
برای بسیاری از کودکان؛ دوستان، از تکالیف مدرسه، سرگرمی ها، ورزش ها و فعالیت های دیگر مهم ترند؛ به همین جهت وقت بیشتری را با آنان صرف می کنند و در نتیجه، اثر پذیری افزون تری خواهند داشت.
این مسأله در نوجوانان اهمیت بیشتری می یابد؛ زیرا نوجوان، زمان بیشتری را با دوستان و همسالان خود می گذراند. مدت زمانی را که نوجوان با دوستان خود می گذراند، از مدت زمان انجام تکالیف درسی، ارتباط با خانواده و نزدیکان و زمان تنهایی، بیشتر است.
3. تأثیر گروه همسالان:
با توجه به این که نوجوان دوست دارد، از طرف گروهی از همسالان پذیرفته شود، به سمت آنان می رود و گروه بر وی اثر جدی می گذارد.
تأثیر گروه همسالان آن قدر فراوان است که حتی گاهی در برابر خانواده می ایستد.

سؤال 7ـ ملاک های دوست خوب برای کودک دبستانی ام چیست و چگونه می توانم آن ملاک ها را به او بیاموزم؟

جواب:
بهترین زمان انتقال ویژگی های دوست خوب به فرزند، همین دوران دبستان است تا براساس آن ها دوستانی را برگزیند و در دوران نوجوانی که دوست یابی، حساسیت بیشتری می یابد نیز ملاک داشته باشد.
بکوشید در موقعیت های مناسب (برای مثال، دیدن فیلمی که در آن، کودکی به جهت دوستی نسنجیده دچار مشکل می شود) یا در قالب قصه یا در گفت و گوهای دوستانه، ملاک های دوست خوب را به او بیاموزید.
مهم ترین ملاک های دوست یابی، اعتقادات و علایق مشترک، همگونی خانوادگی، سلامت نفس، ادب، شخصیت اجتماعی و علاقه مندی به درس و تحصیل است.
برای این که مطمئن شوید دوستان فرزند شما، شرایط مطلوب را دارند، گاهی آنان را از طریق فرزندتان به منزل خود دعوت کنید و به طور غیر مستقیم، متوجه رفتار و گفتارشان باشید.
مسافرت های آخر هفته به خارج از شهر با دوستان او نیز راه مناسبی برای آشنایی با روحیات آنان است.
در صورت مشاهده بدرفتاری هایی قابل تحمل از سوی برخی دوستان که بر فرزندتان تأثیر جدی نمی گذارد، بکوشید آن بدرفتاری ها را اصلاح کنید و اگر نمی توانید یا دوستان فرزندتان اصلاح نمی شوند، در قالب پرسشی از او بپرسید که چرا دوستش سخنان زشتی می گوید تا از این راه، او را متوجه خطای دوست و ناپسند بودن رفتارش کنید. با توجه به این که پیش تر، ملاک های دوست خوب را به او گفته اید، خود متوجه خواهد شد که برخی دوستانش ملاک های واقعی را ندارند، و خود، ارتباطش را قطع یا کم خواهد کرد.
در صورت مشاهده بدرفتاری های جدی و نگران کننده، با نرمی و عطوفت، از فرزندتان بخواهید که ارتباطش را با آن دوست قطع کند.
شما می توانید با مثال هایی ساده و قابل فهم، تأثیر منفی دوست نامناسب را برایش روشن کنید؛ برای مثال، با ضرب المثلی روسی که می گوید: دوست بد، مانند سیب گندیده ای است که باعث گندیده شدن سیب های سالم اطراف خود می شود. [9]
باید برایش توضیح دهید که شخصیت او به شخصیت دوستش گره خورده است و اگر دوستش شخصیت مثبتی نداشته باشد، دیگران، «او» را نیز بی شخصیت می پندارند.
تو اول بگو با کیان دوستی           من آن گه بگویم که تو کیستی؟
امام علی (علیه السلام) می فرماید: «ایّاک و صحبةَ مَن ألهاک و أغراک فانّه یُخذلُک و یُوبقُک» [10]
از همنشینی با کسی که تو را می فریبد، بپرهیز؛ زیرا خوار و نابودت می کند.
خوشبختانه کودکان، در برابر چنین خواسته ای از سوی والدین، کمتر مقاومت نشان می دهند و به خواسته آنان عمل می کنند.
باید توجه داشته باشید که قطع ارتباط نوجوان با دوستان نامطلوب، پیچیده تر است و باید حساب شده انجام شود.

سؤال 8ـ دختر 9 ساله ام از یافتن دوستان مناسب در مدرسه ناتوان است و این مسأله مرا نگران کرده. آیا لازم است برای ترغیب او به دوست یابی دخالت کنم؟

جواب:
به رغم آثار مثبت دوستان کودک، ممکن است فرزند شما درونگرا باشد و از تنهایی، بیشتر لذت ببرد؛ پس او را به انتخاب دوست وادار نکنید. شما می توانید زمینه های دوستی او را با همسالان مطلوب فراهم سازید.
ممکن است فرزند شما به دوستی با همسالان علاقه مند باشد؛ اما به علت کمرویی یا ندانستن راه های ایجاد ارتباط، با آنان دوست نمی شود.
در این صورت، با استفاده از راهکارهای ذیل به او کمک کنید:
1. برای ایجاد انگیزه بیشتر در فرزندتان، او را با ارزش دوست خوب آشنا کنید.
2. به او بفهمانید که دوست یابی، مهارت اجتماعی است و کسی که نتواند برای خود دوستانی مناسب برگزیند، ناتوان است.
امام علی (علیه السلام) می فرماید: «اعجزُ الناس مَن عجزَ عن اکتساب الاخوان» [11] ناتوان ترین مردم کسی است که از به دست آوردن دوستان ناتوان باشد.
3. به او بیاموزید که برای آغاز دوستی در مدرسه، سراغ دانش آموزی برود که مثل خودش تنها است و بعد از سلام و معرفی خودش بگوید: «می خوای با من دوست بشی.»
4. به او بیاموزید که به بازی گروهی بچه ها بپیوندد؛ سلام کند و اجازه بگیرد با آنان بازی کند. کودکان به طور معمول از این گونه پیشنهادها استقبال می کنند.

__________________________
پی نوشت:
[1] ـ نهج البلاغه، نامه 31، ش 92.
[2] ـ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 4، ص 207.
[3] ـ فرقان، 28.
[4] ـ نهج البلاغه، خطبه 86، ش 11.
[5] ـ نهج البلاغه، نامه 31، ش 92.
[6] ـ حسین سیدی، یک شاخه گل مینا، ص 80.
[7] ـ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج20، ص 272.
[8] ـ جامع الاخبار، ص 183.
[9] ـ حسین سیدی، یک شاخه گل مینا، ص 80.
[10] ـ غررالحکم، ص 433.
[11] ـ نهج البلاغه، کلمات قصار، 12.
 

منبع:
نسیم مهر جلد 2، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی