فواید بازی برای کودکان

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ روان‏‌شناسان و متخصصان مسائل تربیتى، بر بازى كودكان بسیار تأكید مى‏‌كنند؛ علت این همه تأكید چیست؟

جواب:
این همه تأكید بر بازى كودكان، به جهت اهمیت آن است. بازى، عامل مهمى براى رشد عاطفى، عقلانى و اخلاقى كودكان شمرده مى‏‌شود. رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه وآله) بازیگوشى كودك در كودكى را مایه فزونى عقل او [1] و امام كاظم (علیه السلام) باعث بردبارى او در بزرگسالى مى‏‌داند. [2]
كودكان با بازى سرگرم مى‏‌شوند و لذت مى‏‌برند و افزون بر آن، مهارت‏‌هاى زندگى (لباس پوشیدن، غذا خوردن، رعایت نظم، رعایت نوبت، برقرارى ارتباط با دیگران و...) را تمرین و ایفاى نقش مى‏‌كنند و در آینده بهتر مى‏‌توانند كارهاى روزانه خود را انجام دهند. قوانین بازى، كودك را آماده مى‏‌كند تا اصول و مقررات زندگى اجتماعى را درك و بدان‏‌ها عمل كند. در جریان بازى، كودك مى‏‌آموزد كه چه چیزى خوب و چه چیزى بد است. او یاد مى‏‌گیرد كه اگر بخواهد در بازى پذیرفته شود، باید راستگو، درستكار، عادل و با انضباط باشد.
كودكان، بسیارى از اصول ارزشمند اخلاقى و اجتماعى مانند از خودگذشتگى، كمك به دوستان، صبر و مقاومت، رعایت حقوق دیگران، تحمل دیگران، تفاهم، همكارى، اتحاد، ارزشمندى گروه و... را در بازى مى‏‌آموزند. بازى آن‏‌قدر اهمیت دارد كه امروزه در مراكز روان درمانى، اتاقى را به «بازى درمانى» اختصاص داده‏‌اند تا با مشاهده بازى كودك یا از راه بازى درمانگر با كودك، به توانایى‏‌ها و ضعف‏‌هاى او در زمینه‏‌هاى گوناگون پى برده، از راه بازى، مشكلات عاطفى و اجتماعى او را درمان كنند؛ براى مثال، كودك، هنگام بازى با حیوانات عروسكى و نقش دادن به آن‏‌ها (نقش خود، پدر، مادر، خواهر یا برادر)، مشكلات ارتباطى یا عاطفى اعضاى خانواده با خود را بروز مى‏‌دهد و درمانگر با مشاهده بازى مى‏‌تواند به او كمك كند.
دختر كوچكى كه هنگام بازى، عروسك را به شدت تنبیه مى‏‌كند (به این دلیل كه شلوارش را خیس كرده است)، در حقیقت دارد رنجى را نشان مى‏‌دهد كه از سخت‏‌گیرى مادر در این مورد برده یا مى‏‌برد.
وقتى پسر كوچكى، هنگام بازى با خرس عروسكى، او را از لولو خرخره و امثال آن مى‏‌ترساند مى‏‌تواند نشانه این باشد كه والدینش نیز او را مى‏‌ترسانند.

سؤال 2ـ اگر به بازى كودكان توجه جدى نداشته باشیم، آنان را از چه فوایدى محروم كرده‏‌ایم؟

جواب:
بازى براى كودكان فواید بسیارى دارد:
1. آشنایى با دنیاى اطراف:
كودك از طریق بازى، با دنیاى اطراف (رنگ‏‌ها، شكل‏‌ها، اندازه‏‌ها، جنس اشیا و اهمیت آن‏‌ها) آشنا مى‏‌شود و اطلاعات مفیدى به دست مى‏‌آورد؛ براى مثال، هنگام آب بازى مى‏‌فهمد كه برخى اشیا در آب شناور مى‏‌مانند و برخى در آب فرو مى‏‌روند.
2. احساس آرامش:
كودك هنگام بازى، بسیارى از ناكامى‏‌هایش را به كامیابى تبدیل مى‏‌كند و آرزوهایى را كه بدان‏‌ها نرسیده، برآورده مى‏‌سازد و در نتیجه احساس آرامش مى‏‌كند.
3. رشد و تقویت عضلانى:
بازى، عاملى مهم براى رشد و تقویت عضلانى كودك است كه سلامت جسم او را نیز تضمین مى‏‌كند. بازى باعث تحرك عضلات بزرگ و كوچك مى‏‌شود؛ هنگام راه رفتن و دویدن و پریدن، عضلات بزرگ بدن، و زمان بازى با اسباب‏‌بازى‏‌هاى قابل انعطاف (خیمر یا گل بازى) و مكعب‏‌ها، عضلات كوچك تقویت مى‏‌شود. بازى، كودك را در كنترل اندام‏‌ها توانا، و تعادل جسمى او را تقویت مى‏‌كند.
4. تقویت مهارت سخن گفتن:
كودك در بازى با همسالان، مجبور مى‏‌شود واژگان بیشترى را به كار گیرد كه نتیجه‏‌اش، تقویت مهارت سخن گفتن است.
5. تقویت حواس:
در بازى، حواس كودك به ویژه حس لامسه، بینایى و شنوایى او تقویت مى‏‌شود.
6. ایجاد خلاقیت:
بازى، عاملى مهم براى ایجاد خلاقیت و ابتكار كودك است؛ در آن هنگام مى‏‌كوشد نقشه‏‌اى طرح كند تا بهتر و زودتر به نتیجه برسد.
بى‏‌توجهى به بازى كودكان، آنان را از این فواید محروم مى‏‌كند.

سؤال 3ـ بازى چگونه مى‏‌تواند مشكلات هیجانى ـ عاطفى فرزند را از بین ببرد؟

جواب:
بازى، وسیله‏‌اى بسیار مهم براى از بین بردن مشكلات هیجانى ـ عاطفى فرزندان از جمله خشم، ترس و اضطراب است.
بسیارى از بازى‏‌ها باعث تخلیه هیجانات كودك مى‏‌شود و خشم او را مى‏‌كاهد. وقتى فرزند شما هنگام بازى در نقش قهرمانى خوب ظاهر مى‏‌شود و با موجودى پلید مبارزه مى‏‌كند، در حقیقت خشم خود را كنترل مى‏‌كند.
او وقتى نقش هیولا را بازى مى‏‌كند، در واقع ترس خود از هیولا را كاهش مى‏‌دهد. او با ایفاى نقش فردى شجاع در بازى، و مبارزه با بدى‏‌ها و زشتى‏‌ها، بر تشویش درونى‏‌اش پیروز مى‏‌شود.
وقتى فرزند شما در دكتر بازى، عروسك خود را معاینه و به آن آمپول تزریق مى‏‌كند، دارد ترس خود از پزشك و آمپول را كاهش مى‏‌دهد. او هنگام ترس از دزد، نقش پلیس، و زمان ترس از آتش، نقش آتش‏‌نشان را بازى مى‏‌كند.
كودك نوپایى كه از افتادن از پله مى‏‌ترسد، مى‏‌كوشد با بازى (بالا رفتن و پایین آمدن از پله) ترس ناشى از افتادن را در خود از بین ببرد.
كودك در بازى، به علت وقوع رخدادها پى مى‏‌برد و خود این آگاهى، عاملى براى كاهش ترس است؛ براى مثال وقتى با سوزن، بادكنكى را مى‏‌تركاند، یاد مى‏‌گیرد كه سوراخ شدن و تركیدن بادكنك با صدا همراه است و از آن پس كمتر از صداها مى‏‌ترسد. والدین نیز مى‏‌توانند از طریق بازى با كودك، در كاهش مشكلات هیجانى ـ عاطفى او از جمله ترس مؤثر باشند.

سؤال 4ـ آیا مى‏‌توان از بازى براى اصلاح اختلالات رفتارى كودك استفاده كرد؟

جواب:
بازى، شیوه‏‌اى مؤثر در رفع اختلالات رفتارى و در مواردى اختلالات عصبى (ناخن جویدن) است؛ به طور مثال، شما مى‏‌توانید براى اصلاح بى‏‌نظمى فرزند خردسال خود و عادت دادن او به جمع كردن ریخت و پاش‏‌هایش پس از بازى از بازى استفاده كنید.
1. بازى ركوردگیرى:
به او بگویید مى‏‌خواهم وقت بگیرم و ببینم در چه زمانى مى‏‌توانى اسباب‏‌بازى‏‌هایت را جمع كنى و روز بعد از او بخواهید ركوردش را افزایش دهد.
2. بازى جادوگرى:
به او بگویید پنج دقیقه اتاقت را ترك مى‏‌كنم و بعد بر مى‏‌گردم. مى‏‌خواهم بدانم آیا مى‏‌توانى مثل جادوگرها در یك چشم به هم زدن اتاقت را مرتب كنى یا نه.
3. كارآگاه بازى:
شما مى‏‌توانید نقش كارآگاهى را ایفا كنید و دنبال اسباب‏‌بازى‏‌هایى بگردید كه سرجایشان نیستند.

سؤال 5ـ فرزند 1 ساله‏‌ام دوست دارد دائم كنارش باشم تا به بازى انفرادى بپردازد. آیا راهكارى براى عادت دادن او به بازى مستقلانه وجود دارد؟

جواب:
بهترین كار این است كه بازى را با او به طور اشتراكى آغاز كنید و بعد براى مدت كوتاهى (حدود 2 دقیقه) بازى را ترك كرده، دوباره برگردید. كودك 1 ساله شما نیاز دارد حضور شما را احساس كند تا با امنیت خاطر بیشترى به بازى بپردازد؛ البته مقصود این نیست كه دائم با او بازى كنید. كافى است مدتى را با او در یك اتاق بگذرانید و تا حدودى با او همراه شوید؛ اما تمام توجه خود را به او معطوف نكنید. گاهى لمس كردن شانه كودك، بر احساس امنیت او مى‏‌افزاید. شما در این زمان مى‏‌توانید به برخى از كارهاى خود برسید؛ براى مثال مى‏‌توانید به كارهاى ساده‏‌اى چون پاك كردن سبزى با برنج، اتو زدن یا تا كردن لباس‏‌هاى شسته شده و... بپردازید. این كار شما به او كمك مى‏‌كند تا به تدریج استقلال بیشترى در بازى انفرادى (بدون حضور شما) پیدا كند.
در صورت ضرورت جدایى شما از او، و حضورتان در آشپزخانه یا دستشویى و یا بالكن منزل، یك كشو داراى اشیاى جالب توجه براى كشف یا چند تكه از وسایل آشپزخانه مانند قاشق و بشقاب و ملاقه و كف‏‌گیر (بدون خطر و دور از اجاق خوراك‏‌پزى) مى‏‌تواند او را مشغول كند.
زمان استحمام نیز فرصت مناسبى براى بازى مستقلانه كودك است؛ البته حتما با حضور شما؛ زیرا كودك 1 ساله فقط در فضایى با ارتفاع چند سانتى‏‌متر آب خفه مى‏‌شود.
توجه داشته باشید كه فرزند 1 ساله شما نمى‏‌تواند بیشتر از 10 دقیقه مستقلانه بازى كند. با بالا رفتن سن كودك، این زمان افزایش مى‏‌یابد.

سؤال 6ـ براى فرزند 4 ساله‏‌ام چه بازى‏‌هایى مناسب است؟

جواب:
افزون بر بازى‏‌هاى مربوط به كودك 3 ساله، فرزند 4 ساله شما (چه دختر و چه پسر)، به «قهرمان بازى» نیز بسیار علاقه‏‌مند است و مى‏‌كوشد اداى قهرمانان را در آورد.
پسر شما در قالب قهرمانانى چون سوپرمن یا مرد عنكبوتى با بدى‏‌ها و موجودات شرور مبارزه مى‏‌كند و دختر نیز خود را در قالب قهرمانان زن در داستان‏‌هاى افسانه‏‌اى مانند سسیندرلا قرار مى‏‌دهد و بر ملكه بدجنس و جادوگر زشت با نامادرى ستمگر پیروز مى‏‌شود.
گاهى علاقه به این قهرمانان آن قدر زیاد مى‏‌شود كه دوست دارد او را با نام همان قهرمان مثلا مرد عنكبوتى صدا كنید و علاقه‏‌مند است اسباب‏‌بازى‏‌هاى مخصوص همان قهرمان (لباس، نقاب، شمشیر و...) را برایش بخرید كه خوب است «گاهى» به این خواسته‏‌اش تن دهید.
در مواردى، قهرمان بازى كودكان به ویژه پسران به خشونت واقعى تبدیل مى‏‌شود (احتمالا به دلیل میزان بالاتر تستسترون [3] در پسرها) كه باید مراقب باشید. در این صورت، پیشنهاد بازى آرام‏‌تر یا خوردن خوراكى خوشمزه یا شنیدن قصه‏‌اى زیبا مى‏‌تواند مشكل را حل كند.
فرزند شما آن قدر توانمند شده است كه مى‏‌تواند به توپ لگد بزند؛ آن را پرتاب كند و بگیرد و خود نیز بپرد. او قادر است سه چرخه‏‌اش را با ركاب زدن به عقب نیز براند؛ با قیچى (البته قیچى اسباب‏‌بازى و نه قیچى مخصوص بزرگسالان) كاغذها را ببرد و جورچین‏‌هاى پیچیده‏‌تر را كامل، نمایش‏‌هاى عروسكى را اجرا، و برنامه‏‌هاى تلویزیونى را تقلید كند.
او مى‏‌تواند ده مكعب را روى هم قرار دهد و پس از نشان دادن شما، از شش مكعب، سه تا پله بسازد و در بازى‏‌هاى صفحه‏‌اى مانند «مار و پله» موفق خواهد بود.

سؤال 7ـ با توجه به روایات دینى كه 7 سال اول زندگى كودك را سن بازى مى‏‌دانند، آیا معنایش این است كه از 7 سالگى به بعد، مانع بازى كودك شویم؟

جواب:
درست است كه 7 سال دوم زندگى كودك، دوره آموزش‏‌پذیرى او است؛ اما معنایش این نیست كه باید از بازى منع شود. فرزند شما تا پایان یازده سالگى كودك است و همچنان به نشاط و شادابى نیاز دارد؛
به همین جهت به معلمان و مربیان مدارس (به ویژه مقطع ابتدایى) پیشنهاد مى‏‌كنیم همزمان و همراه با آموزش دروس، از برنامه‏‌هاى آموزشى بازى‏‌گرا و بازى‏‌هاى «با قاعده» نیز استفاده كنند؛ زیرا بازى، فرصت گرانبهایى را براى یادگیرى و اندیشه‏‌ورزى دانش‏‌آموزان فراهم مى‏‌سازد. بازى، روى تمام ابعاد یادگیرى دانش‏‌آموز اثر مثبت مى‏‌گذارد و بر هوش و مهارت سخن گفتن او مى‏‌افزاید.
دانش‏‌آموز هنگام بازى از طریق «آزمون و خطا» نكاتى را درباره زندگى مى‏‌آموزد و اطلاعات موجود در ذهن خود را پردازش مى‏‌كند.
همان گونه كه پیش‏‌تر گفتیم براى بازى كودكان زیر 7 سال محدودیتى وجود ندارد؛ اما با ورود كودك به دوره آموزشگاهى، بازى او محدودتر مى‏‌شود؛ زیرا باید قسمتى از وقت خود را صرف آموزش كند.
همان گونه كه امامان معصوم (علیهم السلام) در 7 سال اول بر بازى كودك تأكید كرداند، براى زیاده‏‌روى در آن در سنین بالاتر (به ویژه نوجوانى) هشدار داده‏‌اند.
امام على (علیه السلام) مى‏‌فرماید: «لا یُفلح مَن وَلَهَ باللعب». [4] كسى كه شیداى بازى شود، رستگار نخواهد شد. «لا یثوب العقل مع اللعب». [5] خرد با بازى تكامل نمى‏‌یابد.

سؤال 8ـ چرا كودكان خردسال هنگام بازى با هم دعوا مى‏‌كنند و چگونه مى‏‌شود به آن‏‌ها كمك كرد؟

جواب:
دنیاى ذهنى خردسالان با بزرگسالان متفاوت است. آن‏‌ها قواعد بازى را به خوبى درك نمى‏‌كنند یا این قواعد پس از مدتى كوتاه برایشان مبهم مى‏‌شود. آنان با توجه به ظرفیت پایینى كه دارند، زود از بازى خسته مى‏‌شوند و در مواردى تحمل باختن را ندارند؛ بنابراین، نباید خردسالان را هنگام بازى به حال خود رها كرد. باید در طول بازى نزدیك آنان باشیم تا هنگام نیاز، به آنان كمك كنیم و مانع درگیرى‏‌هایشان شویم.
در صورت نظارت بر بازى آنان، شما مى‏‌توانید با مشاهده نشانه‏‌هایى از آغاز درگیرى، با رفع ابهام از قواعد بازى یا پیشنهاد بازى نوبتى و یا تعیین نقش‏‌ها در بازى به آن‏‌ها كمك كنید.
در صورتى كه ابتكارهاى شما نتیجه نمى‏‌دهد و نظر آنان را هم نمى‏‌شود به چیز دیگرى معطوف كرد، پیشنهاد مى‏‌شود، آن‏‌ها را براى مدتى (10 دقیقه) از هم جدا كنید و بعد از اتمام این مدت بگویید: «یا بازى تعطیل، یا بازى بدون دعوا» كه خردسالان به طول معمول، پیشنهاد دوم را مى‏‌پذیرند؛ چون بازى به تنهایى برایشان چندان لذتى ندارد.
گاهى لازم است توجه كودكان به چیز دیگرى معطوف شود. دادن مقدارى خوراكى یا نوشیدن آب میوه، پیشنهاد دیدن كارتون یا فیلم مناسب، اجراى مسابقه یا شنیدن داستانى زیبا یا بیرون بردن آن‏‌ها براى قدم زدن مى‏‌تواند مشكل را حل كند.
گاهى درگیرى و دعوا بین كودكان و همسالان خاصى است. در این صورت، پیشنهاد مى‏‌شود مدت زمان بازى‏‌هاى آن‏‌ها كوتاه، تعداد دیدارهاى آنان كم، و ارتباطشان با دیگر همسالان بیشتر شود.

سؤال 9ـ دختر 5 ساله من، پس از بازى با همسالان، به سختى و با گریه از آنان جدا مى‏‌شود. با این مشكل چگونه مواجه شوم؟

جواب:
این مشكل بسیارى از خانواده‏‌ها است؛ چون براى اغلب كودكان، اتمام بازى و جدا شدن از همسال سخت است. او اوقات لذت‏‌بخشى را با همسال خود سپرى كرده و مى‏‌داند كه جدایى از او، به معناى پایان لحظات لذت‏‌بخش است.
براى تعدیل این مشكل، از راهكارهاى ذیل استفاده كنید:
1. ارتباطات خود را با نزدیكان و آشنایان بیشتر كنید. یكى از علل مهم این مشكل، نگرانى فرزند شما از عدم تكرار یا دیر تكرار شدن این اوقات خوش و لذت‏‌بخش است.
2. در صورت عدم امكان یا سخت بودن ارتباطات فامیلى، زمینه حضور فرزند خود را در پارك‏‌ها و محیطهاى عمومى كودكان بیشتر كنید تا با ارتباطهاى مقطعى با همسالان و دوستان موقتى، این نیاز را برآورد.
3. در منزل، وقت بیشترى را به بازى با او اختصاص دهید.
4. در ایجاد ارتباط با همسالان خاص، زیاده‏‌روى نكنید. به طور معمول، وابستگى شدید به برخى همسالان، این مشكل را بیشتر مى‏‌كند.
5. دست كم 15 دقیقه پیش از جدایى، به او اعلام كنید كه باید بازى را تمام كند و آماده شود. خوب است هر 5 دقیقه یكبار، این یادآورى را تكرار كنید. یادتان باشد كه كودكان براى انتقال از یك فعالیت به فعالیت دیگر، به زمان نیاز دارند.
6. در صورت مقاومت براى جدایى، به او بگویید كه مى‏‌تواند پس از رسیدن به منزل، لحظاتى را با دوستش تلفنى صحبت كند.
7. تعیین وعده دیدار بعد با دوستش نیز او را براى جدا شدن آماده‏‌تر مى‏‌كند.
برخى كودكان اصرار مى‏‌كنند كه بدون حضور شما در منزل میزبان بمانند. با فراهم بودن شرایط (سن مناسب كودك، نسبت نزدیك فامیلى با میزبان، امنیت جسمى كودك، رعایت مسائل اخلاقى، عدم وابستگى و...)، موافقت موردى شما اشكالى ندارد. در غیر این صورت، چاره‏‌اى ندارید كه به خواسته‏‌اش بى‏‌توجهى كنید و تسلیم گریه و قشقرق او نشوید.

سؤال 10ـ دوست دختر 6 ساله‏‌ام براى وا داشتن فرزندم به انجام خواسته‏‌هایش، دائم او را به قهر تهدید مى‏‌كند و دخترم نیز تسلیم او مى‏‌شود. چگونه روحیه تسلیم‏‌پذیرى او را از بین ببرم؟

جواب:
این وضعیت براى فرزند شما مطلوب نیست؛ زیرا هم او را تحت فشارهاى روحى قرار مى‏‌دهد و هم ممكن است به خواسته‏‌هایى از دوستش تن دهد كه به صلاح او نیست. این گونه كودكان به طور معمول در دوران نوجوانى، راحت‏‌تر تسلیم فشار گروه همسالان مى‏‌شوند؛
بنابراین، با راهكارهاى ذیل به این وضعیت پایان دهید:
1. خودباورى (اعتماد به نفس) او را با شكوفایى استعدادهایش بالا ببرید.
2. محبت و مهربانى خود را به او بیشتر كنید. حالت تسلیم‏‌پذیرى او ممكن است به جهت خلأهاى عاطفى باشد.
3. میزان بازى با او را افزایش دهید تا قسمتى از نیازهاى او را برآورید و از تشنگى او براى بازى با همسالش بكاهید.
4. ارتباط او را با همسالان دیگر بیشتر كنید تا جایگزین‏‌هایى را براى این دوست داشته باشد. فرزند شما وقتى رابطه دوستى را در یك نفر منحصر مى‏‌بیند، مجبور است تسلیم او شود.
5. ارتباط او را (پس از یافتن جایگزین) با این همسال كمتر كنید تا به مرور وابستگى‏‌اش نیز كمتر شود.
6. به او آموزش دهید تا از تهدیدهاى دوستش نهراسد و مقاومت در برابر او را تمرین كند؛ براى مثال به او بیاموزید كه در مقابل تهدیدهاى دوستش به قهر كردن، او نیز بگوید با دوست دیگرش بازى خواهد كرد.

سؤال 11ـ پسر 8 ساله‏‌ام تحمل باختن در بازى را ندارد. چگونه آستانه تحمل او را بالا ببرم؟

جواب:
برخى كودكان به این دلیل تحمل باختن را ندارند كه میزان خودباورى آنان پایین است. به اعتقاد بوویچ (1998 م) متخصص بازى درمانى كودكان، «كودكانى كه احساس منفى و بدى درباره خود دارند، به بردن بیشتر اهمیت مى‏‌دهند». اگر مى‏‌خواهید آستانه تحمل او را در باختن افزایش دهید، اعتماد به نفس او را بالا ببرید.
فرزند خود را هرگز با برادر، خواهر یا همسالى كه بازیكن بهترى است، مقایسه نكنید. خوب است قبل از بازى، درباره برد و باخت توضیح دهید و بگویید كه لازم نیست انسان همیشه برنده باشد؛ همان گونه كه قهرمانان بزرگ ورزشى نیز همیشه برنده نمى‏‌شوند. او باید بیاموزد كه برد و باخت نیز نوبتى است.
برخى والدین، به گونه‏‌اى با فرزند خود بازى مى‏‌كنند كه همیشه او برنده باشد. توصیه مى‏‌كنم گاهى زمینه باختن فرزندتان را فراهم سازید و پس از باختن او، برد قبلى‏‌اش را یادآورى كنید.
بازى‏‌هاى غیر رقابتى (بازى‏‌هایى كه برنده و بازنده ندارند) با خودتان، و تشویق و ترغیب او به این گونه بازى‏‌ها با همسالانش مى‏‌تواند در كاهش این مشكل مؤثر باشد، بازى‏‌هاى حدس زدنى (گل یا پوچ)، ضربه زدن به بادكنك، انداختن توپ‏‌هاى كوچك در حلقه، و براى كودكان كوچك‏‌تر از فرزند شما، قایم باشك و برج سازى با مكعب‏‌ها، نمونه‏‌هایى از بازى‏‌هاى غیر رقابتى هستند.
یكى از علل مهم سخت بودن پذیرش باخت هنگام بازى با همسالان، برخورد نسنجیده والدین است. توجه بیش از حد آنان به مسأله برد و باخت، خوشحالى فراوان هنگام برد فرزند و اظهار ناراحتى هنگام باختن او و ذكر جمله‏‌هایى مثل «بازنده به هیچ دردى نمى‏‌خوره» و مانند آن، نمونه‏‌هایى از این گونه برخوردها است.
خوب است بى‏‌اهمیت بودن باختن را با روش الگویى نیز به او نشان دهید به این صورت كه وقتى در بازى مى‏‌بازید (و گاهى خود، زمینه باختن خویش را فراهم مى‏‌آورید)، خیلى راحت بگویید: من باختم؛ اما واقعا بازى جالب و لذت‏‌بخشى بود.

سؤال 12ـ فرزند 6 ساله‏‌ام در بازى با همسالان و گاهى هنگام بازى با پدرش تقلب مى‏‌كند. او را چگونه متوجه كنم كه رفتارش درست نیست؟

جواب:
تقلب در بازى، در حقیقت یعنى عدم رعایت قوانین بازى، و این از دید فرزند 6 ساله شما به مفهوم تقلبى كه بزرگ‏‌ترها آن را مى‏‌شناسند نیست؛ حتى ممكن است به واقع قوانین بازى را درك نمى‏‌كند.
براى رفع این مشكل، قوانین بازى را با فرزندتان مرور کنید و به او بگویید كه اگر مى‏‌خواهد با پدر یا دوستانش بازى كند، باید قواعد بازى را رعایت كند؛ و گرنه اعتمادشان از او سلب مى‏‌شود و دیگر با او بازى نخواهند كرد و حتى این مسأله ممكن است در روابط دیگر همسالان با او نیز اثر بگذارد.
برخى كودكان به این دلیل در بازى تقلب مى‏‌كنند كه تحمل باختن را ندارند. شما باید آستانه تحمل او را در این زمینه بالا ببرید.

سؤال 13ـ پسر 11 ساله‏‌ام هنگام دوچرخه سوارى، اصلا به مسائل ایمنى توجه نمى‏‌كند و این مسأله مرا نگران كرده است. چه كنم؟

جواب:
این مسأله اهمیت دارد؛ زیرا ممكن است خطرهاى جدى را در پى داشته باشد؛ پس با توجه به نكات ذیل بكوشید هر چه زودتر مشكل را حل كنید.
1. او را با قوانین خیابان‏‌ها آشنا سازید.
2. نكات ایمنى مربوط به دوچرخه سوارى را به او بیاموزید.
3. از او بخواهید درباره قوانین دوچرخه سوارى و نكات ایمنى آن و به ویژه آمار حوادث در این زمینه، تحقیقى بنویسد. براى ترغیب او به این پژوهش، از معلم او نیز مى‏‌توانید كمك بخواهید و حتما براى این كار پاداش خوبى در نظر بگیرید.
4. با مهربانى و عطوفت از او بخواهید كه خود را به خطر نیندازد.
5. با توجه به اهمیت مسأله، لازم است عواطف او را تحریك كنید. به او بگویید دوستش دارید و نمى‏‌توانید مصیبت از دست دادنش را تحمل كنید.
6. آگاه ساختن او از موارد مشابهى كه به دلیل عدم رعایت نكات ایمنى، جان خود را از دست داده‏‌اند (حتى در صورت لزوم، ملاقات با خانواده‏‌هاى مصیبت دیده) بسیار مؤثر است. خواندن حوادث تأثر برانگیز در این زمینه از نشریات حوادث، او را متنبه مى‏‌سازد.
7. براى اطمینان از اثرگذارى راهكارهاى پیشین، با خودرو خود او را تعقیب كنید و در صورت مشاهده رفتارهاى خطرناك، دوچرخه را در صندوق عقب ماشین بگذارید و فرزندتان را به خانه بیاورید یا به مقصدش برسانید و بگویید فردا فرصت دیگرى به او مى‏‌دهید.
8. در صورت بى‏‌نتیجه بودن اقدام‏‌هاى شما، با او معامله كنید. دوچرخه‏‌اش را بفروشید و به جاى آن (حتى با پول بیشترى) برایش وسیله بى‏‌خطرى بخرید.
9. سرانجام چاره‏‌اى جز اعمال شیوه محرومیت با قفل كردن یا فروختن دوچرخه ندارید.

سؤال 14ـ همسر من، بازى والدین با كودكان را رفتارى نابخردانه و باعث كسر شأن آن دو مى‏‌داند. آیا این اندیشه درست است؟

جواب:
با استفاده از روایات دینى و نوع برخورد اولیاى الاهى با این مسأله، با اطمینان مى‏‌توان گفت كه اندیشه همسر شما درست نیست. بازى والدین با كودكان، آثار و بركات بسیار ارزشمندى دارد كه نباید فرزندان را از آن‏‌ها محروم كرد.
با توجه به این كه والدین، مهم‏‌ترین افراد براى كودك هستند، دوست دارد وارد دنیاى او شوند و با وى بازى كنند. بازى والدین با كودك، احساس خودباورى را در او تقویت مى‏‌كند.
اگر بازى پدر و مادر با كودك باعث كسر شأن آن دو مى‏‌شد، رسول گرامى (صلی الله علیه وآله) و امامان معصوم (علیهم السلام) با فرزندان خود یا كودكان دیگر بازى نمى‏‌كردند.
پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) در جمع یاران، سر خود را براى حسن و حسین كه از سر و گردن حضرت بالا مى‏‌رفتند، پایین مى‏‌آورد و گاهى آنان را مى‏‌گرفت و مى‏‌بوسید. [6]
روزى رسول گرامى (صلی الله علیه وآله) در حركت به سمت میهمانى، مى‏‌كوشید حسین را كه با پسرها بازى مى‏‌كرد بگیرد؛ ولى او به این سو و آن سو فرار مى‏‌كرد. حضرت او را مى‏‌خنداند و سرانجام او را گرفت. [7]
آن بزرگوار، زبانش را براى حسین كوچك در مى‏‌آورد و كودك سرخى زبان را مى‏‌دید و مى‏‌خندید. [8]
حضرت گاهى براى حسن و حسین (علیهما السلام) نیم‏‌خیز مى‏‌نشست و آنان را بر پشت خود سوار مى‏‌كرد و مى‏‌فرمود: شتر شما شتر خوبى است. [9]
روزى دستان حسین را گرفت و پایش را روى پاى خود گذاشت و مى‏‌فرمود: بیا بالا چشم كوچولو. بیا بالا چشم كوچولو. [10]
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) با دختر خوانده‏‌اش زینب نیز بازى مى‏‌كرد و پى در پى او را با تعبیر «زینب كوچولو» صدا مى‏‌زد. [11]
بازى با كودكان آن قدر از دیدگاه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) مهم بوده كه حتى هنگام نماز هم مانع بازى آنان نمى‏‌شد. روزى هنگام نماز، حسین خردسال در حال سجده بر دوش حضرت سوار شد و پاهایش را تكان مى‏‌داد و مى‏‌گفت: هى هى. وقتى پیامبر مى‏‌خواست از سجده سر بردارد، او را به آرامى مى‏‌گرفت و كنار خود مى‏‌گذاشت و حسین دوباره همان كار را تكرار مى‏‌كرد. [12]
فاطمه زهرا (علیها السلام) نیز با فرزند خود حسن، بازى مى‏‌كرد؛ او را به هوا مى‏‌انداخت و شعر زیبایى را مى‏‌خواند و مى‏‌فرمود:
«اشبه اباك یا حسن‏‌         و اخلع عن الحق الرسن‏‌
  و اعبد الها ذا منن‏‌            و لا توال ذا الاحن‏‌»
حسن جان! مانند پدرت على باش و ریسمان را از گردن حق بردار. خداى احسان كننده را بپرست و با دشمنان و كینه‏‌توزان دوستى مكن. [13]

سؤال 15ـ با توجه به این كه من و همسرم هر دو شاغل هستیم و فرصت بازى با فرزندمان را نداریم، آیا خرید اسباب‏‌بازى‏‌هاى متنوع مى‏‌تواند این كمبود را جبران كند؟

جواب:
اسباب‏‌بازى براى فرزند شما لازم است؛ اما جاى بازى والدین با او را نمى‏‌گیرد.
متأسفانه در دنیاى امروز، برخى والدین به جهت مشغله‏‌هاى فراوان، از بازى با فرزند خود باز مى‏‌مانند و گمان مى‏‌كنند كه اسباب‏‌بازى‏‌ها و وسایل بازى‏‌هاى الكترونیكى (سگا، پلى‏‌استیشن، سونى، رایانه و...) جاى خالى آنان را پر مى‏‌كند.
فرزند شما نیازهاى متفاوتى دارد؛ مانند جورچین (پازل) كه داراى تكه‏‌هاى مختلفى است و براى كامل شدن، هیچ تكه‏‌اى جاى تكه دیگر را نمى‏‌گیرد؛ پس در حد نیاز براى او وسایل بازى و حتى وسیله بازى الكترونیكى تهیه كنید؛ اما وقتى را نیز براى بازى با او اختصاص دهید.
اگر روزانه پدر یك ساعت وقت مفید و مادر نیز یك ساعت مفید و مستقل براى فرزندشان در نظر بگیرند، كافى است؛ البته لازم نیست این زمان مستمر باشد؛ بلكه مى‏‌توان آن را به زمان‏‌هاى مختلف چند دقیقه‏‌اى تقسیم كرد.

سؤال 16ـ شوهرم اجازه نمى‏‌دهد تك فرزند 5 ساله‏‌ام با همسالانش بازى كند و او را به فعالیت‏‌هاى آموزشى و كارهاى جدى‏‌تر و مهم‏‌تر وا مى‏‌دارد؛ آیا این رفتار درست است؟

جواب:
متأسفانه برخى والدین و مربیان، بازى را براى كودك اتلاف وقت مى‏‌دانند؛ در حالى كه بازى صرفا سرگرمى نیست و اثر سازندگى و آموزندگى نیز دارد.
این نظر همه روان‏‌شناسان و متخصصان مسائل تربیتى است:
ویلیام استرن، بازى را غریزه‏‌اى براى رشد و نمو استعدادها و تمرین مقدماتى براى آینده مى‏‌داند.
كارل گروس مى‏‌گوید: بازى، یعنى آماده شدن براى كارهاى بزرگ و جدى در آینده.
ادوارد كلاپارد، مربى سوئیسى، بازى را وظیفه و هدف زندگى كودك مى‏‌داند و معتقد است كه فقط در هواى بازى است كه وجود روانى كودك مى‏‌تواند استنشاق كند و در نتیجه منشأ اثر شود؛ پس این رفتار همسر شما شایسته نیست.
فرزند شما به ویژه در این سن به شدت به بازى نیاز دارد. در وجود او نیرویى نهفته (پتانسیل) وجود دارد كه باید با بازى و تحرك رها شود. جلوگیرى از بازى در این سن، یعنى جلوگیرى از بچگى كردن و عدم ارضا به وسیله بازى كه بسیار خطرناك است، او را در بزرگسالى به نابهنجارى «كودك صفتى» دچار مى‏‌كند؛ یعنى از او رفتارهاى كودكانه سر خواهد زد. یادتان باشد انسانى كه در كودكى بچگى نكند، در بزرگسالى بچگى خواهد كرد.
فرزند شما در بازى با همسالان، افزون بر لذتى كه مى‏‌برد، نقش‏‌هایى را به عهده مى‏‌گیرد كه در زندگى آینده به او كمك خواهد كرد. ایفاى نقش‏‌هاى مختلف اجتماعى در بازى، باعث ایجاد روحیه همكارى در خانواده و اجتماع مى‏‌شود.

سؤال 17ـ من به دلیل رعایت مسائل بهداشتى و ترس از بیمارى فرزند خردسالم، مانع از خاك بازى و آب بازى او مى‏‌شوم. آیا این كار را تأیید مى‏‌كنید؟

جواب:
خاك بازى و آب بازى براى خردسالان، بسیار جذاب است.
رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه وآله) مى‏‌فرماید: «إن الترابَ ربیعُ الصّبیان». [14] همانا خاك، تفریحگاه [مساوى سبب شكوفایى] كودكان است.
آن بزرگوار، كودكان را به این دلیل كه با خاك بازى مى‏‌كنند، دوست دارد. [15]
براى كودكان، گودالى پر از شن و ماسه در فضایى باز، بسیار جذاب است و یك بیل دستى و قوطى یا سطل كوچك، مى‏‌تواند ساعت‏‌ها آنان را به خود مشغول سازد. آب بازى نیز باعث آرامش كودكان مى‏‌شود. امروزه در فرهنگسراهاى كودك و برخى مراكز نگهدارى كودكان، افزون بر بازى‏‌هاى فكرى و آموزشى، به آب و خاك و گل بازى توجه ویژه مى‏‌شود؛ پس فرزند خود را از این گونه بازى‏‌ها محروم نكنید.
نكته مهم، رعایت مسائل بهداشتى در نوع خاك و گل و رعایت دماى مناسب فضا و آب، هنگام خاك بازى و آب بازى كودكان است.
توجه داشته باشید كه برخى حیوانات، فضولات خود را زیر خاك و ماسه پنهان مى‏‌كنند.

سؤال 18ـ کودک 9 ساله چقدر در روز بازی کند تا به درس‏هایش هم لطمه نخورد؟

پاسخ:
برای کودکان زیر 7 سال، محدودیتی در بازی نیست. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمود: «دَع ابنک یلعب سبع سنین». [2] فرزندت را رها کن تا 7 سالگی بازی کند؛
اما میزان بازی کودک 9 ساله باید محدود شود؛ البته این محدودیت به شرایطی (تفاوت‏های فردی کودکان) بستگی دارد. در برخی کودکان، پتانسیل و نیروی نهفته بیشتر است؛ بنابراین، به بازی بیشتری نیاز دارند. برخی کودکان در سنین زیر 7 سال، تحت آموزش‏های رسمی قرار گرفته و از جهت بازی، اقناع و ارضا نشده ‏اند؛ پس برای جبران آن محدودیت‏ها، پس از 7 سالگی، نیاز افزون‏تری به بازی دارند. کودکان دارای خواهر و برادر، به جهت رابطه با آنان، بیش از تک فرزندها اشباع می ‏شوند؛ از این رو، زودتر احساس بی ‏نیازی می ‏کنند.
با توجه به این تفاوت‏های فردی کودکان، میزان مشخصی را نمی ‏توان برای بازی کودکان 9 ساله تعیین کرد. به طور کلی (به جهت رهایی والدین از سردرگمی) می‏ توان یک پنجم وقت فراغت کودک را پیشنهاد کرد؛ یعنی با جدایی زمان حضور در مدرسه و خواب، حدود 10 ساعت وقت فراغت دارد که می‏ تواند 2 ساعت آن را به بازی و بقیه را به انجام تکالیف درسی، کلاس‏های هنری یا ورزشی، تلویزیون، قصه، مهمانی، نظافت شخصی و... بپردازد.[2] ـ وسائل الشیعه، حر عاملی، ج 21، ص 473.

سؤال 19ـ همسرم دائم با پسر 3 ساله‏‌ام بازى‏‌هاى ترسناك مى‏‌كند و در بازى، نقش موجودات وحشتناك را به عهده مى‏‌گیرد. آیا پیامد منفى نخواهد داشت؟

جواب:
طبیعى است كه فرزند شما از این گونه بازى‏‌ها به هیجان مى‏‌آید و شاید خودش نیز بى‏‌میل نباشد؛ اما به طور قطع پیامدهاى منفى خواهد داشت.
توجه داشته باشید كه خردسالان نمى‏‌توانند مرزهاى خیال و واقعیت را از هم باز شناسند و این گونه بازى‏‌ها آن‏‌ها را دچار وحشت مى‏‌كند یا دست كم كابوس‏‌هاى وحشتناكى را در پى خواهد داشت؛ به ویژه كه جاندار پندار نیز هستند و به شكل‏‌ها و اشیا جان مى‏‌دهند و ممكن است این ترس به اشیاى بى‏‌جان نیز گسترش یابد.
نكته مهم‏‌تر این كه ممكن است در دنیاى واقع هم از موجوداتى (گربه، سگ، خرس و...) كه پدر نقش آن‏‌ها را به عهده مى‏‌گیرد بترسد، و این ترس تا سال‏‌ها او را رها نسازد.
این مسأله در دزد بازى، پلیس بازى، دكتر بازى و مانند آن نیز صادق است. نشان دادن چهره‏‌اى ترسناك از دزد یا پزشك یا افرادى از ملیت‏‌هاى مختلف نیز همین پیامدها را دارد.
در صورتى كه فرزند شما علاقه فراوانى به این گونه بازى‏‌ها دارد و بر بازى با پدر به این صورت اصرار مى‏‌ورزد، باید بازى، بسیار ملایم، كوتاه و زودگذر باشد.
__________________________
پی نوشت:
[1] ـ متقى هندى، كنزالعمال، ج 11، ص 91 .
[2] ـ كلینى، كافى، ج 6، ص 57 .
[3] ـ TESTOSTERONE: هورمونى است كه باعث رفتارهاى پر انرژى و پر هیجان مى‏‌شود.
[4] ـ آمدى، غررالحكم و دررالكلم، ص 425 .
[5] ـ همان، ص 364 .
[6] ـ محمدى رى شهرى، حكمت نامه كودك، ص 263 به نقل از شرح الاخبار، ج 2، ص 115 .
[7] ـ همان، ص 265 به نقل از مستدرك صحیحین، ج 3، ص 194 .
[8] ـ همان، ص 269 به نقل از صحیح ابن حبان، ج 15، ص 431 .
[9] ـ علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 43، ص 285 .
[10] ـ تاریخ دمشق، ج 13، ص 194 .
[11] ـ متقى هندى، كنزالعمال، ج 7، ص 140 .
[12] ـ علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 43، ص 296 .
[13] ـ ابن‏‌شهر آشوب، مناقب، ج 3، ص 389 .
[14] ـ متقى هندى، كنزالعمال، ج 16، ص 458 .
[15] ـ محمدى رى شهرى، حكمت نامه كودك، ص 271 به نقل از المواعظ العددیه، ص 259 .

منبع:
نسیم مهر جلد 3، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی