درباره نقاشی کودکان

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

سؤال 1ـ توانمندى كودكان در سنین مختلف براى نقاشى كردن در چه حدى است؟

كودك از 1 سالگى شروع به خط خطى كردن مى‏‌كند و در 1/5 سالگى خطوط مستقیم و دایره‏‌وار و فنرى شكل مى‏‌كشد كه شبیه دایره است.
حدود 2/5 سالگى با استفاده از یك گردى، آدمكى را رسم مى‏‌كند كه به آن‏‌ها دو میله (دو پا) و غالبا دو میله دیگر (دست‏‌ها) متصل است و در 4 سالگى براى آن، چشم و دهان و ناف هم مى‏‌گذارد.
حدود 5 سالگى به بعد، گردى دومى را به آن شكل مى‏‌افزاید كه بازوهایى بدان متصلند. در این سن مى‏‌تواند جزئیات چهره را به اندازه كافى در نقاشى‏‌هایش مشخص كند؛ اما قادر به كشیدن چهره به صورت نیمرخ نیست. او از 5 سالگى به بعد به تدریج از شكل‏‌هاى هندسى دیگر مثل مربع، مثلث، لوزى و شكل‏‌هاى پیچیده‏‌تر در نقاشى‏‌هایش استفاده مى‏‌كند.
در 6 سالگى بدن كامل و داراى مفاصل را رسم مى‏‌كند.
براساس پژوهش‏‌ها، اكثر كودكان در 8 تا 12 سالگى نقاشى را كنار مى‏‌گذارند.

سؤال 2ـ چگونه مى‏‌توانیم با استفاده از نقاشى‏‌هاى كودكان به احساسات و هیجانات آنان پى ببریم؟

نقاشى كودك، یكى از بهترین راه‏‌هایى است كه مى‏‌توان از طریق آن به عمیق‏‌ترین احساسات، رؤیاها، آرزوها و هیجانات او پى برد؛ زیرا افزون بر سرگرمى و نوعى بازى، وسیله‏‌اى براى انتقال پیام است و مطالبى را كه در دل دارد و نمى‏‌تواند یا نمى‏‌خواهد با زبان خود بگوید، با نقاشى منتقل مى‏‌سازد.
فشار كودك بر نوك مداد و برعكس، چگونگى ترسیم خطها، خط خوردگى، استفاده از رنگ‏‌ها، فقدان رنگ در قسمتى یا تمام نقاشى، كوچك و بزرگ بودن نقاشى، استفاده از تمام فضاى صفحه یا استفاده از گوشه آن، حتى استفاده از فضاهاى مختلف (بالا، پایین، چپ و راست)، الفبایى براى بیان دنیاى هیجانى و احساسى، مشكلات عاطفى، شخصیت و تعارض‏‌هاى عمیق او هستند.
از طریق نقاشى كودك مى‏‌توان به دغدغه‏‌هاى او (تبعیض، مقایسه، تنبیه بدنى، نامهربانى و بى‏‌توجهى والدین، احساس گناه، خودكم‏‌بینى، خودبزرگ‏‌بینى، ترس، نفرت از جنس خود، حسادت به فرزند دوم یا خواهر و برادر) پى برد.
این ابزار، امروزه آنقدر اهمیت یافته كه با استفاده از آن، افزون بر شخصیت كودك، میزان هوش او را نیز مى‏‌توان دریافت. با استفاده از تست‏‌هاى نقاشى از جمله تست ترسیم خانواده و تست گودیناف (GOODENOUGH) كه به تست «آدمك» معروف است مى‏‌توان به این نتایج رسید.

سؤال 3ـ نقاشى كودكان چه مفهومى دارد و والدین چگونه مى‏‌توانند به این مفاهیم پى ببرند؟

نكات گوناگونى در نقاشى كودك وجود دارد كه مى‏‌تواند مفهوم خاصى داشته باشد. با آگاهى از این نكات، شما پدر یا مادر گرامى مى‏‌توانید تا حدودى با مفاهیم نقاشى فرزندتان آشنا شوید و در صورت مشاهده نكته‏‌اى نگران كننده، با روان‏‌شناس بالینى یا مشاور آگاه ارتباط برقرار كنید و اطلاعات دقیق‏‌ترى را به دست آورید.
مشاور یا روان‏‌شناس بالینى با توجه به ویژگى‏‌هاى نقاشى‏‌ها و محتواى آن‏‌ها و نیز براساس توضیحات كودك درباره نقاشى خود و رفتارهاى او به نتایج دقیق‏‌ترى مى‏‌رسد.
در اینجا به برخى از این مفاهیم اشاره مى‏‌شود:
مفاهیم خطوط:
خطوط كمرنگ، از یك سو ظرافت احساسات و معنویت را نشان مى‏‌دهد، و از سوى دیگر غالبا بیان كننده كمرویى، اضطراب و پریشانى است.
خطوط پر رنگ، نشانه خشونت و گاهى واكنش در برابر ترس از ناتوانى، اضطراب و پریشانى است.
خطوط معمول، امنیت و سازگارى را نشان مى‏‌دهد.
خط خطى كردن چهره‏‌اى كه كشیده، به معناى محو عامل ترس است.
مفاهیم شكل‏‌ها:
كشیدن آدمك كوچك كه به طور معمول در گوشه كنار كاغذ ترسیم مى‏‌شود، به معناى كمرویى، و چشم‏‌هاى درشت (دایره‏‌هاى بزرگ) كه وسط آن‏‌ها نقطه گذاشته مى‏‌شود، بیانگر ترس كودك است.
حذف برادر یا خواهر در نقاشى به معناى حسادت به آن‏‌ها است.
مفاهیم رنگ‏‌ها:
استفاده از رنگ‏‌هاى سیاه و تیره، به معناى ترس، اضطراب و غمگینى و ناامیدى است. رنگ خاكسترى، رنگى خنثاست و چیزى را بیان نمى‏‌كند.
رنگ قهوه‏‌اى به معناى مقابله با فشار والدین براى نظافت است.
بنفش به معناى تمایل به چیزهاى مخالف و استفاده زیاد از آن، نشانه اضطراب است.
رنگ آبى، صلح و آرامش و تسلیم و درونگرایى را بیان مى‏‌كند.
سبز نشانه نیاز به جلب توجه و میل به محبوبیت، گرایش به ارتباط، و پایدارى و سرسختى است.
قرمز، نیاز به حركت و برونگرایى و عمل را نشان مى‏‌دهد.
زرد نشانه شادى و خوشبینى و میل به مشاركت است.
پرتقالى نشانه نشاط و پویایى و میل به كامیابى است.
رنگ صورتى، صلح و تعادل را نشان مى‏‌دهد.
استفاده از 1 یا 2 رنگ، نشانه گوشه‏‌گیرى و انزوا و استفاده از 5 رنگ، نشانه سازگارى است.
فقدان رنگ در قسمتى یا تمام نقاشى مى‏‌تواند گویاى خلأ عاطفى یا دلیلى بر گرایش‏‌هاى ضد اجتماعى باشد.
مفاهیم فضاها:
استفاده از فضاهاى مختلف صفحه نیز مى‏‌تواند مفاهیم ویژه‏‌اى داشته باشد.
استفاده از بالاى صفحه، به معناى آرمان‏‌گرایى و رؤیاپردازى؛ استفاده از پایین صفحه، به معناى افسردگى؛ استفاده از چپ، بازگشت به كودكى (واپس روى)، و استفاده از قسمت راست صفحه به معناى نگاه به آینده است.
توجه داشته باشید كه نشانه‏‌هاى پیش گفته هیچ یك واقع نمایى دقیق ندارد و فقط مى‏‌تواند قرینه‏‌اى بر وجود نشانه‏‌ها باشد.

سؤال 4ـ فرزند 5 ساله‏‌ام علاقه فراوانى به نقاشى دارد. براى شكوفایى استعداد او چه كنم؟

این سن، بهترین سن شكوفایى استعدادهاى هنرى كودكان است؛ زیرا خلاقیت هنرى در آنان از 5 سالگى به بعد شكوفا مى‏‌شود.
براى شكوفایى این استعداد به نكات ذیل توجه كنید:
تا پیش از ورود به مدرسه:
1. ارتباط او را با كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان برقرار سازید؛
2. تحسین و تشویق، مهم‏‌ترین عامل شكوفایى استعداد او است و یكى از بهترین تشویق‏‌ها این است كه نقاشى‏‌هایش را بر دیوار اتاقش یا قسمتى از منزل نصب، و نقاشى‏‌هاى بهترش را به تدریج جایگزین كنید. اگر برخى از نقاشى‏‌هاى بهترش را قاب بگیرید، تأثیر بیشترى دارد؛
3. او را ترغیب كنید تا خاطرات خود را در یك دفتر نقاشى، نقاشى كند؛
4. اگر خودتان نیز نقاشى كنید، در پشتكار او مؤثرتر خواهد بود. گاهى به اتفاق فرزندتان درباره موضوعى نقاشى كنید؛ یعنى نوعى مكالمه تصویرى داشته باشید؛
5. در حال حاضر از نقاشى‏‌هایش انتقاد نكنید؛ حتى اگر خطوطى بى‏‌معنا و مفهوم رسم كند. نقاشى او را با دیگر همسالانش مقایسه نكنید؛
6. اجازه دهید آزادانه نقاشى كند. اصرار شما بر نقاشى درباره یك موضوع خاص ممكن است اشتیاق او را به نقاشى از بین ببرد. او را در انتخاب رنگ‏‌ها نیز آزاد بگذارید.
با ورود به مدرسه:
1. او را در كلاس‏‌هاى رسمى نقاشى ثبت‏‌نام كنید؛
2. محل مناسبى را در منزل به نقاشى كردن او اختصاص دهید؛
3. امكانات لازم را براى این كار فراهم آورید. تهیه سه پایه نقاشى با محفظه‏‌اى براى نگهدارى وسایل مربوط به آن، میزى مناسب، مدادهاى رنگى مرغوب، مداد شمعى، آبرنگ، گچ‏‌هاى رنگى، پاستل، كاغذ و مقوا در ابعاد مختلف، خمیربازى براى نقاشى كلاژ (تكه چسبانى با پارچه، كاغذ، چوب، خمیر و...) در شكوفایى استعداد او بسیار مؤثر است؛
4. ارتباط او را با طبیعت بیشتر كنید. لمس طبیعت (درخت، گل، آب و...) در ترسیم گویاتر آن‏‌ها مؤثر خواهد بود؛
5. بازدید از نمایشگاه‏‌هاى نقاشى و موزه‏‌ها و دیدار نقاشان ماهر، علاقه او را به نقاشى بیشتر مى‏‌كند.
_____________________________
منبع:
نسیم مهر جلد 3، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی