بامداد و صبح از نظر احادیث

سپيده دم

امام صادق عليه السلام ـ بعد از سخن درباره شب و روز ـ فرمود :

لَو كانَ واحِدٌ مِنهُما سَرمَدا عَلى العِبادِ لَما قامَتْ لَهُم مَعايِشُ أبدا ، فَجَعَلَ مُدَبِّرُ هذِهِ الأشياءِ و خالِقُها النهارَ مُبصِرا و الليلَ سَكَنا .
 اگر يكى از اين دو براى بندگان جاودانه مى شد ، زندگىِ مردم هرگز سامان نمى يافت . پس مدبّر و آفريننده اين چيزها ، روز را روشنى بخش قرار داد و شب را مايه آرامش .

آنچه در پاسخ «چگونه صبح كردى؟» گفته شده است

عيسى عليه السلام ـ در جواب «چگونه صبح كردى؟» ـ فرمود :

لا أملِكُ ما أرجُو ، و لا أستَطِيعُ ما اُحاذِرُ ، مَأمورا بالطاعَةِ ، مَنهيّا عنِ الخَطِيئَةِ ، فلا أرى فَقيرا أفقَرَ مِنّي .
 به آنچه اميد دارم، نرسيده ام و از آنچه مى ترسم ، حذر نتوانم . به طاعت مأمور گشته ام و از معصيت نهى شده ام . بنا بر اين ، فقيرى فقيرتر از خود نمى بينم .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ نيز در پاسخ به همين سؤال ـ فرمود :

بخَيرٍ مِن رَجُلٍ لَم يُصبِحْ صائما ، و لَم يَعُدْ مَريضا ، و لَم يَشهَدْ جَنازَةً .
 بهتر از كسى كه روز را با روزه آغاز نكرده و به عيادت بيمارى نرفته و در تشييع جنازه اى شركت نكرده است .

امام على عليه السلام ـ نيز ـ فرمود :

أصبَحتُ و نَومي خَطَراتٌ ، و يَقَظَتي فَزَعاتٌ ، و فِكرَتي في يَومِ المَماتِ .
 صبح خود را در حالى آغاز كردم كه خوابيدنم [همراه ]با خطرات است و بيداريم با ترس و نگرانيها و انديشه ام در روزِ مردن .

امام على عليه السلام ـ نيز ـ فرمود :

أصبَحنا و بنا مِن نِعَمِ اللّه ِ و فَضلِهِ ما لا نُحصِيهِ ، مَع كثيرِ ما نُحصِيهِ ، فما نَدرِي أيَّ نِعمَةٍ نَشكُرُ ، أ جَمِيلَ ما يَنشُرُ أم قَبيحَ ما يَستُرُ ؟!
 صبح خود را در حالى آغاز كرديم كه فضل و نعمتهاى خدا بر ما بى شمار است ،با آن كه بسيارى از آنها را برمى شماريم . پس نمى دانيم براى كدام نعمت شكر گزاريم ؛ براى كار خوبى كه از ما در ميان مردم پخش كرده ، يا براى كار زشتى كه پوشانده است؟!

امام على عليه السلام ـ نيز در پاسخ به عبد اللّه بن جعفر كه صبحگاهى به عيادت ايشان آمد و پرسيد : چگونه صبح كردى؟ ـ فرمود :

يا بُنَيَّ كيفَ أصبَحَ مَن يَفنى بِبَقائهِ ، و يَسقُمُ بدَوائهِ ، و يُؤتى مِن مَأمَنِهِ . ؟! .
فرزندم! چگونه صبح كرده باشد كسى كه حياتش رو به زوال است و دارويش موجب بيمارى اوست و از همان جا كه احساس امنيت مى كند ضربه مى خورد .

امام على عليه السلام ـ نيز ـ فرمود:

كيفَ يُصبِحُ مَن كانَ للّه ِِ علَيهِ حافِظانِ ، و عَلِمَ أنّ خَطاياهُ مَكتوباتٌ في الدِّيوانِ ؟! إن لَم يَرحَمْهُ رَبُّهُ فَمَرجِعُهُ إلَى النِيرانِ
چگونه صبح خود را آغاز كرده باشد كسى كه از جانب خداوند دو فرشته بر او گماشته شده اند و مى داند كه گناهانش در دفتر اعمالش نوشته مى شود؟! و اگر پروردگارش به او رحم نكند، سرانجامش آتش دوزخ است .

الأمالى للطوسى ـ به نقل از جابر بن عبد اللّه انصارى ـ : امام على عليه السلام را ملاقات كردم و گفتم : چگونه صبح كردى اى امير مؤمنان؟ حضرت فرمود :

 لَقيتُ عليَّ بنَ أبي طالب عليه السلام ، فقُلتُ : كيفَ أصبحتَ يا أميرَ المؤمنين؟ قالَ : بِنعمَةٍ مِنَ اللّه ِ و فَضلٍ مِن رجُلٍ لَم يَزُرْ أخا ، و لَم يُدخِلْ على مُؤمِنٍ سُرورا ، قلتُ : و ما ذلكَ السُّرورُ ؟ قالَ : يُفَرِّجُ عنهُ كَربا ، أو يَقضِي عَنهُ دَينا ، أو يَكشِفُ عَنهُ فاقَتَهُ .
 با نعمت و فضل خداوند بر مردى كه از برادرى ديدار نكرده و مؤمنى را شاد نساخته است . عرض كردم : آن شادى چيست؟ فرمود : اندوهى از او بزدايد ، يا قرضى از جانب او بپردازد ، يا نيازش را برطرف سازد .

فاطمه زهرا عليها السلام ـ در جواب : چگونه صبح كردى؟ ـ فرمود :

 أصبَحتُ عائفةً لِدُنياكُم ، قالِيَةً لِرِجالِكُم، لَفَظتُهُم بَعد إذ عَجَمتُهُم .
صبح كردم در حالى كه دنياى شما را ناخوش دارم،و از مردان شما نفرت، و پس از آن كه آنها را آزمودم دورشان افكندم .

امام حسن عليه السلام ـ نيز ـ فرمود : 

أصبَحتُ و لِي رَبٌّ فَوقِي ، و النارُ أمامِي ، و المَوتُ يَطلُبُني ، و الحِسابُ مُحدِقٌ بي ، و أنا مُرتَهَنٌ بِعَمَلِي ، لا أجِدُ ما اُحِبُّ ، و لا أدفَعُ ما أكرَهُ، و الاُمورُ بيدِ غَيرِي ، فإنْ شاءَ عَذَّبَني ، و إن شاءَ عَفا عَنّي ، فأيُّ فَقيرٍ أفقَرُ مِنّي؟! .
در حالى صبح كردم كه خداوندگارى بالاى سرم مى باشد و آتش رو برويم و مرگ به دنبالم و حسابرسى مرا در ميان گرفته است و من گروگان عمل خويشم . نه مى توانم آنچه را دوست دارم به دست آوردم و نه آنچه را ناخوش دارم، از خود دور كنم ، كارها به دست كسى جز من است ، اگر بخواهد عذابم مى كند و اگر بخواهد مرا مى بخشد . با چنين وضعى، كدامين فقير فقيرتر از من است؟

امام حسين عليه السلام ـ نيز ـ فرمود :

أصبَحتُ و لِيَ رَبٌّ فَوقِي ··· [ و قالَ مِثلَ ما قالَ أخُوهُ عليه السلام ] .
صبح كردم در حالى كه پروردگارى بالاى سرم مى باشد··· [و نظير آنچه برادر بزرگوارش فرموده بيان نمود] .

امام زين العابدين عليه السلام ـ نيز ـ فرمود :

أصبَحتُ مَطلُوبا بِثَمانٍ : اللّه ُ تعالى يَطلُبُني بِالفَرائضِ ، و النبيُّ صلى الله عليه و آله بالسُّنَّةِ ، و العِيالُ بالقُوتِ ، و النَّفسُ بالشَّهوَةِ ، و الشَّيطانُ بالمَعصيَةِ ، و الحافِظانِ بِصِدْقِ العَمَلِ ، و مَلَكُ المَوتِ بالرُّوحِ ، و القَبرُ بالجَسَدِ ، فأنا بينَ هذهِ الخِصالِ مَطلوبٌ .
 در حالى صبح كردم كه هشت چيز از من خواسته مى شود : خداوند متعال عمل به فرايض از من مى خواهد، پيامبر صلى الله عليه و آله عمل به سنّت ؛ خانواده ، روزى ؛ نفْس، شهوت ؛ شيطان، معصيت ؛ دو فرشته نگهبانِ اعمال ، درستىِ عمل ؛ فرشته مرگ، روح ؛ و قبر ، جسدم را . اين چيزها از من خواسته مى شود .

امام زين العابدين عليه السلام ـ نيز ـ فرمود ـ :

أنتَ تَزعُمُ أنّكَ لَنا شِيعَةٌ ، و أنتَ لا تَعرِفُ صَباحَنا و مَساءَنا ؟! أصبَحنا في قَومِنا بمَنزِلَةِ بَني إسرائيلَ في آلِ فِرعَونَ يُذَبِّحُونَ الأبناءَ ، و يَستَحيُونَ النِّساءَ ، و أصبَحَ خَيرُ البَرِيَّةِ بَعد نَبِيِّها صلى الله عليه و آله يُلعَنُ عَلَى المَنابِرِ ، و يُعطَى الفَضلُ و الأموالُ على شَتمِهِ .
 تو خود را شيعه ما مى پندارى و حال و روز ما را در هر صبح و شام نمى دانى؟ در حالى صبح كرديم كه در ميان قوم خود همچون بنى اسرائيليم در ميان خاندان فرعون . مردان را مى كشند و زنان را زنده نگه مى دارند و بهترين خلايق بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله بر فراز منبرها لعن مى شود و براى دشنام دادن به او مال و منال مى دهند .

امام باقر عليه السلام ـ نيز ـ فرمود :

 أصبَحنا غَرقى فِي النِّعمَةِ ، مَوفُورِينَ بالذُّنوبِ ، يَتَحَبَّبُ إلَينا إلهُنا بالنِّعَمِ ، و نَتَمَقَّتُ إلَيهِ بالمَعاصِي ، و نحنُ نَفتَقِرُ إلَيهِ و هو غَنِيٌّ عَنّا
در حالى صبح كرديم كه غرق نعمتيم و آلوده به گناهان بسيار ، پروردگارمان با نعمتهايش به ما اظهار محبّت مى كند و ما با گناهانمان با او دشمنى مى ورزيم . در حالى كه ما به او نيازمنديم و او از ما بى نياز است .

آنچه در بامدادان سزاوار يا نا سزاوار است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در تورات آمده است ـ :

مَن أصبَحَ عَلَى الدنيا حَريصا أصبَحَ و هُو عَلَى اللّه ِ ساخِطٌ ، و مَن أصبَحَ يَشكُو مُصِيبَةً نَزَلَتْ بهِ فإنّما يَشكُو رَبَّهُ .
 هركه صبح خود را با آزمندى به دنيا آغاز كند، آن را با نارضايى از خدا آغاز كرده باشد، و هركه صبح خود را با شِكوه از مصيبتى كه بر او وارد شده بياغازد ، در حقيقت از پروردگارش شِكوه كرده است .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن أصبَحَ لا يَهتَمُّ بِاُمُورِ المُسلمينَ فَلَيسَ بِمُسلمٍ .
هركه صبح كند و به فكر گرفتاريهاى مسلمانان نباشد ، مسلمان نيست .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

مَن أصبَحَ مُعافىً في جَسَدِهِ ، آمِنا في سِرْبِهِ ، عِندَهُ قُوتُ يَومِهِ ، فكَأنَّما حِيزَت لَهُ الدنيا .
هركه صبح كند در حالى كه تندرست و آسوده خاطر باشد و خوراك يك روز خود را داشته باشد ، چنان است كه دنيا را داشته باشد .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن أصبَحَ و هِمَّتُهُ غَيرُ اللّه ِ أصبَحَ مِنَ الخاسِرِينَ المُعتَدِينَ .
هركه صبح خود را بياغازد در حالى كه انديشه اى جز خدا در سر داشته باشد ، از زيانكاران تجاوزگر باشد .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن أصبَحَ مِن اُمَّتِي و هِمَّتُهُ غَيرُ اللّه ِ فليسَ مِنَ اللّه ِ ، و مَن لَم يَهتَمَّ بِاُمورِ المؤمِنينَ فليسَ مِنهُم .
هر فردى از افراد امّت من كه صبح كند و انديشه اى جز خدا داشته باشد ، از خدا نيست و هركه به كارهاى (گرفتاريهاى) مؤمنان اهتمام نورزد از مؤمنان نيست .

امام على عليه السلام :

مَن أصبَحَ عَلَى الدنيا حَزِينا فَقَد أصبَحَ لقَضاءِ اللّه ِ ساخِطا ، و مَن أصبَحَ يَشكُو مُصِيبَةً نَزَلَتْ بهِ فقد أصبَحَ يَشكُو رَبَّهُ .
 هركه صبح خود را با غم و اندوه دنيا آغاز كند ، با نارضايى از قضاى خدا آغاز كرده باشد و هر كه بامدادش را با شِكوه از مصيبتى كه دامنگيرش شده بياغازد ، با شِكوه از پروردگار خود آغاز كرده باشد .

امام على عليه السلام :

مَن أصبَحَ و الآخِرَةُ هَمُّهُ استَغنى بغَيرِ مالٍ ، و استَأنَسَ بغَيرِ أهلٍ ، و عَزَّ بغَيرِ عَشِيرَةٍ .
هركه صبح خود را با همّ و غم آخرت بياغازد ، بى نياز شود ، بى آن كه مال و ثروتى داشته باشد ، و از تنهايى به درآيد بى آن كه اهل و عيالى داشته باشد ، و قدرت يابد بى آن كه ايل و تبارى داشته باشد .

امام صادق عليه السلام ـ در تورات آمده است ـ :

مَن أصبَحَ عَلَى الدُّنيا حَزينا أصبَحَ عَلَى اللّه ِ ساخِطا .
هركه صبح خود را با غم دنيا [خواهى ]آغاز كند ، با نارضايتى از خدا آغاز كرده باشد .

امام صادق عليه السلام :

مَـن أصبَـحَ مَهمومـا لِسوى فَكاكِ رَقَبَتِهِ ، فقد هَوَّنَ عَلَيهِ الجَليلُ ، و رَغِبَ مِن رَبِّهِ فِي الرِّبحِ الحَقيرِ .
 هركه صبح خود را با همّ و غمى جز آزاد كردن خود[از آتش دوزخ ]بياغازد ، امر بزرگ (آخرت) را ناچيز شمرده و به خاطر بهره اندك (دنيا) از پروردگارش روي گردان شده باشد .

ويژگى مؤمن در بامداد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ به ابو ذر ـ فرمود :

يا أبا ذَرٍّ ، إذا أصبَحتَ فلا تُحَدِّثْ نَفسَكَ بِالمَساءِ ، و إذا أمسَيتَ فلا تُحَدِّثْ نفسَكَ بِالصَّباحِ ، و خُذ مِن صِحَّتِكَ قَبلَ سُقمِكَ ، و مِن حَياتِكَ قَبلَ مَوتِكَ ؛ فإنّكَ لا تَدري مَا اسمُكَ غَدا .
اى ابوذر! چون صبح كردى به خود وعده [زنده ماندن تا] شب مده و چون شب را آغازيدى به خود وعده صبح مده و پيش از آن كه بيمار شوى ، از سلامت خود استفاده كن و پيش از آن كه بميرى ، از زندگى خود بهره گير ؛ زيرا نمى دانى كه فردا نام تو چه خواهد بود [زنده يا مرده ، سالم يا بيمار] .

امام على عليه السلام ـ در وصف پرهيزگاران ـ فرمود : 

يُصبِحُ و شُغلُهُ الذِّكرُ ، و يُمسِي و هَمُّهُ الشُّكرُ ، يَبِيتُ حَذِرا مِن سِنَةِ الغَفلَةِ ، و يُصبِحُ فَرِحا بما أصابَ مِن الفَضلِ و الرَّحمَةِ .
صبح را آغاز مى كند در حالى كه كارش ياد خداست ، و شب را مى آغازد در حالى كه همّ و غمش شكر خداست . شب را با ترسِ از خواب غفلت به سر مى برد و روز هنگام از فضل و رحمت خدا كه به او رسيده شادمان است .

امام على عليه السلام ـ نيز در توصيف پرهيزگاران ـ فرمود :

يُمسِي و هَمُّهُ الشُّكرُ ، و يُصبِحُ و هَمُّهُ الذِّكرُ ، يَبِيتُ حَذِرا و يُصبِحُ فَرِحا ، حَذِرا لِما حُذِّرَ مِنَ الغَفلَةِ ، و فَرِحا بما أصابَ مِنَ الفَضلِ و الرَّحمَةِ .
 شب را مى آغازد در حالى كه همّ او شكرگزارى حق است و روز را آغاز مى كند در حالى كه همّ و غمش ياد خداست . شب را با ترس مى گذراند و روز را با شادمانى ؛ ترس از غفلت خويش كه از آن برحذر داشته شده است و شادمانى به سبب فضل و رحمت خدا كه شامل حال او شده است .

امام على عليه السلام :

إنَّ المؤمنَ لا يُصبِحُ إلاّ خائفا و إن كانَ مُحسِنا ، و لا يُمسِي إلاّ خائفا و إن كانَ مُحسِنا ؛ لأنَّهُ بينَ أمرَينِ : بينَ وَقتٍ قد مَضى لا يَدرِي مَا اللّه ُ صانِعٌ بهِ ، و بينَ أجَلٍ قدِ اقتَرَبَ لا يَدرِي ما يُصِيبُهُ مِنَ الهَلَكاتِ .
مؤمن صبح خود را نمى آغازد ، مگر آن كه ترسان است هرچند نيكوكار باشد و شب خود را آغاز نمى كند مگر اين كه بيمناك است گر چه كارهاى نيك كرده باشد ؛ زيرا او ميان دو امر قرار دارد : زمانى كه گذشته است و نمى داند خدا با او چه مى كند، و اجلى كه نزديك است و نمى داند چه مسائل مهلكى دامن او را خواهد گرفت .

امام على عليه السلام :

اِعلَمُوا ـ عِبادَ اللّه ِ ـ أنَّ المؤمنَ لا يُصبِحُ و لا يُمسِي إلاّ و نَفسُهُ ظَنُونٌ عِندَهُ ، فلا يَزالُ زارِيا علَيها و مُستَزِيدا لَها
 بدانيد ـ اى بندگان خدا! ـ كه مؤمن شب را به روز و روز را به شب نمى رساند مگر آن كه به نفْس خود بدگمان است . از اين رو ، پيوسته بر آن خُرده مى گيرد و عملِ بيشتر از او مى طلبد .

دعاى بامدادان

امام على عليه السلام ـ در دعايى كه بسيار مى خواند ـ مى گفت :

الحَمدُ للّه ِِ الذي لَم يُصبِحْ بي مَيِّتا ، و لا سَقِيما ، و لا مَضروبا على عُرُوقي بِسُوءٍ ، و لا مَأخوذا بِأسوَإِ عَمَلِي ، و لا مَقطوعا دابِرِي ، و لا مُرتَدّا عن دِينِي ، و لا مُنكِرا لِرَبِّي ، و لا مُستَوحِشا مِن إيمانِي ، و لا مُلتَبِسا عَقلِي .
 ستايش خدايى را كه شبم را به صبح رسانده در حالى كه نه مُرده ام و نه بيمارم و نه رگهايم دچار آفت و بدى است و نه گرفتار كيفر بدترين اعمال خويشم ، و نه بى فرزندم و نه از دين برگشته و نه منكر پروردگارم و نه گريزان از ايمان و نه عقلم آشفته است .

امام على عليه السلام ـ در سفارش به كميل بن زياد ـ فرمود :

يا كميلَ بنَ زيادٍ ، سَمِّ كُلَّ يَومٍ بِاسمِ اللّه ِ و لا حَولَ و لا قُوَّةَ إلاّ بِاللّه ِ ، و تَوَكَّلْ عَلَى اللّه ِ ، و اذكُرْنا و سَمِّ بأسمائنا ، و صَلِّ عَلَينا ، و استَعِذْ بِاللّه ِ رَبِّنا ، وَ ادرَأْ [ بذلكَ] .حديث عن نفسِكَ .حديث و ما تَحُوطُهُ عِنايَتُكَ ، تُكْفَ شَرَّ ذلكَ اليَومِ .
 اى كميل بن زياد! هر روز نام خدا را ببر و «لا حول و لا قوّة إلاّ باللّه » بگو و به خدا توكّل كن و ما را ياد كن و نام ما ببر و بر ما درود فرست و به پروردگارمان اللّه پناه به بر ، و بدين سان خود و هر آنچه را كه تحت اختيار و سرپرستى توست ، از شرّ آن روز در امان دار .

امام صادق عليه السلام :

 لا تَدَع أن تَدعُوَ بهذا الدعاءِ ثلاثَ مَرَّاتٍ إذا أصبَحتَ و ثلاثَ مَرّاتٍ إذا أمسَيتَ: اللّهُمّ اجعَلني في دِرعِكَ الحَصِينَةِ التي تَجعَلُ فيها مَن تُرِيدُ ؛ فإنّ أبِي عليه السلام كانَ يقولُ : هذا مِنَ الدعاءِ المَخزونِ
هر صبحگاه و هر شامگاه اين دعا را سه بار بخوان : «بار خدايا! مرا در زره محكم خود ، كه هر كس را خواهى در آن جاى مى دهى ، قرار ده» ؛ زيرا پدرم مى فرمود : اين از دعاهايى است كه در گنجينه است [و نااهلان بدان دسترسى ندارند] .

میزان الحکمه،جلد ششم.