شک و تردید از نظر احادیث

شكّ

امام باقر عليه السلام ـ درباره آيه: «اما كسانى كه در دلهايشان بيمارى است پليدى بر پليديشان بيفزود» ( التوبة : ۱۲۵) ـ فرمود :

شَكّا إلى شَكِّهِم .
يعنى شكّى بر شكّ آن ها [بيفزود] .

( تفسير العيّاشي : ۲/۱۱۸/۱۶۴ )

امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه: «مى خواهد آلودگى را از شما بزدايد» ـ فرمود :

الرِّجسُ هُو الشَّكُّ ، و اللّه ِ لا نَشُكُّ في رَبِّنا أبدا .
[مراد از ]آلودگى همان شكّ است . به خدا سوگند كه ما هرگز درباره پروردگار خود شكّ نمى كنيم .

( الكافي : ۱/۲۸۸/۱ )

امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه: «كسانى كه ايمان آوردند و ايمان خود را به ستم نياميختند»( الأنعام : ۸۲ ) ـ فرمود :

 بِشَكٍّ
 يعنى به شكّ [آلوده نساختند] .

( الكافي : ۲/۳۹۹/۴ )

امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه: «اين چنين خداوند پليدى را براى كسانى كه ايمان نمى آورند قرار مى دهد» (الأنعام : ۱۲۵) ـ فرمود :

 هُو الشَّكُّ .
 منظور ، شكّ است .

( بحار الأنوار : ۷۲/۱۲۸/۱۴ )

امام كاظم عليه السلام ـ درباره آيه: «و در بيشتر آنان وفاى به عهد را نيافتيم»(الأعراف : ۱۰۲) ـ فرمود :

نَزَلَت في الشّاكِّ .
اين آيه درباره شكّ كننده نازل شده است .

( الكافي : ۲/۳۹۹/۱ )

امام على عليه السلام : 

أهلَكُ شَيءٍ الشَّكُّ و الارتِيابُ ، وَ أملَكُ شَيءٍ الوَرَعُ و الاجتِنابُ .
تباه كننده ترين چيز ، شكّ و ترديد است ؛ نگه دارنده ترين چيز ، پارسايى و دورى كردن است .

( غرر الحكم : ۳۳۱۸ )

امام على عليه السلام :

علَيكَ بِلُزُومِ اليَقينِ و تَجَنُّبِ الشَّكِّ ، فلَيسَ للمَرءِ شَيءٌ أهْلَكَ لِدِينِهِ مِن غَلَبَةِ الشَّكِّ على يَقينِهِ .
 بر تو باد ملازمت با يقين و دورى جستن از شكّ ؛ زيرا براى دينِ انسان، چيزى نابود كننده تر از چيره آمدن شكّ بر يقين او نيست .

( غرر الحكم : ۶۱۴۶ )

امام على عليه السلام :

يَسِيرُ الشَّكِّ يُفسِدُ اليَقينَ .
 اندكى شكّ ، يقين را تباه مى كند .

( غرر الحكم : ۱۰۹۷۹ )

امام على عليه السلام :

لَن يَضِلَّ المَرءُ حتّى يَغلِبَ شَكُّهُ يَقينَهُ .
 انسان هرگز گمراه نشود ، مگر آن گاه كه شكّ او بر يقينش چيره آيد .

( غرر الحكم : ۷۴۵۰ )

امام على عليه السلام :

مَن أخيَبُ مِمَّن تَعَدَّى اليَقينَ إلَى الشَّكِّ و الحَيرَةِ ؟! .
 كيست نا كام تر از آن كه از يقين [دست كشيد و] به شكّ و حيرت روى آورد ؟!

( غرر الحكم : ۸۰۸۴ )

امام على عليه السلام :

 أعلَمُ الناسِ مَن لَم يُزِلِ الشَّكُّ يَقينَهُ .
داناترين مردم ، كسى است كه شكّ، يقين او را از بين نبرد .

( غرر الحكم : ۳۲۰۸)

امام على عليه السلام :

شَرُّ القُلوبِ الشاكُّ في إيمانِهِ .
بدترين دلها ، دلى است كه در ايمان خود شكّ كند .

( غرر الحكم : ۵۷۴۴ )

امام على عليه السلام :

الشَّكُّ كُفرٌ .
 شكّ ، كفر است .

( غرر الحكم : ۱۰۸ )

امام على عليه السلام :

أ لا تَرَونَ أنّ اللّه َ سبحانَهُ اختَبَرَ الأوَّلِينَ مِن لَدُنْ آدَمَ صلواتُ اللّه ِ علَيهِ إلَى الآخِرِينَ مِن هذا العالَمِ بِأحجارٍ لا تَضُرُّ و لا تَنفَعُ··· و لَو كانَ الأساسُ المَحمولُ علَيها ، و الأحجارُ المَرفوعُ بها ، بينَ زُمُرُّدَةٍ خَضراءَ ، و ياقوتَةٍ حَمراءَ ، و نورٍ و ضِياءٍ، لَخَفَّفَ ذلكَ مُصارَعَةَ الشَّكِّ في الصُّدورِ ، و لَوَضَعَ مُجاهَدَةَ إبليسَ عَنِ القُلوبِ ، و لَنَفى مُعتَلَجَ الرَّيبِ مِنَ الناسِ ، و لكنَّ اللّه َ يَختَبِرُ عِبادَهُ بأنواعِ الشَّدائدِ
آيا نمى بينيد كه خداى سبحان همه انسانها را ، از آدم، صلوات اللّه عليه، تا آخرين نفرِ اين عالم ، با سنگهايى بيازمود كه نه زيانى مى رسانند و نه سودى . . . اگر پايه هايى كه خانه (كعبه) بر آن بنا شده و سنگهايى كه با آنها برافراشته گرديده است، از زمرّد سبز و ياقوت سرخ و نور و درخشندگى بود ، هر آينه از كشاكش شكّ در سينه ها مى كاست و كوشش ابليس را از دلها بر مى داشت و از انباشت ترديد و به تلاطم در آمدن آن در [اذهان] مردم جلوگيرى مى كرد ، اما خداوند بندگان خود را با سختيهاى گوناگون مى آزمايد .

( نهج البلاغة: الخطبة۱۹۲ )

امام على عليه السلام :

ثُمّ أسكَنَ سبحانَهُ آدَمَ دارا أرغَدَ فيها عَيشَهُ ، و آمَنَ فيها مَحَلَّتَهُ ، و حَذَّرَهُ إبليسَ و عَداوَتَهُ ، فَاغتَرَّهُ عَدُوُّهُ ؛ نَفاسَةً علَيهِ بدارِ المُقامِ ، و مُرافَقَةِ الأبرارِ ، فَباعَ اليَقينَ بِشَكِّهِ ، و العَزيمَةَ بِوَهْنِهِ .
 سپس ، خداوند سبحان ، آدم را در سرايى جاى داد كه زندگيش را در آن جا فراخ و پر نعمت گردانيد و جايگاهش را در آن سراى ايمن ساخت و او را از ابليس و دشمنيش [نسبت به آدم] بر حذر داشت . پس دشمن آدم (ابليس) از اين كه او را مقيم سراى جاويدان و همنشين نيكوكاران مى ديد حسادت ورزيده آدم را فريفت و در نتيجه ، آدم يقين را به شكّ و عزم و استوارى را به سستى فروخت .

( نهج البلاغة : الخطبة ۱ )

افتخار به شك نكردن در حق

امام على عليه السلام ـ بعد از كشته شدن طلحه و زبير ـ فرمود :

اليومَ اُنطِقُ لَكُمُ العَجْماءَ ذاتَ البَيانِ ! عَزَبَ رَأيُ امرِئٍ تَخَلَّفَ عَنّي ، ما شَكَكتُ في الحَقِّ مُذ اُرِيتُهُ .
 امروز آشكار و رسا با شما سخن مى گويم ؛ دور باد انديشه كسى كه از من سر پيچد . از زمانى كه حق به من نمايانده شده، در آن شكّ نكرده ام .

( نهج البلاغة : الخطبة ۴ )

امام على عليه السلام :

ما شَكَكتُ في الحَقِّ مُذ اُرِيتُهُ .
از زمانى كه حق به من نشان داده شده، در آن شكّ نكرده ام .

( غرر الحكم : ۹۴۸۲ )

امام على عليه السلام :

إنّي لَعَلى يَقينٍ مِن رَبِّي ، و غَيرِ شُبهَةٍ مِن دِيني .
 من به پروردگار خود يقين دارم و در دين خود شكّ و شبهه اى ندارم .

( نهج البلاغة : الخطبة ۲۲ ، غرر الحكم : ۳۷۷۳ )

عوامل به وجود آمدن شك

امام على عليه السلام :

الشَّكُّ ثَمَرَةُ الجَهلِ .
 شكّ ، ثمره نادانى است .

( غرر الحكم : ۷۲۵ )

امام على عليه السلام : 

مَنَ عَمِيَ عمّا بينَ يَدَيهِ غَرَسَ الشَّكَّ بينَ جَنبَيهِ .
هركه از ديدن آنچه در برابر اوست نابينا باشد ، نهال شكّ را در ميان دو پهلوى خود (سينه اش) بنشاند .

( غرر الحكم : ۸۸۵۵ )

امام على عليه السلام :

مَن عَتا عن أمرِ اللّه ِ شَكَّ ، و مَن شَكَّ تعالَى اللّه ُ علَيهِ فَأذَلَّهُ بسُلطانِهِ ، و صَغَّرَهُ بجَلالِهِ كما اغتَرَّ بِرَبِّهِ الكَريمِ وَ فَرَّطَ في أمرِهِ .
 هركه درباره خدا گردنكشى كند ، دستخوش شكّ شود و هركه شكّ كند ، خداوند بر او چيره گردد و با قدرت خود وى را به خوارى افكند و با جلال خود وى را حقير گرداند ، همچنان كه او به پروردگار مهربان و بزرگوار خود مغرور شد و در كار خداوند كوتاهى كرده بود .

( الكافي : ۲/۳۹۲/۱ )

امام على عليه السلام : 

مَن يَتَرَدَّدْ يَزدَدْ شَكّا .
كسى كه دستخوش ترديد شود ، بر شكّ او افزوده گردد .

( غرر الحكم : ۷۹۸۹ )

امام على عليه السلام :

لا تَرتابُوا فَتَشُكُّوا ، و لا تَشُكُّوا فَتَكفرُوا ، و لا تُرَخِّصُوا لِأنفُسِكُم فَتُدهِنوا .
 ترديد (شبهه) به خود راه ندهيد كه گرفتار شكّ مى شويد، .حديث و شك نكنيد كه به كفر گرفتار مى آييد، و به نفْسهاى خود رخصت ندهيد كه در اين صورت [در دين ]سهل انگار مى شويد .

( بحار الأنوار : ۲/۵۴/۲۴ )

آثار شك

امام على عليه السلام :

الشَّكُّ يُحبِطُ الإيمانَ .
شكّ ، ايمان را بر باد مى دهد .

( غرر الحكم : ۷۲۳ )

امام على عليه السلام :

الشَّكُّ يُطفِئُ نورَ القَلبِ .
 شكّ ، نور دل را خاموش مى كند .

( غرر الحكم : ۱۲۴۲ )

امام على عليه السلام :

 ثَمرَةُ الشَّكِّ الحَيرَةُ .
 ثمره شكّ ، سرگردانى است .

( غرر الحكم : ۴۶۱۹ )

امام على عليه السلام :

سَببُ الحَيرَةِ الشَّكُّ
علّت سرگردانى، شكّ كردن است.

( غرر الحكم : ۵۵۴۰ )

امام على عليه السلام :

بِدَوامِ الشَّكِّ يَحدُثُ الشِّركُ .
 با استمرار شكّ ، شرك پديد آيد .

( غرر الحكم : ۴۲۷۲  )

امام على عليه السلام :

مَن كَثُرَ شَكُّهُ فَسَدَ دِينُهُ
 كسى كه زياد شكّ كند ، دينش تباه شود .

( غرر الحكم : ۷۹۹۷ )

امام على عليه السلام :

و اللّه ِ لَقدِ اعتَرَضَ الشَّكُّ و دَخِلَ اليَقينُ؛ حتّى كأنَّ الذي ضُمِنَ لَكُم قد فُرِضَ علَيكُم ، و كأنَّ الذي قد فُرِضَ علَيكُم قد وُضِعَ عنكُم 
 به خدا سوگند كه شكّ، عارض گشته و يقين، تباه شده است ، به طورى كه آنچه براى شما تضمين گشته (روزى) گويا [تلاش در راه كسب آن ]بر شما واجب است و آنچه بر شما واجب گشته ، گويى از دوش شما برداشته شده است .

( نهج البلاغة : الخطبة ۱۱۴ )

آنچه شك را مى زدايد

امام على عليه السلام :

بتَكَرُّرِ الفِكرِ يَنجابُ الشَّـكُّ .
با انديشيدن پياپى، شكّ ناپديد مى شود .

( غرر الحكم : ۴۲۷۱ )

امام على عليه السلام :

عَجِبتُ لِمَن شَكَّ في اللّه ِ و هو يَرى خَلقَ اللّه ِ ! .
 در شگفتم از كسى كه آفرينش خدا را مى بيند و با اين حال در [وجود] او شكّ دارد !

( نهج البلاغة : الحكمة ۱۲۶)

امام على عليه السلام : 

مَن قَوِيَ يَقينُهُ لَم يَرتَبْ .
كسى كه يقينش نيرومند باشد ، دچار شكّ نشود .

( غرر الحكم : ۸۱۱۳ )

امام على عليه السلام : 

مَن صَدَقَ يَقينُهُ لَم يَرتَبْ
كسى كه يقين راستين داشته باشد ، گرفتار شكّ نشود .

( غرر الحكم : ۸۴۵۲ )

امام على عليه السلام :

ما ارتابَ مُخلِصٌ و لا شَكَّ مُوقِنٌ .
هيچ مخلصى دچار شبهه نشد ، و هيچ يقين مندى شكّ نكرد .

( غرر الحكم : ۹۵۳۲ )

شك و ترديد

امام على عليه السلام :

ما أقرَبَ ··· الشَّكَّ مِن الارتيابِ .
 چقدر نزديك است . . . شكّ به ترديد (شبهه) .

( غرر الحكم : ۹۶۸۹ )

امام على عليه السلام :

الشكُّ ارتِيابٌ .
 شكّ ، [ موجب و يا ناشى شده ]ترديد است .

( غرر الحكم : ۸۷ ، ۱۸۴ )

شاخه هاى شك

امام على عليه السلام :

الشَّكُّ على أربَعِ شُعَبٍ : على التَّمارِي ، و الهَولِ ، و التَّرَدُّدِ ، و الاستِسلامِ ، فَمَن جَعَلَ المِراءَ دَيدَنا لَم يُصبِحْ لَيلُهُ ، و مَن هالَهُ ما بَينَ يَدَيهَ نَكَصَ على عَقِبَيهِ ، و مَن تَرَدَّدَ في الرَّيبِ وَطِئَتهُ سَنابِكُ الشَّياطينِ ، و مَنِ استَسلَمَ لِهَلَكَةِ الدُّنيا و الآخِرَةِ هَلَكَ فيهِما .
 شك چهار شاخه دارد : جدال كردن ، ترس ، سرگردانى، و تن دادن . كسى كه جدال كردن را عادت خويش گرداند ، شب او صبح نشود ، و كسى كه از آنچه رو يا رويش هست ، بترسد به عقب برگردد، و كسى كه در [عالم ]ترديد و تشويش سرگردان ماند پايمال سُمهاى شياطين شود، و كسى كه به هلاكت دنيا و آخرت تن دهد در هر دو سراى هلاك گردد .

( نهج البلاغة : الحكمة ۳۱) 

برخورد امام با كسى كه در قرآن شك داشت

امام على عليه السلام ـ به مردى كه عرض كرد : من در كتابى كه خداوند فرو فرستاده دچار شكّ شده ام ـ فرمود :

ثَكَلَتكَ اُمُّكَ! و كيفَ شَكَكتَ في كتابِ اللّه ِ المُنزَلِ؟! ··· إنّ كِتابَ اللّه ِ لَيُصَدِّقُ بَعضُهُ بَعضا و لا يُكَذِّبُ بَعضُهُ بَعضا وَ لكِنَّكَ لَم تُرزَقْ عَقلاً تَنتَفِعُ بِهِ··· .
مادرت به عزايت نِشيند ! چگونه در كتاب فرو فرستاده خداوند شكّ كرده اى؟! . . . همانا كتاب خدا برخى از آن برخى ديگرش را تصديق مى كند و هيچ قسمتى از آن، قسمت ديگرش را تكذيب نمى كند ، امّا به تو عقلى روزى نشده كه از آن بهره گيرى . . . .

( التوحيد : ۲۵۵/۵، انظر تمام الحديث )

میزان الحکمه،جلد ششم.