خودشناسی در احادیث

خود شناسى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 نورُ الحِكمَةِ الجُوعُ ، و التَّباعُدُ مِنَ اللّه ِ الشِّبَعُ ، و القُربَةُ إلَى اللّه ِ حُبُّ المَساكينِ و الدُّنُوُّ مِنهُم ، لا تَشبَعوا فَيُطفَأَ نورُ المَعرِفةِ مِن قُلوبِكُم .
گرسنگى، نور حكمت است، و سيرى، مايه دور شدن از خدا . و دوستى با بينوايان و نزديك شدن به آنها موجب نزديك شدن به خداست . شكمهايتان را سير نكنيد، كه نور شناخت در دلهاى شما مى فسرد.

( بحار الأنوار : ۷۰/۷۱/۲۰ )

امام على عليه السلام :

المَعرِفَةُ بِالنَّفسِ أنفَعُ المَعرِفَتَينِ
خود شناسى، سودمندترينِ دو شناخت است.

(غرر الحكم : ۱۶۷۵ )

امام على عليه السلام : 

أفضَلُ المَعرِفَةِ مَعرِفَةُ الإنسانِ نَفسَهُ .
برترين شناخت، خود شناسى انسان است.

(غرر الحكم : ۲۹۳۵ )

امام على عليه السلام :

أفضَلُ الحِكمَةِ مَعرِفَةُ الإنسانِ نَفسَهُ و وُقوفُهُ عِندَ قَدرِهِ .
 برترين حكمت اين است كه انسان خود را بشناسد و اندازه خويش را نگه دارد.

( غرر الحكم : ۳۱۰۵ )

امام على عليه السلام :

غايَةُ المَعرِفَةِ أن يَعرِفَ المَرءُ نَفسَهُ .
نهايت معرفت اين است كه آدمى خود را بشناسد.

( غرر الحكم : ۶۳۶۵ )

امام على عليه السلام :
 

 مَعرِفَةُ النَّفسِ أنفَعُ المَعارِفِ .
 خود شناسى، سودمندترين شناختهاست.

امام على عليه السلام : 

أفضَلُ العَقْل مَعرِفَةُ الإنسانِ نَفسَهُ ، فمَن عَرَفَ نَفسَهُ عَقَلَ ، و مَن جَهِلَها ضَلَّ .
برترين خرد ورزى، خود شناسى انسان است. پس، هركه خود را شناخت خردمند شد و هركه خود را نشناخت گمراه گشت.

امام على عليه السلام :

نالَ الفَوزَ الأكبَرَ مَن ظَفِرَ بِمَعرِفَةِ النَّفسِ .
 كسى كه موفق به خود شناسى شود، به بزرگترين پيروزى دست يافته است.

( غرر الحكم : ۹۹۶۵)

امام على عليه السلام :

كَفى بِالمَرءِ مَعرِفَةً أن يَعرِفَ نَفسَهُ .
 انسان را همين شناخت بس كه خود را بشناسد.

امام باقر عليه السلام ـ در سفارش خود به جابر جعفى ـ فرمود :

لا مَعرِفةَ كَمَعرِفَتِكَ بِنَفسِكَ
هيچ شناختى چون شناخت تو از نفست نيست.

امام رضا عليه السلام :

 أفضَلُ العَقلِ مَعرِفَةُ الإنسانِ نَفسَهُ .
برترين [مرحله] خرد، خود شناسى انسان است.

( بحار الأنوار : ۷۸/۳۵۲/۹ )

امام على عليه السلام :

مَن جَهِلَ نَفسَهُ كانَ بِغَيرِ نَفسِهِ أجهَلَ .
 كسى كه خود را نشناسد، ديگرى را كمتر مى شناسد.

( غرر الحكم : ۸۶۲۴)

امام على عليه السلام :

كَيفَ يَعرِفُ غَيرَهُ مَن يَجهَلُ نَفسَهُ ؟ !
 كسى كه خود را نمى شناسد، چگونه ديگرى را بشناسد؟

( غرر الحكم : ۶۹۹۸)

امام على عليه السلام :

لا تَجهَلْ نَفسَكَ ؛ فإنَّ الجاهِلَ مَعرِفَةَ نَفسِهِ جاهِلٌ بِكُلِّ شَيء .
 به خويشتن ناآگاه مباش؛ زيرا كسى كه خود را نشناسد، هيچ چيز را نمى شناسد.

( غرر الحكم : ۱۰۳۳۷)

امام على عليه السلام :

عَجِبتُ لِمَن يَنشُدُ ضالَّتَهُ و قَد أضَلَّ نَفسَهُ فلا يَطلُبُها !
در شگفتم از كسى كه گمشده خود را مى جويد، امّا خويشتن را گم كرده و آن را نمى جويد!

امام على عليه السلام :

كَفى بِالمَرءِ جَهلاً أن يَجهَلَ نَفسَهُ .
انسان را همين نادانى بس كه خودش را نشناسد.

( غرر الحكم : ۷۰۳۷)

امام على عليه السلام :

مَن لَم يَعرِفْ نَفسَهُ بَعُدَ عَن سَبيلِ النَّجاةِ ، و خَبَطَ في الضَّلالِ و الجَهالاتِ .
هركه خود را نشناخت، از راه نجات دور افتاد و در وادى گمراهى و نادانيها قدم نهاد.

( غرر الحكم : ۹۰۳۴)

امام على عليه السلام :

أعظَمُ الجَهلِ جَهلُ الإنسانِ أمرَ نَفسِهِ .
بزرگترين نادانى، نادانى انسان نسبت به كارِ خويشتن است.

( غرر الحكم : ۲۹۳۶)

مَن شَغَلَ نَفسَهُ بِغَيرِ نَفسِهِ تَحَيَّرَ في الظُّلُماتِ ، و ارتَبَكَ في الهَلَكاتِ .
 هر كه نفْس خود را به غير نفْس خود مشغول دارد، در تاريكيها سرگردان شود و در ورطه هلاكتها گرفتار آيد.

( غرر الحكم : ۹۰۳ )

هر كه خود را شناسد

امام على عليه السلام :

مَن عَرَفَ نَفسَهُ فهُوَ لِغَيرِهِ أعرَفُ .
كسى كه خود را بشناسد، ديگرى را بيشتر بشناسد.

( غرر الحكم : ۸۷۵۸ )

امام على عليه السلام :

مَن عَرَفَ قَدرَ نَفسِهِ لَم يُهِنْها بِالفانِياتِ .
 كسى كه ارزش خود را بشناسد، خويشتن را با امور فناپذير خوار نگرداند.

( غرر الحكم : ۸۶۲۸ )

امام على عليه السلام : 

مَن عَرَفَ نَفسَهُ جَلَّ أمرُهُ .
هركه خود را شناخت، منزلتش والا گشت.

(  غرر الحكم : ۸۰۰۷ )

امام على عليه السلام :

مَن عَرَفَ نَفسَهُ جاهَدَها ، مَن جَهِلَ نَفسَهُ أهمَلَها .
 هركه نفس خود را شناخت، به جهاد با آن برخاست و هر كه آن را نشناخت، به حال خود رهايش ساخت.

( غرر الحكم : ۷۸۵۵ ـ ۷۸۵۶ )

امام على عليه السلام :

 مَن عَرَفَ نَفسَهُ فقَدِ انتَهى إلى غايَةِ كُلِّ مَعرِفَةٍ و عِلمٍ .
هر كه خود را شناخت، به نهايت هر شناخت و دانايى رسيد.

( غرر الحكم : ۸۹۴۹ )

امام على عليه السلام :

 مَن عَرَفَ اللّه َ تَوَحَّدَ ، مَن عَرَفَ نَفسَهُ تَجَرَّدَ ، مَن عَرَفَ الدّنيا تَزَهَّدَ ، مَن عَرَفَ النّاسَ تَفَرَّدَ .
 هر كه خدا را شناسد، تنها شود. هر كه خود را شناسد، [از علايق و دلبستگيهاى دنيوى ]رها شود. هر كه دنيا را شناسد، از آن دل بر كند. هركه مردم را شناسد، تنهايى گزيند.

( غرر الحكم : ۷۸۲۹ ـ ۷۸۳۲ )

امام زين العابدين عليه السلام ـ در دعا ـ گفت :

و اجعَلنا مِنَ الّذين عَرَفوا أنفُسَهُم ، و أيقَنوا بِمُستَقَرِّهِم ، فكانَت أعمارُهُم في طاعَتِكَ تَفنى .
ما را از كسانى قرار ده كه خود را شناختند و به قرارگاه خويش يقين يافتند و از اين رو عمرشان در راه طاعت تو مى گذشت.

(  بحار الأنوار : ۹۴/۱۲۸/۱۹)

هر كه خود را شناخت پروردگارش را شناخت

امام على عليه السلام :

مَن عَرَفَ نَفسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ .
هر كه خود را شناخت، پروردگارش را شناخت.

( غرر الحكم : ۷۹۴۶  )

امام على عليه السلام : 

أكثَرُ النّاسِ مَعرِفَةً لِنَفسِهِ أخوَفُهُم لِرَبِّهِ .
خود شناس ترين مردم، خدا ترس ترين آنهاست.

( غرر الحكم : ۳۱۲۶ ) 

امام على عليه السلام :

عَجِبتُ لِمَن يَجهَلُ نَفسَهُ كَيفَ يَعرِفُ رَبَّهُ ؟ ! .
 در شگفتم از كسى كه خود را نمى شناسد، چگونه پروردگارش را مى شناسد؟!

(  غرر الحكم : ۶۲۷۰

در صحف ادريس آمده است:

من عَرَفَ الخَلقَ عَرَفَ الخالِقَ ، و مَن عَرَفَ الرِّزقَ عَرَفَ الرّازِقَ ، و مَن عَرَفَ نَفسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ .
 هر كه آفريده را بشناسد، آفريدگار را مى شناسد و هر كه روزى را بشناسد، روزى رسان را مى شناسد و هر كه خود را بشناسد، پروردگارش را مى شناسد.

( بحار الأنوار : ۹۵/۴۵۶)

آن چه خود شناس را سِزَد

دَخَلَ عَلى رَسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله رَجُلٌ اسمُهُ مُجاشِعٌ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، كَيفَ الطَّريقُ إلى مَعرِفَةِ الحَقِّ ؟ فقالَ صلى الله عليه و آله : مَعرِفَةُ النَّفسِ ، فقالَ : يا رسولَ اللّه ِ ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى مُوافَقَةِ الحَقِّ ؟ قالَ : مُخالَفَةُ النَّفسِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى رِضا الحَقِّ ؟ قالَ : سُخطُ النَّفسِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى وَصلِ الحَقِّ ؟ قالَ : هَجرُ النَّفسِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى طاعَةِ الحَقِّ ؟ قالَ : عِصيانُ النَّفسِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى ذِكرِ الحَقِّ ؟ قالَ : نِسيانُ النَّفسِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى قُربِ الحَقِّ ؟ قالَ : التَّباعُدُ مِنَ النَّفسِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى اُنسِ الحَقِّ ؟ قالَ : الوَحشَةُ مِنَ النَّفسِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، فكَيفَ الطَّريقُ إلى ذلكَ ؟ قالَ : الاستِعانَةُ بِالحَقِّ عَلَى النَّفسِ .
مردى به نام مجاشع حضور رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد و عرض كرد: اى رسول خدا! راه شناخت حقّ چيست؟ حضرت فرمود: شناخت نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا! راه سازگارى با حق چگونه است؟ فرمود: ناسازگارىِ با نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا! راه رسيدن به خشنودى حق چيست؟ فرمود: ناخشنودىِ نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا! راه رسيدن به حق چيست؟ فرمود: رها كردنِ نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا! راه دست يافتن به طاعت خدا چگونه است؟ فرمود: نافرمانىِ نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا! راه رسيدن به ياد حق چيست؟ فرمود: از ياد بردنِ نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا! راه نزديك شدن به حق چيست؟ فرمود: دور شدن از نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا! راه انس گرفتن با حق چگونه است؟ فرمود: دورى گزيدن از نفْس. عرض كرد: اى رسول خدا! راه دورى گزيدن از نفْس چيست؟ فرمود: كمك جستن از حق، در برابر نفْس.

( بحار الأنوار : ۷۰/۷۲/۲۳ )

امام على عليه السلام :

يَنبَغي لِمَن عَرَفَ نَفسَهُ أن يَلزَمَ القَناعَةَ و العِفَّةَ .
سزاوار است كسى كه خود را شناخته است، پايبند قناعت و عفّت باشد.

( غرر الحكم : ۱۰۹۲۷ )

امام على عليه السلام :

يَنبَغي لِمَن عَرَفَ نَفسَهُ أن لا يُفارِقَهُ الحُزنُ و الحَذَرُ .
 كسى كه خود را شناخته است، سزد كه اندوه و حذر از او جدا نشود.

( غرر الحكم : ۱۰۹۳۷ )

امام على عليه السلام : 

يَنبَغي لِمَن عَرَفَ نَفسَهُ أن لا يُفارِقَهُ الحَذَرُ و النَّدَمُ ؛ خَوفا أن تَزِلَّ بِهِ القَدَمُ .
كسى كه خود را شناخته است، سزد كه از بيم لغزيدن گام هايش، هوشيارى و پشيمانى را از دست ندهد.

( غرر الحكم : ۱۰۹۵۲ )

امام على عليه السلام :

يَنبَغي لِمَن عَلِمَ شَرَفَ نَفسِهِ أن يُنَزِّهَها عَن دَناءَةِ الدّنيا .
كسى كه به شرافت نفس خود پى برده باشد، سزاوار است كه آن را از پستى دنيا منزّه دارد.

( غرر الحكم : ۱۰۹۳۰ ) 

معناى خود شناسى

امام صادق عليه السلام :

عِرفانُ المَرءِ نَفسَهُ أن يَعرِفَها بِأربَعِ طَبائعَ ، و أربَعِ دَعائمَ ، و أربَعَةِ أركانٍ : فطَبائعُهُ : الدَّمُ و المِرَّةُ و الرِّيحُ و البَلغَمُ ، و دَعائمُهُ : العَقلُ ، و مِنَ العَقلِ الفَهمُ و الحِفظُ ، و أركانُهُ : النُّورُ و النّارُ و الرُّوحُ و الماءُ .

خود شناسى انسان به اين است كه خويشتن را به چهار طبع و چهار ستون و چهار ركن بشناسد. چهار طبعش خون و صفرا و باد و بلغم است؛ و ستونهايش خرد است كه از خرد فهم و حافظه مايه مى گيرد؛ و اركانش نور و آتش و روح و آب است.

( تحف العقول : ۳۵۴ ) 

میزان الحکمه،جلد هفتم.

( غرر الحكم : ۱۰۳۳۷)