احادیث امام سجاد علیه السلام: ارزش واعظ درونی و محاسبه نفس

امام سجاد (علیه السّلام) فرمودند:

إبنَ آدَم! مازِلتَ بِخیرٍ ما کانَ لَکَ واعِظٌ مِن نَفسِکَ، وَ ما کانَتِ المُحاسَبةُ مِن هَمِّکَ؛
ای فرزند آدم! تو همواره بر خیر و نیکی هستی، تا وقتی که از درون خود واعظی داشته باشی و محاسبه ی نفس مورد همّت و توجه تو باشد.
بحارالانوار، ج75، ص 147

شرح حدیث:

دو مسأله در خودسازی نقش مؤثر دارد:
1- واعظ درونی.
2- محاسبه.
واعظ درونی، همان وجدان بیدار و نفس لوّامه است که فعّال است و انسان را پند می دهد و به خیر و نیکی دعوت می کند و از بدی و گناه، باز می دارد.
محاسبه، نظارت و حسابرسی بر عملکرد روزانه، ماهانه و سالانه و در طول عمر است، تا آدمی هدف و مقصد و عمل و راه را از یاد نبرد و جلو زیان و بیراهه رفتنها را بگیرد و از افزایش جرایم و قطور شدن پرونده ی گناهان مانع شود.
خود محاسبه نیز، به نوعی واعظ درونی است.
کسی که به توصیه ی رهبران دینی و علمای اخلاق، محاسبه ی نفس را در برنامه ی روزانه داشته باشد و بر اعمال خویش مراقبت کند، اگر دید خطاهایش زیاد است و در طول روز گناهانی از او سر زده است، خود را ملامت می کند و تصمیم می گیرد از لغزشها بکاهد و با معصیت، خشم و قهر الهی را برای خود فراهم نیاورد.
اگر انسان دل بیدار داشته باشد، از هر چیز پند می گیرد.
رفت و آمد و شب و روز، آمد و شد بهار و تابستان و فصول سال، مرگ و میر انسانها، به گور آرمیدن افراد مقتدر و ثروتمند، انقراض تمدنها و ... همگی مایه ی پند است. این پندها در دل انسان باید اثر کند و با یادآوری وسایل عبرت، خود را موعظه کند تا دچار غفلت نشود.
خاقانی شروانی در قصیده ی بلند و عبرت آموز «ایوان مدائن» گوید:

دندانه ی هر قصری، پندی دهدت نو نو  پندِ سرِ دندانه، بشنو ز بُنِ دندان
گوید که تو از خاکی، ما خاکِ توایم اکنون   گامی دو سه بر ما نِه، اشکی دو سه هم بفشان

منبع: حکمت های سجادی (ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام سجاد علیه السّلام)، جواد محدثی