فروتنى و سخاوت امام‏ حسن علیه السلام

مورخين درباره فروتنى و سخاوتش ده ها روايت ذكر كرده‏ اند

• از جمله اينكه او بر گروهى از مستمندان كه روى زمين نشسته بودند و نانى را كه به همراه داشتند مى‏ خوردند گذشت او را دعوت به همراهى با خود كردند با ايشان نشست و فرمود:خداوند مستكبران را دوست ندارد وقتى نان خوردنشان پايان گرفت آنان را دعوت به ضيافت خود كرد و خوراكشان داد و لباسشان پوشانيد و بر آنها بخشش بسيار كرد، 
• یك بار ديگر بر فقرايى گذرش افتاد كه مشغول خوردن بودند و وى را به همراهى دعوت كردند از مركبش پياده شد و با آنان به خوردن پرداخت سپس آنان را به خانه خود برد و به ايشان اطعام و بخشش داد و فرمود: آنها كرم بيشترى دارند زيرا هر آنچه داشتند در برابرم نهادند و ما به جز آنچه به ايشان داديم داريم.

بهترین حالت در انجام کار خیر:

محدثين نقل می کنندكه مردى نيازمند نزدش آمد، و به او فرمود: نيازت را روى رقعه ‏اى بنويس و براى ما ارسال دار. او نيز نوشت و ارسال داشت دو برابرش را به او داد يكى از حاضران به او گفت: اى فرزند رسول خدا چرا اين نوشته اين قدر بركت داشت؟ به او فرمود:

بركتش براى ما بيشتر بود زيرا با اين كار براى كار نيك، فرد سزاوارى يافتيم مگر نمى‏ دانيد كه انجام كار نيك بدون درخواست، مفهوم ندارد در حالى كه اگر پس از درخواست او چيزى دادم در واقع در برابر آبروى او پرداخته‏ ام چه بسا او شب را در گيرودار بيم و هراس و اميد گذرانده باشد و نمى‏ داند كه چه مقدار از نيازش برآورده مى‏شود و كامياب مى ‏شود يا ناكام مى‏ ماند و در اين حال نزد تو مى ‏آيد در حالى كه لرزه بر اندامش افتاد، و قلبش ترسناك است در اين حالت اگرنيازش را برآورده كنى برتر از آنى است كه از تو بهره گرفته است.

بهترین بخشش:

و به يك شاعر مبلغ زيادى مال بخشيد، يكى از حاضران به او گفت: پناه بر خدا آيا به شاعرى كه خدا را معصيت مى‏ كند و ياوه مى‏ گويد، چيزى مى‏ دهى؟ فرمود: اى عبد اللّه بهترين بخشش آن است كه بدان وسيله خود را در امان نگاه داشته باشى و يكى از كارهاى نيك، دور گرداندن شر است.

بخشش بی اندازه 

مردى دست نياز به سويش دراز كرد به او پنجاه هزار درهم و پانصد دينار داد و به او فرمود: برو كسى را بياور كه پولها را برايت حمل كند. حمالى آورد لباس ابريشمين خود را به او داد و فرمود اين هم مزد حمال.
يك نفر اعرابى به نياز آمد فرمود: هر چه در خزانه هست به او بدهيد در خزانه بيست هزار (درهم) بود كه همه را به او دادند اعرابى گفت مولاى من نمى‏ خواستى نيازم را بگويم و مدحم را از تو بعمل آورم؟ امام (ع) فرمود:

• ما مردمى هستيم كه بخشش فراوانى داريم كه همواره اميد و آرزو را برآورده مى‏ كنيم.
• ما پيش از آنكه كسى از ما بخواهد، مى‏ بخشيم چون پاس آب روى سؤال‏ كننده را مى ‏داديم.

کینه و نفرت شامی نسبت به امام حسن علیه السلام و عکس العمل ایشان

يكى از اهل شام از كسانى كه معاويه آنان را سرشار از كين و نفرت نسبت به على (ع) و آل على ساخته بود بر امام حسن (ع) گذشت و امام را مورد دشنام و ناسزا- گويى قرار داد امام ساكت بود و مى‏ دانست كه او على و آل على را تنها از همان ديدى كه معاوية بن هند تصويرشان كرده مى ‏بيند. وقتى فرد شامى سخنان درشت و بى‏ادبانه خود را به پايان رساند امام لبخندى به او زد و به شيوه‏ اى آرام و برخاسته از بخشندگى و بزرگوارى با وى سخن گفت و به هر آنچه ديده يا شنيده بود وقعى نگذارد و فرمود: اى شامى گمان مى ‏كنم غريب هستى اگر چيزى بخواهى به تو مى‏ دهيم و اگر راهنمايى بخواهى ترا راهنمايى مى ‏كنيم و اگر گرسنه‏ اى سيرت مى‏ سازيم و اگر نيازمندى بى‏نيازت مى ‏كنم و اگر بى‏پناهى، پناهت مى ‏دهيم و به همين شيوه كه سرشار عطوفت و مهربانى بود به سخن گفتن با وى ادامه داد تا بالاخره شگفت زده شد و شرم و خجالت بر او چيره گشت و به دست و پايش افتاد و طلب عفو و بخشايشش مى‏ كرد و مى‏ گفت:خداوند مى ‏داند كه رسالتش را در كجا بنهد.
اينگونه او در همه برخوردهايش، الگوى والايى از اخلاق متعالى اسلامى كه‏ قرآن طى آيه ذيل بدان فرامى‏ خواند بشمار مى ‏رفت: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ» (هميشه بدى خلق را به بهترين عمل پاداش ده تا همان كس كه گويى با تو در سر دشمنى دارد دوست و خويش تو گردد).
او همه اذيتها و آزارها از سوى دشمنان و رشك‏بران را با شكيبايى و گشادگى تمام روياروى گرديد تا جايى كه كينه‏ توزترين دشمنان و تيره ‏بخت‏ترين نيز بدان معترفند؛ مورخين روايت می کنندكه مروان بن الحكم به شتاب در تشييع جنازه آن حضرت حضور يافت و در حالى كه غم و اندوه، از سر تا پايش نمايان بود، در كنار تشييع كنندگان قدم مى ‏زد؛ امام حسين به او فرمود: تو اينك جنازه ‏اش را بر دست دارى حال آنكه تا ديروز، كينه و نفرت و خشمش را در خود مى ‏پروراندى پاسخ داد: اين كار را با كسى مى‏كردم كه تحمل و بردباريش، با كوه ها، قابل مقايسه بود.

سفر به مکه؛ درخواست کمک؛بخشش بی اندازه 

المدائنى و ديگران روايت كرده ‏اند كه حسن و حسين و عبد اللّه بن جعفر براى اداى فريضه حج پاى پياده از مدينه رهسپار مكه شده بودند و براى اينكه حجاج ناگزير به پياده شدن از مركب خود نشوند از جاده اصلى، راه خود را در پيش نگرفتند لذا- باروبنه‏ اى با خود نداشتند و گرسنه و تشنه گرديدند. راه چادرى در يكى از نواحى صحرا پيش گرفتند پيرزنى را در آن يافتند از او خوردنى و آشاميدنى طلبيدند گفت: چيزى جز اين گوسفند، در اختيار ندارم آن را بكشيد؛ يكى از ايشان آن را كشت و پير زن از گوشت آن برايشان كباب كرد وقتى مى‏ خواستند مرخص شوند به او گفتند: اى بنده خدا ما چند نفر از قريش هستيم كه عازم مكه شده‏ ايم وقتى به مدينه بازگشتيم به نزد ما شو كه اگر خدا بخواهد مى ‏توانيم جبران كنيم و به راه خود رفتند وقتى همسرش آمد ماجرا را برايش تعريف كرد به او گفت: خدا بگويم لعنتت كند گوسفندم را براى كسانى مى‏ كشى كه آنها را نمى‏ شناسى و مى‏گويى گروهى از قريش بوده ‏اند.
مدتها گذشت با خشكسالى سختى درگير شدند زن، به همراه همسرش به قصد لقمه نانى، قصد مدينه كردند امام حسن او را ديد و شناخت ولى او امام را نمى ‏شناخت به او فرمود: ما در فلان روز ميهمان تو بوديم و به او هزار گوسفند و هزار دينار داد و او را نزد برادرش امام حسين (ع) و عبد اللّه بن جعفر فرستاد آنها نيز هر كدام همين بخشش را به او كردند و پس از فقر و تنگدستى و تيره‏بختى، از جمله ثروتمندترين اهل آبادى خود گرديدند به آبادى بازگشتند اين داستان را الغزالى در جلد سوم از احياء العلوم خود و التسبانى در دائرة المعارف، نقل كرده ‏اند.            

نمونه های دیگر از بخشش مثال زدنی امام حسن علیه السلام:

مورخين همچنين در مورد سخاوت و بخشندگى‏ اش روايت می کنند

• كه گروهى از انصار صاحب باغى بودند كه از آن زندگى خود مى‏ گذرانيدند و وقتى بر اثر نياز مجبور به فروختن آن شدند او آن را از ايشان به چهار صد هزار (درهم) خريد و پس از آن دچار آنچنان تنگنايى گرديدند كه وادار شدند دست نياز به سوى مردم دراز كنند در اين حالت باغ را به ايشان برگرداند تا ديگر از مردم چيزى نخواهند.
• ابن شهر آشوب در مناقب خود روايت مى‏ كند كه كنيزكى با يك دسته ريحان، سلامش گفت. به او فرمود: تو براى رضاى خدا آزادى يكى از همراهان از اين كار، سرزنشش كرد به او فرمود: مگر نشنيده‏ اى كه خداوند متعال مى‏فرمايد: «وَ إِذا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْها أَوْ رُدُّوها» و چه چيزى از آزاد كردنش بهتر بود.
• مردى به درخواست، پيش حضرت آمده بود، به او فرمود: تنها در حالت زيانى آشكار، يا فقرى تيره ‏بختانه و يا بر دوش داشتن خون‏بها و جريمه ‏اى بسيار سنگين پذيرفتنى است. پاسخش داد كه: من تنها دچار يكى از آنها شده ‏ام، به او صد دينار داد؛ مرد پس از آن نزد امام حسين (ع) رفت و ايشان 99 دينار به وى داده و نخواستند در بخشش با برادر خود، برابرى كنند سپس نزد عبد اللّه بن جعفر شد او از هر دوى آنها به وى كمتر داد و هنگامى كه داستان خود را با آنها برايش بازگفت به او گفت: ترا چه مى‏ شود مى ‏خواهى مرا با آنها مقايسه كنى آنها دانش و مال را فريفته خود ساخته ‏اند.

مورخين گونه ‏هاى بسيارى از نيكي ها و احسان و سخاوتش را كه طى آنها نيازمندان، فقرا و محرومين را براى نجات ايشان از درد و رنج و نياز و بدبختى غرق بخشش خود مى‏ كرد و اين كار را نه آنگونه كه معاويه و ديگر حكام اموى و عباسى براى ثناگويى و مديحه ‏سرايى از خود عمل مى ‏كردند يا همچون كسانى كه از ستايشها و جاه و مقام و قدرت خود لذت مى‏ بردند در پاسخ مدح و ثنايى يا به منظور رسيدن به قدرت و موقعيتى و بلكه تنها براى رضاى خدا و طلب ثواب و پاداش الهى، انجام مى ‏دادند.
درباره سخاوت و بذل و بخشش او به همين اندك از احاديث بسنده مى ‏كنيم گواينكه بسيارى از آنچه روايت شده قابل نقد و تأمل هستند ولى همان اندكى كه ميان مورخين، متفق القول است خود كافى است تا او را سرآمد سخاوتمندان عربى سازد كه براى پول و ثروت هيچ ارزشى قايل نيستند حال به همين جا بسنده مى‏كنيم تا به آنچه كه راويان در موارد گوناگون و موضوعهاى مختلف از وى نقل كرده‏اند، بپردازيم.
آنها روايت كرده‏ اند كه او را «مسندى» است كه ابو بشير محمد بن محمد الدولابى در سال‏ 320 هجرى آن را گردآورى كرده و در ضمن كتابش «الذرية الطاهرة» درج كرده است .
بنظر مى‏ رسد كه اين مسند، مجموع احاديث وى از جدش رسول خداست با توجه به اينكه او به هنگام وفات آن حضرت بين شش تا هفت ‏ساله بود و اين مانع از آن نمى‏ گرديد كه مستقيما آنچه را مى‏توانسته از پيامبر گرفته باشد و بقيه را از پدرش.

منبع: زندگانى دوازده امام عليهم السلام / نويسنده: هاشم معروف الحسنى / مترجم محمد مقدس‏،  تهران‏:امير كبير،1382،ج1،صص505-515