نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه اسلام

تنبیه در لغت به معنای آگاهانیدن، بیدار کردن، واقف گردانیدن به چیزی و آگاه و هوشیار کردن آمده است.(3)

و در اصطلاح به عملی گفته می شود که لازمه آن آگاه و هوشیار کردن باشد و دست کم به سه معنا بکار رفته است:

1 حذف پاسخ مثبت از ارگانیسم و یا اضافه کردن پاسخ منفی به آن. تنبیه، زمانی رخ میدهد، که پاسخ مثبتی را از موقعیت حذف و یا چیزی منفی به آن بیافزاییم. به زبان متداول می توان گفت تنبیه دور ساختن چیزی از ارگانیسم است که خواستار آن است، یا دادن چیزی است به او که طالب ان نیست.

2 ارائه پاسخ منفی به ارگانیسم. در این تعریف: تنبیه عبارتست از ارائه یک محرک آزارنده یا تنبیه ‏کننده به دنبال یک رفتار نامطلوب برای کاهش دادن احتمال آن رفتار. برای مثال اگر بعد از انجام رفتاری نا مطلوب از سوی کودک مثلا گفتن یک حرف تند با عصبانیت و با ارائه یک محرک آزارنده مثل زدن به او خواسته باشیم که احتمال بروز رفتار نامطلوب را در او کاهش دهیم او را تنبیه کرده‏ ایم. تنبیه به این معنا را تنبیه به معنای خاص می گوییم.

3 تنبیه بدنی یا کتک زدن. گاهی مراد از تنبیه، به همین معناست که ما آن را تنبیه به معنای اخص می گوییم.

روشن است که بر طبق معنای اول - معنای عام - تنبیه، طیف وسیعی را در برمیگیرد که عبارتست از تغافل، بی‏ اعتنایی، تهدید، تحقیر، سرزنش، تمسخر، محروم‏سازی، جریمه، جبران، تغییر چهره، روی برگرداندن و تنبیه بدنی. برخلاف معانی دوم و سوم که محدودتر هستند.

آنچه ازمیان این معانی سه ‏گانه تنبیه، مورد تردید و بحث واقع شده است قسم سوم یا تنبیه به معنای اخص است، گرچه برخی از مصادیق تنبیه نظیر تهدید، تحقیر، سرزنش، و تمسخر نیز کم و بیش مورد رد و انکار واقع شده است.

 تنبیه اضافه کردن عامل ناخوشایندی به دنباله رفتار است،

در صورتی که تقویت منفی، برداشتن عامل ناخوشایند قبل از رفتار می باشد.

اکنون باید دید آیا تنبیه به چه میزان اثر تربیتی دارد؟ استفاده از تنبیه در امر تربیت همواره مخالفان و موافقانی را برانگیخته است، با این تفاوت که در گذشته موافقان بیشتری داشته ولی اکنون مخالفان بیشتری دارد. معروف است که روانشناسان تنبیه را «دست کم تنبیه بدنی را» جایز نمیدانند و عدم کارایی و یا اثرات و مضّرات جانبی آن را دلیل بر این امورمی دانند. ولی باید گفت، اولاً چنین نیست که تنبیه، کارایی نداشته باشد بلکه در بسیاری از موارد، تنبیه اصلاح‏گر خوبی است به طوری که عموم کسانی که در اصلاح رفتار، کتابی نوشنه ‏اند تنبیه را به عنوان یکی از روش‏های اصلاح و تغییر رفتار، ذکر کرده ‏اند و ثانیاً در مواردی که تنبیه اصلاح‏گر نباشد دست کم اثر بازدارندگی و عبرت‏ آموزی برای دیگران را دارد که این خود اثر کمی نیست، چه اینکه مواردی وجود دارد که رفتار نامطلوب باید فوراً متوقف شود، به طوری که اگر متوقف نشود اثرات جبران‏ ناپذیری را به بار خواهد آورد. در این صورت است که تنبیه، خصوصا تنبیه بدنی تنها راه ممکن است زیرا سایر روش‏ها زمان زیادی را برای اصلاح و یا توقف رفتار نامطلوب لازم دارند، و از این روست که یکی از مزیت‏های روش تنبیه بر سایر روش‏ها را فوریت تأثیر آن میدانند، بدین جهت معمولاً روانشناسان، حتی کسانی که به شدت با تنبیه مخالف هستند، در مواردی تنبیه را و حتی تنبیه بدنی را، جایزمیدانند.تقویت یعنی افزایش رفتار، و به منظور افزایش رفتار بکارمیرود. ولی تنبیه عامل ناخوشایندی است که برای کاهش رفتار مورد استفاده قرارمی گیرد. به عبارت دیگر تنبیه یعنی اضافه کردن عامل ناخوشایندی به دنباله رفتار، در صورتی که تقویت منفی؛ برداشتن عامل ناخوشایند قبل از رفتارمی باشد.

از آموزه‏ های دینی استفاده می شود که اگر تنبیه بجا، و به موقع، و در حد مطلوب، با شرایط لازم اجرا شود،میتواند رفتار نامطلوب را از بین ببرد. ما در اینجا دو روایت را نقل می کنیم که میتوان از آنها استفاده کرد که تنبیه اثر اصلاحی دارد. حضرت علی(ع) میفرماید: «مَنْ لَمْ یٌصْلِحْهُ حُسْنُ المُداراةِ یٌصلِحهُ حُسْنُ المُکافاةِ؛(4) کسی که خوش‏رفتاری او را اصلاح نکند خوب کیفر دادن او را اصلاح خواهد کرد.»

و نیز آن حضرت میفرماید: «اِسْتِصْلاحُ الاَخیارِ بِاکرامِهِمْ وَ الاَشرار بِتادیبِهِم؛ تأدیب و روش اصلاح خوبان به بزرگداشت آنهاست و اصلاح بدان به تنبیه و عقاب آنهاست.»(5)

باتوجه به این دو روایت روشن است که تنبیه، اثر اصلاحی دارد و در مواردی که احیاناً اثر اصلاحی هم نداشته باشد دست کم اثر بازدارندگی خواهد داشت.

بنابراین اصل تنبیه کودک برای تأدیب و تربیت او جایز است، و از این روست که فقهای شیعه و حتی اهل سنت، به جواز تنبیه کودک فتوا داده‏ اند، به طوری که مرحوم محقق کرکی، در جامع المقاصد در شرح قول علاّمه میگوید: «اَمّا اَنَّ لَهُ الضَرْبُ المُعتادُ فَلا بَحْثَ فیه ...؛ در اینکه زدن کودک به نحو معمولی و متعارف برای ادب کردن جایز است هیچ بحثی نیست.»(6) و نیز مرحوم عاملی در کتاب مفتاح الکرامه میگوید: «اَمّا اَنَّ لَهُ الضَّرْبُ الْمُعْتادُ فَلا بَحْثَ فیه کَما فی جامِعِ المَقاصِدِ وَ هُو کَذلِک اِذا کَانَ الصَبّیُ ذا عَقْلٍ وَ تمییزٍ کَما نَبَهَ عَلَیْهِ فی التَذْکَرة وَالتَحریرِ وَالحَواشی لانَّه یَاخُذُْنَهُ مُسَلَّمَاً؛ اما در اینکه برای وی زدن کودک برای ادب کردن به نحو معمولی و متعارف جایز است هیچ بحثی نیست چنانکه در کتاب جامع المقاصد در صورتی که کودک عاقل و متمیز باشد، همین را گفته است و مرحوم علاّمه در کتاب‏های تذکره و تحریر و نیز حواشی آن را مسّلم گرفته است.»(7)

چه کسانی اجازه تنبیه کودک را دارند؟ فقها این اجازه را برای پدر، پدر بزرگ و حاکم شرع اثبات کرده ‏اند، اما در مورد معلم و مؤدب کودک برخی این اجازه را مطلق دانسته و برخی دیگر آن را مشروط به اذن پدر یا حاکم شرع دانسته ‏اند.

اگر شرایط و اصول تنبیه رعایت شود تا حدودی می توان گفت تنبیه مؤثر واقع خواهد شد برخی از مهم‏ترین شرایط و اصول تنبیه مؤثر عبارتنداز:

باید دید آیا کودک استحقاق تنبیه را دارد یا نه؟ اگر دارد، استحقاق چه تنبیهی را؟ کتک زدن؟ محروم شدن؟ سرزنش و ملامت شنیدن؟ و لذا در مواردی که معلوم شده باشد که کودک مستحق تنبیه نیست نباید تنبیه کرد مثلا اگر کودک براثر بی ‏توجهی ظرفی را شکسته است مستحق تنبیه نیست و اگر تنبیه شود مؤثر نیست و گاهی اثر عکس دارد.

تنبیه نباید بیش از مقدار جرم و گناه باشد بلکه باید ملاحظه شود که مقدار جرم و خطا در چه حدی است و تنبیهی متناسب و به اندازه آن برای مجازات در نظر گرفته شود، حضرت رسول(ص) در روایت اسد بن‏ وداعه پس از آنکه سه مرتبه از تنبیه نهی کرد فرمود: اگر تنبیه کردی به اندازه گناه تنبیه کن.(8)

اصل دیگر رعایت سن است. مثلا کودک خردسال برابر تنبیه احساس بی ‏پناهی می کند و این موجب وارد آمدن صدمه روانی بر کودک است. لذا در تنبیه باید قوت بدنی، سن و شخصیت افراد را در نظر داشت در روایت حماد بن‏ عثمان امام صادق(ع) فرمود: «هر مقدار که حاکم مصلحت بداند برحسب مقدار گناه و یا قدرت بدنی شخص تعزیر کند.»(9) نیز از حضرت علی(ع) نقل شده است که گاهی نصف یا ثلث شلاق رامی گرفت و برحسب سن کودکان آنها را حدمی زد.

رعایت رشد نیز مهم است کودکی که شدیداً وابسته و نازپرورده است در تنبیه، درد شدیدی را متحمل می شود. و شرایط جسمی، روحی، فکری، خانوادگی هر کدام اقتضائاتی دارد که باید کاملاً رعایت شود و حساب شده تصمیم‏ گیری شود. کودکان باهوش اگر تنبیه شوند بیشتر از کودکان کم ‏هوش صدمه می بینند.

شرط تناسب یعنی تناسب ومیزان جرم با تنبیه هم باید رعایت شود به خاطر مسئله ناچیزی، کودک را نباید تنبیه کرد و باید نوع جرم و تنبیهی که در نظر گرفته میشود ملاحظه شود و هماهنگی و تناسب بین آنها حفظ شود.

یکی از شرایط مهم رعایت عدالت، در تنبیه کردن است. هیچ گاه نباید کودک را بخاطر تشّفی خاطر خود یا برای انتقام‏جویی تنبیه کرد. بلکه همواره باید صلاح کودک مدنظر باشد. نه تشّفی خاطر، یا فرو نشاندن غضب و یا انتقام‏گیری از وی. زیرا چه بسا آثار زیانبار و ناگواری را به دنبال داشته باشد.

شرط رعایت تنّوع نیز لازم است، چه بسا یک شیوه کارساز نباشد. باید بدانیم کدام نوع از تنبیه را بکار ببریم، و اصرار نداشته باشیم همیشه مثلا از شیوه ملامت کردن استفاده کنیم. اسلام میگوید در تنبیه باید مراحل و مراتب آن را رعایت کرد و باید از مرحله ضعیف شروع کرد چرا که شاید با اجرای مرحله ‏ای ضعیف از تنبیه، مثل یک تغییر چهره، کودک به اشتباه خود پی ببرد و اصلاح شود که در این صورت دیگر نیازی به تنبیه بدنی نخواهد بود.

آخرین اصل و شرط مهم شرط حداقل است. زیرا هدف از تنبیه آگاهی و اصلاح کودک است و وقتی هدف حاصل شد دیگر تنبیه معنی ندارد. همین طور اگر پس از تنبیه کودک رفتار او اصلاح شد دیگر نباید رفتار خلاف او را به رخ کشید و آن را بهانه ‏ای برای تنبیه و سرزنش او قرار دهیم. و همچنین تنبیه را نباید با خشونت و با ظرفیت حداکثر توان اعمال کرد مخصوصاً اگر اعمال آن برای اولین بار و آن هم برای کودک باشد. زیرا این گونه تنبیهات زمینه را برای احساس بی‏ پناهی کودک و در نتیجه فساد و گاهی تعدد شخصیت فراهم میکند و پیش از آنکه سبب هدایت و اصلاح شود عامل بدبختی کودک خواهد شد.

تنبیه این فایده را به همراه دارد که کودک را سر عقل میآورد و او درمییابد که عمل خطایی را مرتکب شده و از تکرار آن باید خودداری کند. براساس اصل شرطی شدن، کودک رابطه ‏ای بین عمل و کیفرمی یابد،میفهمد هر باری که عمل ناروایی را انجام دهد، باید زجر و رنج آن را هم تحمل کند، و به این نتیجه میرسد که سودش در ترک آن عمل است.

گاهی تنبیه میتواند وسیله ‏ای باشد برای یافتن راه صواب. یعنی کودک به این نتیجه میرسد که این راه قابل تکرار نیست و باید شیوه دیگری را در پیش گرفت، راه دیگری که از تنبیه مصون باشد.

از فواید دیگر تنبیه اثر بخشی فوری آن بر روی فرد است. کودکی را در نظر بگیرید که در خانه یا مدرسه شرارت میکند، مزاحم دیگران است، سر و صدا به راه انداخته، و برای دیگران صدمه آفریده است، با لجبازی‏های خود در خانه آتش افروخته و برای دیگران رنج میآفریند. شاید شور و آشوب که او به پا کرده اجازه نمیدهد که کودک به خود آید و دست از عمل ناروایش بردارد. در چنین صورتی یک تنبیه حساب شده،میتواند محیطی را ساکت و آرام کند. جلوی آشوب و آتش ‏افروزی‏های او را بگیرد. و مجالی برای مربی پدید آورد، که بتواند اوضاع را سر و سامان دهد و یا حرف خود را بزند.

تنبیه در مواردی میتواند نقش ضعیف‏ کننده‏ ای را برای رفتار کودک ایفا کند، و کودک تدریجا نسبت به آن رفتار بی‏ اعتنا شده و از بدی رفتار خود بکاهد.

تنبیه، گاهی آدمی را به خود آورده و، به عبارت دیگر عامل هشداردهنده و بیداری آفرین است. عواقب سوء و نامیمون عمل و تداوم ارتکاب، و عوارض سوئی که در انتظارش است او را بیدار و متنبه می کند.

باید توجه داشت که استفاده از تنبیه جهت تغییر رفتار کودک گاه آثار ناخوشایند و زیانباری را به دنبال دارد که ذیلاً به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1 یکی از اثرات منفی تنبیه این است که تنبیه در شخص تنبیه شده نسبت به عامل تنبیه‏ کننده و دیگران پرخاشگری ایجاد میکند. افرادی که تنبیه میشوند در برابر آن واکنش متقابل نشان میدهند و باعث پرخاشگری نسبت به شخص تنبیه کننده و دیگرانمیشوند، و حتی ممکن است به دلیل مقاومت کردن علاوه بر پرخاشگری، فرار از خانه، انحراف اجتماعی و اخلاقی را به دنبال خود بیاورد.

2 اثر دوم این است که تنبیه گاه آثار جانبی نامطلوب به بارمیآورد. ممکن است تنبیه در افرادی مخصوصاً کودکان سبب ترس، وحشت و اضطراب گردد و تا مدت‏های زیادی دوام یابد، و این ترس به محرک‏های مختلفی که هنگام تنبیه شدن او حضور دارند تعمیم می یابد. مثلاً کودک که توسط معلم تنبیه شده بعدا بر اثر تعمیم از مدرسه و مربی و مدیر و تمام محیط آموزشی زده میشود.

3 همچنین در برخی از موارد ممکن است، تنبیه باعث افزایش رفتار نامطلوب شود و شخص تنبیه‏ شونده آن را وسیله ‏ای برای ابراز وجود بداند، مثلاً دانش ‏آموزی که بخاطر رفتار نامطلوبش از بلندگوی مدرسه نامش خوانده میشود و یا در تابلوی مدرسه و یا روی تخته سیاه نوشته میشود، احساس خود بزرگ ‏بینی کند و به دوستان خود هم بگوید ببین اسم من رامیخوانند!! و یا ممکن است معلم دانش ‏آموز را بخاطر رفتار ناپسندش از کلاس بیرون کند، او هم به حیاط مدرسه برود و بازی کند پس او تقویت میشود و این نگرش در او به وجودمی آید که برای بازی کردن باید رفتار ناپسند از خود نشان دهد.

4 در غیاب عوامل تنبیه ‏کننده، و وقتی که عامل تنبیه‏ کننده نباشد، ممکن است رفتارهای نامطلوب دوباره بروز کند. مثلاً به محض اینکه معلم از کلاس بیرون می رود، دانش آموز دیگری را کتک بزند، هنگامی که پلیس نباشد راننده خاطی از چراغ قرمز رد شود و غیره. این افراد آموخته‏اند که در حضور عوامل تنبیه‏ کننده این رفتارها را واپس بزنند. بنابراین اثر تنبیه دائمی نیست.

5 و نیز گفته شده که تنبیه به ارگانیسم نشان میدهد که چه کار نکند، نه اینکه چه کار بکند. یعنی وقتی که فردی را تنبیه میکنیم به اومیگوییم، چه کاری را انجام ندهد، برعکس تقویت، که با تشویق کردن به اومی فهمانیم که کارش را ادامه دهد ولی تنبیه به او نمیآموزد که چه کاری را انجام دهد، فقط او را از کارش باز داشته‏ ایم. پس نقش تعلیمی و تربیتی تشویق را ندارد. و مانند تشویق منجر به یادگیری نمی شود.

6 وقتی از تنبیه استفاده میشود، خاطره ناخوشایندی را در ذهن ایجادمی کند و ممکن است در موقع دیگر انتقام بگیرد. یا لااقل کودک می آموزد که در بعضی موقعیت‏ها صدمه زدن به دیگران جایز است.

7 تنبیه بدنی ممکن است باعث صدمه جسمانی گردد، مثلاً در برخی موارد معلمی که دانش ‏آموزی را کتک زده باعث ناشنوایی او شده است و عوارض نامطلوب دیگری ممکن است به وجود بیاید.

8 شخصی که مرتب تنبیه میشود احساس حقارت و خود کم‏ بینی در او شکل می گیرد و این نگرش را کسب می کند که من به درد هیچ کاری نمیخورم، برای نمونه کودکی که به سبب ریخت و پاش چیزها تنبیه میشود، یک بچه گریه‏ کن از آب درمی آید. اگر این تفکر به جود آید، شخص حتی از استعدادی هم که دارد، نمیتواند به نحو مطلوب به دلیل احساس حقارتی که بوجود آمده است. استفاده نماید.

با همه این وجود گاهی تنبیه هم از نظر اسلام و هم از دیدگاه تربیتی و روانشناختی، ضرورت پیدا میکند که برای آخرین راه اصلاح و راه چاره از آن استفاده کنیم.

البته اجرای تنبیه، تابع اصول و شرایط تنبیه باید باشد از جمله:

1 تنبیه نباید بیش از مقدار جرم و گناه باشد.

2 در تنبیه باید قوت بدنی، سن و شخصیت افراد را در نظر داشت.

3 از تنبیه در حال غضب، باید اجتناب کرد.

4 اگر کودک قبل از اینکه تنبیه شود، متنبه شد نباید او را تنبیه کرد. زیرا هدف از تنبیه آگاهی و اصلاح کودک است و وقتی هدف حاصل شد دیگر تنبیه، معنی ندارد.

5 در صورتی میتوان کودک را تنبیه کرد که علم به خلاف و بد بودن عمل و کیفر داشتن آن را داشته باشیم.

6 نباید کودک را بخاطر تشفی خاطر خود تنبیه کرد بلکه همواره باید صلاح کودک مدنظر باشد.

7 در تنبیه باید مراحل و مراتب آن را رعایت کرد، و باید از مرحله ضعیف شروع کرد چرا که شاید با اجرای مرحله‏ ای ضعیف از تنبیه مثلاً یک تغییر چهره کودک به اشتباه خود پی ببرد، و اصلاح شود که در این صورت دیگر نیازی به تنبیه بدنی نخواهد بود.

8 هنگامی که هیچ کدام از تکنیک های تغییر رفتار نامطلوب (خاموشی، اشباع و تقویت رفتار مغایر) اثری نداشت، بعنوان آخرین راه چاره باشد.

9 به هدف یاد دادن چیزی به کودک جهت اطلاع و اخطار که آن عامل خطرناک است، باید از تنبیه استفاده کنیم. مثلاً کودکی که شناختی نسبت به خطرناک بودن وسایل برقی ندارد وقتی به آن نزدیک میشود با صدای بلند و ژست ناخوشایندی به اومیفهمانیم که به او دست نزند.

10 هنگامی که شخص رفتاری خلاف مقررات انجام داده و باید مورد تنبیه قرار گیرد تا رفتارهای نامطلوبش از بین برود، مانند بزهکاران اجتماعی یا بعضی مواقع برای عبرت گرفتن دیگران راهی جز تنبیه نداریم.

11 باید برای استفاده کردن از تنبیه برنامه داشته باشیم، تا برای تغییر رفتار مؤثر واقع شود، والا اثر تنبیه ناچیز خواهد بود.

 

---

پی‏ نوشتها:

1 سوره بقره آیه 25.

2 نهج البلاغه، نامه 53.

3(دهخدا، لغتنامه)

4 (غرر الحکم، ج2، ص640، ش457)

5 بحارالانوار، ج78، ص82، روایت81.

6 المقاصد؛ ج 7، ص 280

7 آراء الفقها و المراجع فی حکم تادیب الصبیان و ضربهم؛ ص 15؛ نقل از مفتاح الکرامه، ج4، ص 237.

8 المیثمی، حافظ نورالدین؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ بیروت(1408)؛ ج 8، ص106

9 وسائل الشیعه، ج18، ص584، روایت3

 

منبع:نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه اسلام پیام زن، آذر 1387 ، شماره 201 .