کتاب روضة الشهداء

روضَةُ الشّهداء کتابی است، فارسی درباره شهادت امام حسین(ع) و مصائب واقعه کربلا ، اثر ملاحسین واعظ کاشفی (متوفای ۹۱۰ق).سبب نام‌گذاری مجالس عزاداری امام حسین در ایران به روضه، خواندن این کتاب در این مجالس بوده است. روضة الشهداء سبب شد تا مقتل‌هایی از این دست در عصر صفویه و قاجاریه به نگارش درآید. شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی به برخی مطالب کتاب روضه الشهداء انتقادات شدیدی وارد کرده است.

کمال الدّین حسین بن علی واعظ کاشفی سبزواری، (متوفّی ۹۱۰ق) عالم قرن نهم و دهم قمری منطقه خراسان و اهل سبزوار است. کاشفی کتاب روضه الشهدا را در اواخر عمر خود نگاشته است. ملاحسین واعظ بوده و شعر نیز می‌گفته است. لقب واعظ و تخلّص وی به کاشفی نیز به همین جهت است. مجالس وعظ و سخنرانی‌های وی در آن دوره شهرت داشته و معاصران وی از جایگاه او نزد مردم و همچنین حاکمان وقت سخن گفته‌اند. از ویژگی‌‏هایی که روضه الشهداء را ماندگار کرده شیوایی بیان و قلم نویسنده آن است. درباره مذهب او هم نقل‌های متفاوتی است.

وی در سال ۹۱۰ق برابر با ۸۸۴ش درگذشته و آرامگاهش هم اکنون در سبزوار، بین آرامگاه حاج ملا هادی سبزواری، و بنای مصلّای شهر قرار دارد.[۱]

آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد:

روضة الشهداء فارسی ملمّع و درخشان تألیف مولی واعظ حسین بن علی کاشفی بیهقی (متوفای ۹۱۰ق) می‌‏باشد، این کتاب بر اساس ده باب و یک خاتمه ترتیب داده شده است. در خاتمه این کتاب، او نسل سبطین امام حسن و امام حسین (ع) و شرح حال جمعی از سادات را نگاشته است. خاتمه آن را در ۱۷ ورق به عنوان «أنساب سبطی النبی (ص)» تنظیم نموده است.

برخی احتمال داده‌اند این کتاب نخستین مقتل فارسی بوده است که در میان فارسی زبانان انتشار یافته است به حدّی که به خواننده آن «روضه ‏خوان» می‌گفتند و این نام تا این زمان شیوع و گسترش یافته است، و به هر خواننده مصائب نیز «روضه ‏خوان» می‌‏گفتند؛ ولی در بخش مقتل خواهد آمد که مقتل فارسی متقدّم ‏تر از آن کتاب نیز بوده است که خود روضة الشهداء از آن نقل مطلب نموده است. و آن کتاب مقتل فارسی تألیف ابی المفاخر رازی است که در کتاب روضة الشهداء شعر او را آورده است.[۲]

مؤلف به درخواست یکی از بزرگان هرات و به دلیل آنکه متنی جامع برای ذکر مصائب امام حسین(ع) و واقعه کربلا وجود نداشته است، چنین ضرورت دیده که در این باره قلم زند و سعی کرده حتی اشعار عربی را ترجمه کند.[۳]

کتاب شامل ده باب و یک خاتمه است که به اجمال زندگی دوازده امام را در بردارد ولی هدف اصلی نویسنده پرداختن به مصائب امام حسین(ع) است و ابتلای انبیاء و ستم‌‏های قریش به پیامبر(ص) را مقدمه بحث اصلی قرار داده است.

باب اول: در ابتلای جمعی از انبیاء علیهم التحیة و الثناء

باب دوم: در جفای قریش و سایر کفّار با حضرت سید ابرار

باب سوم: در رحلت حضرت سید المرسلین

باب چهارم: در بعضی از احوال سیدة النّساء فاطمه زهرا

باب پنجم: در بعضی از اخبار و حالات علی(ع) از ولادت تا هنگام شهادت

باب ششم: در بیان فضایل و حالات امام حسن (ع) از ولادت تا شهادت

باب هفتم: در مناقب و فضایل امام حسین(ع) از ولادت تا شهادت

باب هشتم: در شهادت مسلم بن عقیل بن ابی طالب و بعضی از فرزندان او

باب نهم: در رسیدن امام حسین (ع) به کربلا و محاربه شدید او با اعداء

باب دهم: در وقایعی که به اهل بیت عصمت (ع) بعد از واقعه کربلا پیش آمده است

خاتمه: پیرامون اعقاب و اخلاف پیشوایان معصوم (ع).[۴]

اگرچه کاشفی به منابع روضه الشهدا تصریح نکرده است اما با تحلیل کتاب می‌توان دریافت کتاب‌هایی که او در روضة الشهداء از آنها نقل کرد عبارتند از: فتوح ابن اعثم کوفی، روضة الاحباب، شواهد النبوة، عیون اخبار الرضا، کنز الغرائب، مصابیح القلوب، مقتل الشهداء، نور الائمة. همچنین او از بسیاری از منابع شناخته نشده، مجهول و غیر معتبر دیگر استفاده کرده است. او در نقل از همین منابع نیز مقید به نقل دقیق از آنها نبوده است

به نظر می‌رسد مؤلف فقط خواسته است کتاب را مستند نشان دهد اما گرایش به داستان سرایی و قصه گویی وی بیش از نقل صحیح است.[۵]

بنا بر آنچه در مقدمه کتاب آمده نثر قوی همراه با شعر و تاریخ و آیات و روایات، کثرت معلومات کلامی، تاریخی و فقهی، استفاده از منابع متنوع خصوصا منابع غیر شیعه، جامع بودن و نخستین مقاتل رایج و متداول از نقاط مثبت روضة الشهداء می‌باشد.

این کتاب با توجه به ادبیات شیوا و نثر زیبای خود به سرعت در زمان خود رواج یافت و حتی امروزه به طور غیر مستقیم مورد توجه محافل عزاداری است. این کتاب تاکنون بارها و به زبان‏های مختلف ترجمه شده یا به شعر در آمده است.[۶]

این اثر به رغم شهرت، به دلیل ضعف‌های محتوایی در دوره ‏های بعد مورد مخالفت عالمان و محققان قرار گرفت و اعتراضات جدی به آن وارد شده است. از دیدگاه منتقدان مهم‌ترین اشکالات روضة الشهدا نگاه صوفیانه، نقل‏‌های نادرست و قصه‏ گویی‏‌های کاشفی است. منتقدان گفته اند این کتاب فقط به ذکر مصائب پرداخته و تحلیل و برداشتی حماسی و سیاسی از واقعه کربلا بیان نمی‌کند و به عوامل و ماهیت آن نپرداخته است.

کسانی چون میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء، میرزا حسین نوری در لؤلؤ و مرجان و شهید مطهری در حماسه حسینی انتقادات و اعتراضات شدیدی به این کتاب داشته‌اند.[۷]

این کتاب نخستین بار در لاهور به سال ۱۲۸۷ و در بمبئی به سال ۱۳۳۱ و در تهران به سال ۱۳۳۳ش به چاپ رسیده است.[۸] این کتاب بعدها دارای چاپ‌های متعددی شده است.

1- روضة‌الشهداء، ص۸-۱۰. حکیمه دبیران-علی تسنیمی، کاشفی و نقد و بررسی روضه‌الشهداء.

2- الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴.

3- کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.

4- روضة‌الشهداء، ص۲۴.

5- کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.

6- روضة‌الشهداء، ص۱۴، ۱۵.

7- روضة‌الشهدا، ص۱۴، ۱۵.

8- الذریعه، ج۱۱، ص۲۹۴.

* تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، بیروت، دارالاضواء.

* کاشفی، ملاحسین، روضة الشهداء، قم، نوید اسلام، ۱۳۸۲ش.

* کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور.