روایتی در فضیلت ماه شعبان و روز اول آن

بدان‏كه در تفسير امام عليه السّلام [تفسير امام حسن عسگرى] روايتى در فضيلت ماه شعبان و روز اول آن ذكر شده، كه فوايد بسيارى در آن درج شده است، و شيخ ما ثقة الاسلام نورى (نَوَّرَ اللهُ مَرقَدَه) آن روايت را ترجمه كرده‏ و در پايان كتاب «كلمه طيّبه» آورده، ولى چون آن روايت طولانى است، و مقام را گنجايش نوشتن تمام آن نيست، خلاصه آن را در اينجا ذكر مى‏ كنم: حاصل روايت اين است كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام در روز اول شعبان به جماعتى برخورد كه در مسجد نشسته بودند، و درباره قَدَر و امثال آن گفتگو مى ‏كردند تا آنكه لجاجت و جدالشان، و فرياد و صدايشان سخت بلند شد، حضرت‏ ايستاد و بر آنها سلام كرد، پاسخ سلام را دادند، و به احترام حضرت از جاى برخاستند و درخواست كردند كه نزد آنان‏ بنشيند، ايشان توجّهى به دعوت آنان نكردند و در همان حالت ايستاده فرمودند: اى گروهى كه سخن مى‏ گوييد در مسئله‏ اى‏ كه سودى نمى‏ رساند، آيا ندانستيد كه خداى تعالى را بندگانى است، كه آنان را خوف و ترس ساكت نموده بد‏ون آنكه لال باشند، يا از سخن گفتن عاجز باشند، اينان هرگاه عظمت خدا را به خاطر مى‏ آورند، زبان هايشان شكسته و دل هايشهان از جا كنده مى ‏شود، و عقل هایشان از سر مى ‏رود، و دچار بهت و حيرت مى‏ گردند، اين همه به خاطر بلنداى عزت و شوكت و بزرگداشت خداست! هرگاه از اين حالت به خود آيند با كردارهاى پاكيزه به سوى خدا رو مى‏ كنند و وجود خود را در شمار ستمكاران و خطاكاران به حساب‏ مى‏ آورند، درحالى‏ كه از تقصير و كوتاهى پاك و منزهند، اينان براى خدا به كردار اندك راضى نمى‏ شوند، و عمل زياد را براى او بسيار نمى‏ شمارند، پيوسته به كار شايسته و عمل نيك مشغولند، اينان چنانند كه هرگاه به ايشان بنگرى، ترسان و هراسان و در بيم و اضطراب به عبادت ايستاده‏ اند، اى گروه تازه‏ كاران شما كجا و ايشان كجا، آيا ندانستيد كه داناترين مردم به «قَدَر» ساكت‏ ترين ايشانند در سخن از آن، و نادان ‏ترين مردم به «قَدَر» سخن‏ گوترين آنانند نسبت به آن، اى تازه‏ كارها امروز غُرّه شعبان كريم است[به آغاز پيشانى گويند غُرّه]، پرودگار آن را شعبان ناميده به خاطر انشعاب يافتن و پراكنده شدن‏ خيرات در آن، همانا پروردگار شما در شعبان درهاى حسنات را باز كرده، و قصرها و خيراتش را به شما جلوه داد به قيمتى ارزان‏ و كارهايى آسان، پس در مقام خريد برآييد، ابليس دور از رحمت خدا شاخه‏ هاى شرور و بلاهاى خود را براى شما آراسته‏ و شما پيوسته در گمراهى و سركشى مى‏ كوشيد و به شاخه‏ هاى ابليس تمسّك مى‏ جوييد، و از شاخه‏ هاى خيرات كه درهايش براى‏ شما باز شده روى مى‏ گردانيد، و اين غُرّه ماه شعبان است، و شاخه‏ هاى خيراتش عبارت است از: نماز، روزه، زكات، امر به معروف، نهى از منكر، نيكى به پدر و مادر و خويشان و همسايگان، ايجاد صلح و صفا بين‏ مردم (اصلاح ذات البَین)، صدقه دادن به فقرا و مساكين، در چيزى كه مسئوليّتش از شما برداشته شده، به خود زحمت و مشقّت مى‏ دهيد و آن مسأله قضا و قدر است، و خود را در سختى مى‏ اندازيد در چيزى‏ كه از ژرف‏ انديشى و تحقيق در آن نهى شده‏ ايد، و آن‏ كشف اسرار الهى است، كه هركه از آنها تفتيش كند از تباه‏ شدگان است. بدانيد كه اگر شما بر آنچه پرودگار براى‏ مطيعان از بندگانش در امروز آماده نموده آگاه شويد، هر آينه خود را از آنچه بدان پرداختيد [بحث در قضا و قدر] باز خواهيد داشت، و در آنچه به آن فرمان دادند وارد خواهيد شد. گفتند: يا امير المؤمنين آنچه را خدا در اين روز براى مطيعان خود مهيّا نموده‏ چيست؟ حضرت داستان آن لشگرى را كه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله براى جهاد با كافران فرستاده بود، و سپاه دشمن به هنگام‏ شب بر آنها شبيخون زدند نقل كرد و فرمود: شبى تاريك و فرورفته در سياهى بود، مسلمانان در خواب، و كسى از آنان جز زيد بن حارث و عبد اللّه بن رواحه و قتاده بن نعمان و قيس بن عاصم منقرى بيدار نبود، هريك از آنان در جانبى از لشگر مشغول نماز و قرآن خواندن بودند، دشمنان با شبيخون خويش در آن شب تاريخ، مسلمانان را آماج تيرهاى خود ساختند و مسلمانان به خاطر سياهى شب، از ديدن دشمنان عاجز بودند، و راهى براى حفظ خويش نداشند، به اين خاطر نزديك‏ بود هلاك شوند، ناگهان از دهان اين چند نفر انوارى درخشيد، كه اردوگاه را روشن ساخت، و باعث قوّت دل و دليرى مسلمانان شد، پس شمشير كشيده و همه دشمنان را كشته و زخمى و اسير نمودند، پس از بازگشت از جهاد داستان‏ خود را براى رسول خدا صلى اللّه عليه و آله نقل كردند، حضرت فرمود: اين انوار به خاطر اعمال برادران شما در آغاز ماه شعبان است، پس‏ حضرت يك‏ يك آن اعمال را نقل كردند تا آنكه فرمودند: چون روز اوّل شعبان مى‏ رسد، ابليس سپاه خويش را در اطراف‏ زمين و كرانه‏ هاى آن پراكنده مى‏ كند و به ايشان مى‏ گويد: امروز در كشاندن بعضى از بندگان خدا به سوى خود بكوشيد، و خدا (عزّ و جلّ) فرشتگان را در اطراف و آفاق زمين پراكنده مى‏ كند و به آنان مى‏ فرمايد: بندگانم را به راستى و درستى‏ نگاه داريد، و آنان را ارشاد كنيد، همه بندگانم سعاتمند مى‏ شوند، جز آن‏كه از قبول حق امتناع ورزد و به راه سركشى رود، كه او در شمار حزب ابليس و سپاهيان او محسوب مى‏ شود. چون روز اوّل ماه شعبان شود، خدا (عزّ و جلّ) به باز شدن درهاى بهشت امر مى‏ كند، پس باز مى‏ شوند، و به درخت طوبى [درختى است در بهشت] فرمان مى‏ دهد تا شاخه‏ هاى خود را دنيا نزديك‏ كند، آنگاه منادى پروردگار (عزّ و جلّ) ندا سر مى‏ دهد: اى بندگان خدا اين شاخه‏ هاى درخت طوبى است، پس به آن درآويزيد، كه شما را به سوى بهشت برافروزد، و اين شاخه‏ هاى درخت زقّوم است [درختى است از درختان دوزخ‏ كه در سوره مباركه واقعه از آن ياد شده است] از آن دورى كنيد تا شما را به جانب دوزخ نبرد. رسول خدا صلى اللّه عليه و آله فرمود: سوگند به آن‏كه مرا به راستى مبعوث به رسالت نمود، هر كه در اين روز درى از خير و نيكى را فراگيرد، به تحقيق به شاخه‏ اى از شاخه‏ هاى درخت طوبى در آويخته كه او را به سوى بهشت مى‏ كشاند، و هركه در امروز درى‏ از شرّ و بدى را فراگيرد، به يقين به شاخه‏ اى از شاخه‏ هاى زقّوم درآويخته كه او را كشاننده به سوى آتش است، سپس‏ رسول خدا صلى اللّه عليه و آله اعمالى كه هريك باعث درآويخته شدن به شاخه‏ اى از شاخه‏ هاى طوبى است به اين صورت بيان‏ فرمودند: امروز هر كس براى خدا نماز مستحبى بجا آورد، و هركه در اين روز روزه بدارد، و هركه ميان زنى با همسرش، يا پدرى با فرزندش، يا خويشاوندان، يا زن و شوهر بيگانه‏ اى صلح دهد، و كسى‏ كه تخفيف دهد پريشانى را، از طلبى كه از او دارد، يا از طلبش از عهده مديون بكاهد، و كسى‏ كه در حساب خود نظر كند، و قرض كهنه‏ اى را بر عهده خود ببيند، كه طلب كارش از به دست آوردنش مأيوس شده، پس آن را به صاحبش برگداند، و كسى‏ كه يتيمى را سرپرستى نمايد، و كسى‏ كه سفيهى را از ضربه‏ زدن به آبرو و عرض مؤمنى بازدارد، و كسى‏ كه قرآن يا بخشى از آن را بخواند، و كسى‏ كه خدا را ياد كند، و نعمت هايش‏ را بر شمارد، و اقدام به شكر نمايد، و كسى‏ كه از بيمارى عيادت كند، و كسى‏ كه به پدر و مادر يا يكى از آنها نيكى ورزد، و آن‏كه‏ پيش از رسيدن روز اوّل شعبان پدر و مادر خويش را به خشم آورده بود و در اين روز خشنودشان ساخت، و هركه‏ جنازه‏ اى را تشييع كند، و هركه در اين روز مصيبت‏ زده‏ اى را تسلّى بخشد، و هر كس در اين روز چيزى از ابواب خير را بجا آورد از آويختگان به درخت طوبى است. سپس رسول خدا (ص) فرمودند: سوگند به آن‏كه مرا به راستى به رسالت برانگيخت‏ هركس در اين روز درى از شرّ و گناه را فرا گيرد، به تحقيق به شاخه‏ اى از شاخه‏ هاى درخت زقّوم درآويخته، و آن شاخه‏ كشاننده اوست به سوى آتش، آنگاه اعمالى كه هريك باعث درآويخته شدن به شاخه‏ اى از شاخه‏ هاى زقّوم است را به اين صورت بيان فرمودند: سوگند به آن‏كه مرا به راستى به پيامبرى فرستاد، هركس در اين روز نسبت به نماز واجب‏ خود كوتاهى كند، و آن را تباه نمايد، و هركس فقيرى درمانده نز او آيد، كه بدى حالش را مى‏ داند، و بدون اينكه ضررى متوجه‏ وى گردد، قدرت بر تغيير حال او را دارد، و كس ديگرى هم نيست كه به جاى او، مشكل فقير را حل كند، پس فقير را به حال خود خود واگذارد، و دست او را نگيرد، تا از بين رفته و هلاك گردد، و كسى‏ كه خطاكارى از او عذرخواهى كند، پس عذر او را نپذيرد، علاوه بر اين بيش از اندازه‏ اى كه بدى كرده، او را عقوبت نمايد، و كسى‏ كه جدايى اندازد ميان شوهرى با همسرش، يا پدرى‏ با فرزندش، يا برادرى با برادرش، يا خويشى با خويشش، يا ميان دو همسايه، يا ميان دو رفيق، يا دو خواهر، و كسى‏ كه بر انسان تنگدستى سخت بگيرد، در حالى‏ كه تنگدستى او را مى‏ داند، پس بر خشم و بلاى او بيفزايد، و كسى‏ كه مديون باشد و آن را بر صاحبش انكار كند، و بر او ستم ورزد تا دين او را باطل نمايد، و آن‏كه بر يتيمى جفا كند، و به او آزار رساند، و مال او را تباه كند، و كسى‏ كه به آبرو و عرض برادر مؤمنى هجوم برد و مردم را هم بر آن وا دارد، و كسى‏ كه آوازه‏ خوانى كند، به صورتى‏ كه مردم را در آن آوازه‏ خوانى بر انجام گناه تحريك كند. و كسى‏ كه كارهاى زشت و قبيح خود را در جنگ ها، و انواع ستم خود را بر بندگان خدا بر شمارد، و به آن اعمال افتخار نمايد، و كسى‏ كه همسايه‏ اش بيمار شده، و به جهت سبك شمردن شأن او، از او عيادت نكرده، و آن‏كه همسايه‏ اش‏ مرده و به خاطر خوار بودن آن مرده در نظرش جنازه‏ اش را تشييع نكرده، و آن‏كه از تسليت مصيبت‏ زده اعراض‏ كند، و به وى از روى حقارت و پستى جفا كند، و كسى‏ كه عاق كند پدر و مادر خود، يا يكى از آن دو را، و كسى‏ كه پيش از شعبان ايشان را عاق كرده بود، و در شعبان ايشان را خشنود نساخت، و حال آنكه قدرت بر آن را داشت‏ و همچنين هركس كارى از ساير اقسام شهر را انجام دهد، آويخته به شاخه‏ اى از شاخه‏ هاى زقّوم است، و سوگند به‏ آن‏كه مرا به راستى به پيامبرى برگزيد كه در آويختگان به شاخه‏ هاى درخت طوبى با آن شاخه‏ ها به سوى بهشت بلند مى‏ شوند. آنگاه رسول خدا صلى اللّه عليه و آله اندكى نظر خود را به جانب آسمان بلند كرد، و مى‏ خنديد و مسرور بود، سپس نظر مبارك را به سوى زمين به زير انداخت، پس پيشانى مبارك را درهم كشيد و روى مبارك عبوس گشت، آنگاه رو به اصحاب خود كرد و فرمود: سوگند به آن‏كه محمّد را به راستى به پيامبرى برگزيد به تحقيق ديدم درخت طوبى را كه بلند مى‏ شد، و بلند مى‏ كرد آنان را كه به او درآويخته بودند به سوى بهشت، و ديدم از ايشان را كه درآويخته بودند به‏ يك شاخه از آن، و بعضى به دو شاخه، يا به چند شاخه، برحسب پاى‏ بنديشان بر طاعات. و هرآينه زيد بن حارثه را مى‏ بينم كه در آويخته به بيشتر شاخه‏ هاى آن و آن شاخه‏ ها بلند مى‏ كنند او را به اعلا عليّين [بالاترين‏ مرتبه] بهشت، از اين جهت خنديدم و خوشحال شدم، آنگاه به سوى زمين نگاه كردم و سوگند به آن‏كه مرا به‏ راستى به پيامبرى برانگيخت درخت زقّوم را ديدم كه به پايين مى‏ رفت شاخه‏ هاى آن، و درآويختگان به خود را به‏ سوى دوزخ پايين مى‏ برد. و ديدم گروهى از ايشان را درآويخته به شاخه‏ اى، و گروهى به دو شاخه يا چند شاخه بر حسب پافشاريشان‏ بر گناهان. و هرآينه بعضى از منافقان را مى‏ بينم، كه به بيشتر شاخه‏ هاى آن درآويخته‏ اند، و آن شاخه‏ ها او را به‏ اسفل دركات [پايين‏ ترين مهلكه‏ ها] فرو مى‏ برند،از اين جهت روى خود را ترش کردم، و پيشانى‏ ام را درهم کشیدم.