جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص254
اين خطبه با عبارت «ايها الناس المجتمعة ابدانهم المختلفة اهواءهم» (اى مردمى كه هر چند بدنهايشان جمع و با يكديگر است انديشه هايشان گوناگون است) شروع مى شود. اين خطبه را امير المومنين عليه السلام به هنگام غارت آوردن ضحاك بن قيس ايراد فرموده است و ما اينك آن را بيان مى كنيم.
غارت آوردن ضحاك بن قيس و برخى از اخبار او:
ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال ثقفى در كتاب الغارات چنين آورده است: غارت آوردن و هجوم ضحاك بن قيس پس از داستان حكمين و پيش از جنگ خوارج نهروان اتفاق افتاده است. چون پس از موضوع حكميت به معاويه خبر رسيد كه على (ع) آماده شده و به سوى او روى مى آورد، اين خبر او را به بيم انداخت و در حالى كه لشكر گاهى فراهم آورد از دمشق بيرون آمد و به همه نواحى شام كسانى را گسيل داشت و بر همگان جار زد كه بدون ترديد على براى جنگ به سوى شما حركت كرده است، و براى مردم اعلاميه مشتركى نوشت كه آنرا بر مردم بخوانند و در آن چنين آمده بود: اما بعد، ما ميان خود و على عهد نامه يى نوشتيم و در آن شروطى مقرر داشتيم و دو مرد را حكم قرار داديم كه آن دو نسبت به ما و نسبت به او بر طبق حكم قرآن حكم كنند و از آن تجاوز نكنند و عهد و پيمان خدا را قرار داديم بر هر كس كه آنرا بگسلد و حكمى را كه صادر شده است امضاء و اجرا نكند. حكمى كه من تعيين كردم مرا به حكومت گماشت و حكمى كه على تعيين كرد او را از حكومت عزل كرد و اينك او با ستم براى جنگ به سوى شما مى آيد «و هر كس عهد بشكند به زيان خود شكسته است». اينك به بهترين صورت براى جنگ آماده شويد و ابزار جنگ را فراهم آوريد و سبكبار روى به نبرد آوريد، خداوند ما و شما را براى انجام كارهاى شايسته آماده فرمايد مردم از همه نواحى پيش معاويه آمدند و جمع شدند و خواستند به صفين حركت كنند، معاويه با آنان مشورت كرد و گفت: على از كوفه بيرون آمده است و آخرين خبر اين است كه از نخيلة هم حركت كرده و رفته است.
حبيب بن مسلمه گفت: نظر من بر اين است كه برويم و در صفين كه پايگاه قبلى ماست فرود آييم كه منزلى فرخنده است، خداوند ما را در آن بهره مند فرمود و داد ما را از دشمن گرفت. عمرو بن عاص گفت: نظر من اين است كه خود با لشكرها
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص255
حركت كنى و آنها را در سرزمين «جزيره» كه در قلمرو حكومت ايشان است در آورى، و اين كار لشكر تو را نيرومندتر مى سازد و دشمنان ترا خوارتر مى كند. معاويه گفت: به خدا سوگند مى دانم كه رأى درست همين است كه تو مى گويى، ولى مردم اين پيشنهاد را نمى پذيرند. عمرو گفت: آنجا همه دشت و هموار است. معاويه گفت: آرى، ولى كوشش و خواسته مردم اين است كه به همان سرزمينى كه بوده اند يعنى «صفين» برسند.
آنان دو سه روزى براى تبادل نظر و چاره انديشى درنگ كردند و در همان حال، جاسوسان براى ايشان خبر آوردند كه ياران على (ع) با او اختلاف پيدا كرده اند، و گروهى از آنان كه موضوع حكميت را زشت و بر خلاف شرع مى دانسته اند از او كناره گرفته اند، و على از جنگ با شما فعلا منصرف شده و به آنان پرداخته است.
مردم از شادى انصراف على از جنگ با آنان و اختلافى كه خداوند ميان آنان پديد آورده است تكبير گفتند. اما معاويه همچنان همانجا در پايگاه خويش آماده بود و منتظر ماند ببيند آيا على و يارانش با مردم به سوى او حمله مى آورند يا نه، و همچنان از جاى خويش حركت نكرده بود كه خبر رسيد على آن گروه خوارج را كشته است و اينك مى خواهد با مردم به جنگ با او روى آورد، ولى مردم كوفه از او مهلت مى خواهند و پيشنهاد او را نمى پذيرند، و معاويه و مردمى كه با او بودند از اين خبر شاد شدند.
ابن ابى سيف از يزيد بن يزيد بن جابر، از عبد الرحمان بن مسعده فزارى نقل مى كند كه مى گفته است: در همان حال كه ما با معاويه در لشكرگاه بوديم و مى ترسيديم كه على از جنگ با خوارج آسوده شود و به ما روى آورد و با يكديگر مى گفتيم اگر چنين كند بهترين جايى كه بايد با او روياروى شويم همان جايى است كه سال پيش با او روياروى شديم، نامه يى از عمارة بن عقبة بن ابى معيط كه مقيم كوفه بود رسيد و در آن چنين نوشته بود: اما بعد، قاريان و پارسايان اصحاب على بر او خروج كردند و او به مقابله با آنان پرداخت و ايشان را كشت و اينك عقيده سپاهيان و مردم شهر كوفه نسبت به او تباهى گرفته و ميان ايشان دشمنى آشكار شده است و به شدت از
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص256
يكديگر پراكنده شده اند، و دوست داشتم اين خبر را به اطلاع تو برسانم تا خداوند را سپاس گويى. و السلام. عبد الرحمان بن مسعده مى گويد: معاويه آن نامه را در حضور برادر خود عتبه و برادر عماره يعنى وليد بن عقبة و ابو اعور سلمى خواند و سپس به چهره عتبه و وليد نگريست و به وليد گفت: برادرت راضى شده است كه جاسوس ما باشد. وليد خنديد و گفت: در اين كار هم سودى است.
ابو جعفر طبرى روايت كرده است كه عمارة بن وليد پس از كشته شدن عثمان مقيم كوفه بود و على عليه السلام با او كارى نداشت و او را به بيم و ترس نينداخت و عماره پوشيده اخبار را به معاويه مى نوشت. وليد برادر عماره شعرى خطاب به عماره و در تحريض او سرود [كه مطلع آن چنين است ]: «اگر گمان من در مورد عماره راست باشد چنين است كه آسوده مى خوابد و هرگز در طلب خون و انتقام نخواهد بود...» و فضل پسر عباس بن عبد المطلب اشعارى در پاسخ او سروده است [كه مطلع آن چنين است ]: «آيا تو مى خواهى در طلب خونى باشى كه از او نيستى و براى او هم چنين حقى نيست و ابن ذكوان صفورى را با خونخواهى چه كار». مقصود از «ابن ذكوان صفورى» كه در شعر فضل آمده، اين است كه وليد پسر عقبة بن ابى معيط بن ابى عمرو است كه نام اصلى ابى عمرو ذكوان بوده و او پسر امية بن عبد شمس است، ولى گروهى از نسب شناسان گفته اند: ذكوان، از بردگان اميه بوده كه او را به پسر خواندگى پذيرفته و به او كنيه ابو عمرو داده است كه در نتيجه فرزندان و اعقاب او در زمره موالى هستند و از فرزندان واقعى اميه نيستند. صفورى هم نسبت به صفوريه است كه يكى از دهكده هاى روم است.
ابراهيم بن هلال ثقفى مى گويد: در اين هنگام معاويه ضحاك بن قيس فهرى را خواست و به او گفت: به ناحيه كوفه و بالاتر از آن تا جايى كه مى توانى بروى برو، و بر هر گروه از اعراب كه در اطاعت على (ع) هستند گذشتى حمله بر، همچنين
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 257
اگر به پايگاهى رسيدى كه در آن پيادگان يا سواران مسلح على بودند بر آنان هم غارت ببر و چون صبح در شهرى بودى شام در شهر ديگرى باش و اگر به تو خبر رسيد كه سوارانى را براى مقابله با تو گسيل داشته اند، براى مقابله و جنگ با آنان توقف مكن و از آن بر حذر باش. معاويه ضحاك را با شمارى كه ميان سه تا چهار هزار تن بودند روانه كرد.
ضحاك، شروع به پيشروى و غارت اموال كرد و با هر كس از اعراب كه برخورد مى كرد آنان را مى كشت تا به منزل ثعلبيه رسيد و بر حاجيان حمله برد و كالاهاى ايشان را گرفت و همچنان پيش مى رفت، و به عمرو بن عميس بن مسعود ذهلى كه برادر زاده عبد الله بن مسعود صحابى پيامبر (ص) بود برخورد و او را كنار راه حاجيان در قطقطانه با گروهى از يارانش كشت.
ابراهيم بن مبارك بجلى، از قول پدرش، از بكر بن عيسى، از ابو روق، از قول پدرش نقل مى كند كه مى گفته است: على عليه السلام پيش مردم آمد و به منبر رفت و به آنان چنين گفت: اى مردم كوفه، به سوى جايى كه بنده صالح خدا عمرو بن عميس و لشكرهاى خودتان كه برخى از ايشان كشته شده اند بيرون رويد، برويد و با دشمن خود جنگ و از حريم خويش دفاع كنيد، اگر مى خواهيد كارى انجام دهيد.
آنان به سستى پاسخ دادند و على (ع) از آنان سستى و ناتوانى ديد و فرمود: به خدا سوگند دوست مى داشتم عوض هر هشت تن از شما يك تن از ايشان براى من بودند، واى بر شما نخست با من بيرون آييد و بر فرض كه مى خواهيد بگريزيد و پشيمان شديد بعد بگريزيد، به خدا سوگند من با همين نيت و بصيرت خود از ديدار خداى خود [كشته شدن ] كراهت ندارم و در آن براى من گشايشى بزرگ است و از اين رازگويى و دو رويى شما آسوده خواهم شد. و سپس از منبر فرود آمد و پياده حركت فرمود تا به غريين [نجف ] رسيد و حجر بن عدى كندى را فرا خواند و براى او رايتى به فرماندهى چهار هزار تن بست.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص258
محمد بن يعقوب كلينى روايت مى كند كه امير المومنين عليه السلام بلافاصله پس از غارت ضحاك بن قيس فهرى بر سرزمينهاى قلمرو حكومت خود از مردم يارى خواست و آنان خوددارى كردند و على عليه السلام خطبه خواند و فرمود: دعوت كسى كه شما را فرا خواند عزت نمى يابد و پذيرفته نمى شود و دل كسى كه براى شما رنج و زحمت مى كشد آسايش نمى يابد... تا آخر خطبه.
ابراهيم ثقفى مى گويد: حجر بن عدى بيرون آمد و چون از سماوه- كه از سرزمين بنى كلب است- گذر كرد با امرو القيس بن عدى بن اوس بن جابر بن كعب بن عليم كلبى برخورد- كه او و افراد خاندانش وابستگان همسر حسين بن على (ع) بودند- و ايشان حجر بن عدى را بر راه و آبهاى ميان راه راهنمايى كردند. حجر همواره شتابان در تعقيب ضحاك بود تا آنكه در نواحى تدمر به او رسيد و در برابرش ايستاد و ساعتى جنگ كردند. از ياران ضحاك نوزده مرد كشته شدند و حال آنكه از ياران حجر بن عدى فقط دو مرد كشته شدند. آنگاه شب فرا رسيد و ميان آنان جدايى افكند و ضحاك شبانه گريخت و چون سپاهيان حجر بن عدى شب را به صبح آوردند اثرى از ضحاك و يارانش نديدند. ضحاك پس از آن مى گفت: من پسر قيس و پدر انيس و قاتل عمرو بن عميسم.
چون به عقيل بن ابى طالب خبر رسيد كه مردم كوفه از يارى امير المومنين خوددارى كرده و واپس نشسته اند، در پى اين واقعه براى آن حضرت چنين نوشت: «براى بنده خدا على امير المومنين عليه السلام از عقيل بن ابى طالب. سلام بر
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص259
تو باد، من نخست با تو خدايى را ستايش مى كنم كه خدايى جز او نيست، و سپس، همانا كه خداوند نگهدار تو از هر بدى و پناه دهنده تو از هر ناخوشايندى است. در هر حال من براى عمره گزاردن به مكه رفته بودم. ميان راه عبد الله بن سعد بن ابى سرح را همراه حدود چهل مرد جوان از فرزندان بردگان آزاد شده [كسانى كه در فتح مكه اسير شدند و پيامبر بر آنان منت گزارد و آزادشان فرمود]، ديدم و از چهره آنان ناسازگارى ايشان را دانستم و گفتم: اى پسران كسانى كه پيامبر را سرزنش مى كردند كجا مى رويد آيا مى خواهيد به معاويه ملحق شويد به خدا سوگند اين دشمنى و ستيز ديرينه است كه در شماست و چيزى غير قابل انكار نيست و مى خواهيد با آن پرتو خدا را خاموش و كار او را دگرگون سازيد. آنان ناسزاهايى به من دادند و من هم پاسخشان دادم و چون به مكه رسيدم شنيدم مردم مكه مى گويند كه ضحاك بن قيس بر حيرة غارت برده و هر چه از اموال خواسته با خود برده است و به سلامت بازگشته است، اف بر اين زندگى در اين روزگار كه ضحاك بتواند بر تو گستاخى كند. ضحاك چيست كمايى خودرو در دشتى هموار [كه زير دست و پاى شتران لگد كوب مى شود] و چون اين خبر به من رسيد چنين پنداشتم كه گويا ياران و شيعيان تو از يارى تو خوددارى كرده اند. اكنون اى پسر مادرم تصميم خود را براى من بنويس، اگر آهنگ مرگ و كشته شدن دارى، برادر زادگان و فرزندان پدرت را پيش تو آورم و تا هنگامى كه تو زنده هستى ما هم با تو زنده باشيم و چون بميرى ما هم با تو بميريم. به خدا سوگند، دوست ندارم كه پس از تو به اندازه فاصله ميان دو بار دوشيدن شير ماده شترى زنده بمانم، سوگند به خداى عز و جل كه زندگى پس از تو، زندگى گوارا و خوش و سازگارى نيست و سلام و رحمت و بركات خدا بر تو باد.»
على عليه السلام در پاسخ او چنين نوشت: «از بنده خدا على امير المومنين، به عقيل بن ابى طالب. سلام خدا بر تو باد، همانا نخست با تو خداوندى را مى ستايم كه خدايى جز او نيست، و سپس، خداوند ما و ترا در كنف حمايت خود بدارد، همچون كسى كه در نهان از خداوند مى ترسد، كه خدا ستوده بزرگوار است. نامه ات كه همراه عبد الرحمان بن عبيد ازدى فرستاده
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص260
بودى رسيد. نوشته بودى عبد الله بن سعد بن ابى سرح را كه از قديد مى آمده است و همراه حدود چهل سوار از فرزندان آزاد شدگان آهنگ ناحيه غرب [شام ] را داشته اند ديده اى، همانا ابن ابى سرح از دير باز به خدا و رسول خدا و كتابش نيرنگ باخته و از راه خدا باز گشته و به كژى گراييده است، پسر ابى سرح و همه قريش را رها كن و آزادشان بگذار كه در گمراهى تاخت و تاز كنند و در ستيزه و جدايى از حق جولان دهند، همانا كه امروز تمام عرب براى نبرد با برادرت جمع شده اند همچنان كه در گذشته براى نبرد با پيامبر (ص) جمع شده بودند و حق او را نشناختند و فضل او را منكر شدند و به دشمنى مبادرت ورزيدند و براى او جنگ پيش آوردند و بر ضد او تمام كوشش خود را مبذول داشتند، و سرانجام لشكرهاى احزاب را به سوى او كشيدند. پروردگارا قريش را از سوى من سزا بده به انواع سزاها، كه آنان پيوند خويشاوندى مرا گسستند و همگان بر ضد من همكارى و از يكديگر پشتيبانى كردند و مرا از حق خودم باز داشتند و حكومت برادر و پسر مادرم را از من سلب كردند و آنرا به كسى سپردند كه در نزديكى به پيامبر (ص) و سابقه در اسلام چون من نيست، مگر آنكه كسى مدعى چيزى شود كه من آن را نشناسم و ندانم و خيال نمى كنم [چيزى را كه من در اين مورد نمى دانم ] خدا هم بداند [زيرا واقعيت ندارد]. و سپاس خداى را در همه احوال.
اما آنچه در مورد غارت بردن ضحاك بر مردم حيره نوشته بودى، او كوچك تر و زبون تر از آن است كه بتواند به حيره نزديك شود. او با گروهى اسب سوار پيش آمده بود و آهنگ راه «سماوه» كرده بود و از واقصه و شراف و قطقطانه و آن نواحى گذشته بود. و من لشكرى گران از مسلمانان به سوى او گسيل داشتم كه چون اين خبر به او رسيد با عجله گريخت و آنان او را تعقيب كردند و در ميانه راه با آنكه بسيار دور شده بود به او رسيدند، ولى هنگام غروب آفتاب بوده و آنان اندكى با او جنگ كرده بودند كه گويى جنگى صورت نگرفته بود و ضحاك در برابر تيغ تيز پايدارى نكرده و گريخته است. در عين حال چند ده تن از يارانش كشته شدند و در حالى كه [از اندوه ] گلوگير شده بوده به سختى و با رنج گريخته است. و اما اينكه خواسته اى من رأى و نظر خود را درباره آنچه كه بدان گرفتار هستيم براى تو بنويسم،
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص261
نظر من جهاد با كسانى است كه حرام خدا را حلال پنداشته اند تا هنگامى كه خداى خويش را ديدار كنم. انبوهى مردمى كه همراه من باشند بر عزت من نخواهد افزود و پراكنده شدن ايشان نيز از من مايه افزونى وحشت من نخواهد بود، و همانا كه من بر حقم و خداوند همراه كسى است كه بر حق باشد. به خدا سوگند من مرگ بر حق را ناخوش نمى دارم و براى كسى كه بر حق باشد تمام خير پس از مرگ است. اما اينكه پيشنهاد كرده اى كه با پسران خود و پسران پدرت پيش من آيى، مرا به اين كار نيازى نيست، تو بر جاى خود باش پسنديده و راه يافته، كه به خدا سوگند دوست ندارم اگر من هلاك شوم شما هم با من هلاك شويد، و پسر مادرت را هرگز چنين مپندار كه اگر مردم هم او را رها كنند زارى كننده و پذيراى ستم باشد، و او همانگونه است كه آن شاعر بنى سليم گفته است:
فان تسالينى كيف انت فاننى صبور على ريب الزمان صليب
يعز على ان ترى بى كآبة فيشمت عاد او يساء حبيب
«اگر از من مى پرسى كه چگونه اى، همانا من بر پيشامد روزگار شكيبا و سخت پايدارم، بر من بسيار گران است كه اندوهى ديده شود و دشمن سرزنش كند و دوست غمگين شود.»
ابراهيم بن هلال ثقفى مى گويد. محمد بن مخنف مى گفته است كه پس از مدتى شنيدم ضحاك بن قيس بر منبر كوفه خطبه مى خواند، و چون به او خبر رسيده بود كه گروهى از مردم كوفه عثمان را دشنام مى دهند و از او بيزارى مى جويند چنين گفت: به من خبر رسيده است كه گروهى از مردان گمراه شما پيشوايان هدايت را دشنام مى دهند و بر گذشتگان و پيشينيان صالح ما عيب و خرده مى گيرند، همانا، سوگند به كسى كه او را همتا و شريكى نيست، آگاه باشيد كه اگر از اين كار كه به من خبر رسيده است باز نايستيد من شمشيرى چون شمشير زياد بن ابيه بر شما خواهم نهاد و در آن صورت مرا سست اراده و كند شمشير نخواهيد يافت. من همان سردار شمايم كه بر سرزمين شما غارت آوردم و نخستين كس در اسلام بودم كه در سرزمين شما به
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص262
جنگ آمدم، و من كسى هستم كه هم از آب ثعلبيه نوشيدم و هم از آب ساحل فرات و هر كه را بخواهم عقوبت مى كنم و هر كه را بخواهم عفو مى كنم. من زنان پرده- نشين را به هراس انداختم كه در پس پرده هاى خود مى ترسيدند و هر زنى كه كودكش مى گريست تنها با بردن نام من او را مى ترساند و آرام مى كرد. اينك اى مردم عراق از خدا بترسيد و بدانيد كه من پسر قيس و پدر انيس و قاتل عمرو بن عميسم.
در اين هنگام عبد الرحمان بن عبيد برخاست و گفت: امير راست مى گويد و درست سخن گفت. به خدا سوگند آنچه گفتى خوب مى دانيم البته ترا در ناحيه غربى تدمر ديده بوديم و ترا مردى دلير، كار آزموده و پايدار يافتيم. عبد الرحمان نشست، و گفت: اين مرد مى خواهد به آنچه هنگام آمدن به سرزمين ما انجام داده است بر ما فخر كند، به خدا سوگند من ناگوارترين جايگاهش را به يادش آوردم. گويد: ضحاك اندكى سكوت كرد، گويا احساس رسوايى و آزرم نمود، سپس با سنگينى گفت: آرى در آن جنگ چنان بود و از منبر فرود آمد.
محمد بن مخنف مى گويد: من به عبد الرحمان بن عبيد گفتم- يا كسى به او گفت- كه گستاخى كردى و آن روز را به يادش آوردى و به او خبر دادى خودت هم در زمره آنان بوده اى كه با او روياروى شده اند. او اين آيه را خواند: «بگو به ما نمى رسد جز آنچه خداوند براى ما نوشته است». گويد: و چون ضحاك به كوفه آمد از عبد الرحمان بن مخنف پرسيد كه من در جنگ غرب تدمر مردى از شما را ديدم كه تا آن روز نظير او را ميان مردم نديده بودم. نخست بر ما حمله آورد و پايدارى و دليرى كرد و دسته يى را كه من در آن بودم ضربه زد و چون خواست برگردد من بر او حمله كردم و نيزه يى به او زدم، او افتاد و هماندم برخاست و آن ضربه نيزه به او صدمه يى نزد، چيزى نگذشت كه باز به همان دسته يى كه من در آن بودم حمله آورد و مردى را بر زمين افكند و چون خواست برگردد من بر او حمله كردم و شمشيرى بر سرش زدم و چنين پنداشتم كه شمشير من در استخوان سرش نشست، او هم ضربه شمشيرى بر من زد كه كارى از پيش نبرد و برگشت و گمان كردم كه ديگر بر نخواهد گشت. به خدا سوگند شگفت كردم كه ديدم سر خود را با عمامه يى بسته و باز به سوى ما پيش مى آيد. گفتم: مادرت بر سوگت بگريد، آن دو ضربه ترا از حمله بر ما باز نداشت گفت: هرگز آن دو مرا از حمله باز نمى دارد و من اين را در راه خدا به
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص263
حساب مى آورم و تحمل مى كنم، و بلا فاصله بر من حمله آورد كه نيزه ام بزند، من نيزه اى به او زدم، يارانش بر ما هجوم آوردند و ما را از يكديگر جدا كردند و آنگاه شب فرا رسيد و ميان ما پرده كشيد.
عبد الرحمان بن ضحاك گفت: در آن جنگ اين مرد- يعنى ربيعة بن ماجد- كه سوار كار شجاع قبيله است شركت داشته است و گمان نمى كنم موضوع آن مرد پوشيده باشد. ضحاك به او گفت: آيا او را مى شناسى گفت: خود من بودم. ضحاك گفت: نشان آن را كه بر سرت خورد به من بنما. ربيعه نشان داد، ضربتى بود كه در استخوان نشسته بود. ضحاك به ربيعه گفت: امروزه عقيده تو چيست آيا مانند همان روز است گفت: امروزه عقيده من نظر عموم مردم است. ضحاك گفت: تا هنگامى كه مخالفت خود را آشكار نساخته ايد بر شما باكى نيست و در امان خواهيد بود، ولى در شگفتم كه چگونه از چنگ زياد رسته اى و او ترا با ديگر كسانى كه كشته، نكشته است و چگونه ترا همراه ديگران تبعيد نكرده است ربيعه گفت: زياد مرا از كوفه تبعيد كرد، ولى خداوند ما را از كشته شدن محفوظ بداشت ابراهيم ثقفى مى گويد: هنگامى كه ضحاك بن قيس از حجر بن عدى مى گريخت گرفتار تشنگى سختى شد و چنين بود كه شتر آبكش آنان- كه آب بر آن بار بود- گم شد. ضحاك سخت تشنه بود و يكى دو بار هم از شدت خستگى چرت زد و از راه جدا شد و چون بيدار شد فقط تنى چند از يارانش با او مانده بودند كه آنان هم هيچكدام همراه خود آب نداشتند. او آنان را براى جستجوى آب روانه كرد و هيچ همدمى نداشت. ضحاك خودش بعدها دنباله اين داستان را چنين نقل كرده است: كوره راهى ديدم و در آن به راه افتادم، ناگاه شنيدم كسى اين ابيات را مى خواند: «عشق مرا فرا خواند، شوق من افزوده شد و چه بسا كه تقاضاى عشق را هماندم پاسخ مى گويم...» اندكى بعد مردى پيش من رسيد، گفتم: اى بنده خدا آبى به من بده، گفت: نه به خدا سوگند، مگر اينكه بهاى آنرا بپردازى.
گفتم: بهاى آن چيست گفت: معادل خونبهاى خودت. گفتم: آيا تو براى خود اين وظيفه را احساس نمى كنى كه پذيراى ميهمان باشى و به او خوراك و آب دهى گفت: ما گاهى اين كار را
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص264
مى كنيم، گاهى هم بخل مى ورزيم. گفتم: به خدا سوگند چنين مى بينمت كه هرگز كار خيرى انجام نداده اى، آبى به من بده گفت: به رايگان نمى توانم، گفتم: من نسبت به تو احسان خواهم كرد، وانگهى جامه بر تو مى پوشانم. گفت: نه به خدا سوگند، بهاى هر جرعه آب را از صد دينار كمتر نمى گيرم، گفتم: اى واى بر تو آب به من بنوشان گفت: واى بر خودت بهاى آنرا به من پرداخت كن. گفتم: به خدا سوگند چيزى همراه من نيست، به من آب بده و سپس با من بيا تا بهاى آنرا به تو بپردازم، گفت: به خدا سوگند هرگز، گفتم: تو به من آب بنوشان و من اسب خود را به تو گروگان مى دهم تا بهاى كامل آنرا به تو پرداخت كنم، گفت: قبول است، و پيش افتاد و من از پى او حركت كردم تا مشرف بر چند چادر و گروهى از مردم شديم كه كنار آبى بودند. به من گفت: همين جا بايست تا من پيش تو آيم، گفتم: من هم با تو مى آيم. او از اينكه من آب و مردم را ديدم ناراحت شد و شتابان دويد و وارد خانه يى شد و ظرف آبى آورد و گفت: بياشام، گفتم: مرا نيازى به آن نيست و نزديك آن قوم رفتم و گفتم: به من آب بدهيد. پير مردى به دخترش گفت: او را سيراب كن و دختر برخاست و براى من آب و شير آورد، آن مرد گفت: من ترا از تشنگى نجات دادم و تو حق مرا مى برى به خدا سوگند از تو جدا نمى شوم تا آنرا از تو بگيرم، گفتم: بنشين تا حق ترا بپردازم، او نشست من هم پياده شدم و نشستم و آن آب و شير را از دست آن دختر جوان گرفتم و آشاميدم.
مردم آن آب كنار من جمع شدند و به آنان گفتم: اين شخص فرومايه ترين مردم است و با من چنين و چنان رفتار كرد، و اين پير مرد از او برتر و سرورتر است، از او آب خواستم بدون اينكه با من سخنى بگويد به دخترش فرمان داد به من آب دهد، و اين مرد مرا ملزم به پرداخت صد دينار مى داند. مردم قبيله او را دشنام دادند و سرزنش كردند. چيزى نگذشت كه گروهى از همراهان من رسيدند و بر من به اميرى سلام دادند، آن مرد ترسيد و شروع به بى تابى كرد و خواست برخيزد و برود، گفتمش: از جاى خويش بر مخيز تا صد دينار را بدهم، او نشست و نمى دانست با او چه كار خواهم كرد، و چون شمار لشكريان من كه رسيدند بسيار شد فرستادم بارهاى مرا بياورند و چون آورند نخست دستور دادم كه آن مرد را صد تازيانه زدند و آن پير مرد و دخترش را خواستم و فرمان دادم صد دينار و جامه به آنان بدهند و بر همه ساكنان كنار آن آب جامه پوشاندم و آن مرد را محروم ساختم. آنان گفتند: اى امير او سزاوار همين رفتار است و تو هم شايسته
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص265
همين كار خيرى هستى كه انجام دادى. ضحاك مى گويد: چون پيش معاويه برگشتم و اين داستان را برايش گفتم شگفت كرد و گفت: تو در اين سفر چيزهاى عجيب ديده اى. نسبت شناسان متذكر شده اند كه قيس، پدر ضحاك، در دوره جاهلى از فروش نطفه دامهاى نر زندگى مى كرده است.
آورده اند كه عقيل بن ابى طالب، كه خدايش رحمت كناد، به حضور امير المومنين على (ع) آمد و او را در حالى كه در صحن مسجد كوفه نشسته بود يافت و گفت: اى امير المومنين، سلام و رحمت و بركات خداوند بر تو باد- و چشم عقيل نابينا شده بود. على (ع) به او پاسخ داد و فرمود: اى ابو يزيد بر تو سلام باد و سپس به پسر خود حسن (ع) توجه كرد و فرمود: برخيز و عموى خود را پياده كن و بنشان و او چنان كرد. على (ع) باز روى به حسن (ع) كرده و فرمود: برو براى عموى خود پيراهنى و ردايى و ازارى و كفشى نو بخر. او رفت و فراهم فرمود. فرداى آن روز عقيل با آن جامه هاى نو به حضور على (ع) آمد [و همچنان به عنوان امارت بر على (ع) سلام داد] و گفت: سلام بر تو باد اى امير المومنين و على (ع) پاسخ داد كه سلام بر تو اى ابو يزيد. سپس عقيل گفت: نمى بينم كه از دنيا به بهره يى رسيده باشى و نفس من از خلافت تو بدانگونه كه تو خود نفس خويش را راضى كرده اى راضى و خشنود نيست. على (ع) فرمود: اى ابو يزيد، هنگامى كه سهم و حقوق من را بپردازند آنرا به تو خواهم پرداخت.
عقيل پس از آنكه از حضور امير المومنين (ع) رفت نزد معاويه آمد. براى آمدن او به حضور معاويه دستور داده شد صندليهايى بچينند و معاويه همنشينان خود را بر آنها نشاند و چون عقيل وارد شد، دستور داد صد هزار درهم به او بدهند كه پذيرفت. روز ديگرى هم غير از آن روز پس از رحلت امير المومنين على (ع) و بيعت [تسليم خلافت امام ] حسن (ع) به معاويه، عقيل پيش معاويه آمد و همنشينان معاويه بر گرد او بودند. معاويه گفت: اى ابو يزيد از چگونگى لشكرگاه من و لشكرگاه برادرت كه هر دو را ديده اى به من خبر بده. عقيل گفت: هم اكنون به تو مى گويم. به خدا سوگند، آنگاه كه بر لشكرگاه برادرم گذشتم ديدم شبى چون شب رسول خدا (ص) و روزى چون روز آن حضرت دارند، با اين تفاوت كه فقط رسول خدا (ص) ميان آنان نيست، من كسى جز نمازگزار نديدم و آوايى جز بانگ تلاوت قرآن نشنيدم. و چون به لشكرگاه
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص266
تو گذشتم گروهى از منافقان و از آنانى كه مى خواستند شتر پيامبر را در شب عقبه رم دهند از من استقبال كردند. عقيل پس از اين سخن از معاويه پرسيد: اين شخص كه در سمت راست تو نشسته است كيست معاويه گفت: اين عمرو عاص است. عقيل گفت: اين همان كسى است كه چون متولد شد شش تن مدعى پدرى او شدند و سرانجام قصاب و شتر كش قريش بر ديگران چيره شد. اين ديگرى كيست معاويه گفت: ضحاك بن قيس فهرى است. عقيل گفت: آرى به خدا سوگند پدرش خوب بهاى نطفه بزهاى نر را مى گرفت. اين ديگرى كيست معاويه گفت: ابو موسى اشعرى است. گفت: اين پسر آن دزد نابكار است. چون معاويه ديد كه عقيل همنشينان او را خشمگين ساخت دانست كه درباره خود معاويه هم سخنى خواهد گفت و چيز ناخوشايندى اظهار خواهد داشت، او هم خوش داشت كه خودش از عقيل بپرسد تا آن موضوع را بگويد و خشم همنشينانش فرو نشيند. بدين منظور گفت: اى ابو يزيد درباره من چه مى گويى گفت: مرا از اين كار رها كن. گفت: بايد بگويى. عقيل گفت: آيا حمامة را مى شناسى معاويه گفت: اى ابو يزيد حمامه كيست گفت: به تو خبر دادم، و برخاست و رفت. معاويه، نسبت شناس را فرا خواند و از او پرسيد: حمامة كيست گفت: آيا در امانم گفت: آرى. نسب شناس گفت: حمامة مادر بزرگ پدرى تو يعنى مادر ابو سفيان است كه از روسپيهاى پرچمدار دوره جاهلى بود. معاويه به همنشينان خود گفت: همانا من هم با شما برابر بلكه افزون از شما شدم، خشم مگيريد.
