جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 263
از سخنان آن حضرت (ع) خطاب به مروان بن حكم در بصره [در اين خطبه كه سخن درباره مروان بن حكم است و با عبارت «قالوا: اخذ مروان بن حكم اسيرا يوم الجمل» (گفته اند مروان بن حكم در جنگ جمل به اسيرى گرفته شد) شروع مى شود، ابن ابى الحديد ضمن شرح معانى الفاظ، مطالب تاريخى زير را آورده و نخست نكات زير را نقل كرده است كه حائز اهميت است.]
مى گويم: اين موضوع به طرق فراوان روايت شده است و خود من هم در اين خطبه مطالبى كه مؤلف نهج البلاغه در آن نياورده است نقل كرده ام و آن اين گفتار امير المومنين عليه السلام درباره مروان است كه مى گويد: «او رايت گمراهى را پس از آنكه موهاى شقيقه اش سپيد شود مى افرازد و او را حكومت كوتاهى است» مى گويم: مقصود از اين عبارت امير المومنين كه فرموده است او را حكومتى است «همچون ليسيدن سگ بينى خود را» كوتاهى مدت حكومت اوست و حكومت مروان همانگونه شد و فقط نه ماه حكم راند.
منظور از چهار قوچى هم كه گفته شده است، چهار پسر عبد الملك بن مروان يعنى وليد و سليمان و يزيد و هشام است، كه نه از بنى اميه و نه از ديگران چهار برادر جز اين چهار تن به خلافت نرسيده اند. همه مردم قوچ هاى چهارگانه را همينگونه تفسير كرده اند كه گفتيم. ولى به نظر من ممكن و جايز است كه على (ع) چهار پسر مروان را اراده فرموده باشد كه عبارتند از: عبد الملك و عبد العزيز و بشر و محمد كه هر چهار تن پهلوان و شجاع و دلير بوده اند. عبد الملك به خلافت رسيد، بشر فرمانرواى عراق، محمد حاكم جزيره و عبد العزيز حاكم مصر شد و هر يك از ايشان را آثارى مشهور است و اين تفسير شايسته تر است، زيرا وليد و برادرانش نوه هاى مروان اند و حال آنكه اين چهار تن فرزندان اويند. ضمنا از روز بسيار سخت و خشكسالى هم به روز سرخ و سال سرخ تعبير شده است. آنچه امير المومنين در سخنان خود گفته همانگونه اتفاق افتاده است و اين گفتار او هم كه گفته است: «او پرچم گمراهى را هنگامى كه موهاى شقيقه اش سپيد شود بر دوش خواهد كشيد» همانگونه بوده است زيرا عمر او به هنگام رسيدن به خلافت، در درست ترين روايات، شصت و پنج سال بوده است.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 264
مروان بن حكم و نسب و اخبارش:
و ما اينك نسب او و مختصرى از كار وى و خليفه شدن و مرگش را به اختصار نقل مى كنيم: او مروان بن حكم بن ابى العاص بن اميه بن عبد شمس بن عبد مناف است. مادرش آمنه دختر علقمة بن صفوان بن اميه كنانى است، كنيه وى ابو عبد الملك است و به روزگار رسالت پيامبر (ص) در سال دوم هجرت متولد شده است و برخى سال جنگ خندق و برخى روز جنگ احد را زمان ولادت او دانسته اند و اقوال ديگرى هم گفته شده است. گروهى هم گفته اند: مروان در مكه يا طائف متولد شده است و تمام اين اقوال را ابو عمر بن عبد البر در كتاب الاستيعاب آورده است. ابو عمر مى گويد: از جمله كسانى كه تولد مروان را روز جنگ احد دانسته اند مالك بن انس است و به گفته او هنگامى كه رسول خدا (ص) رحلت فرمود مروان حدود هشت سال داشته است. و گفته شده است. هنگامى كه پدرش به طائف تبعيد شد و او هم همراهش بود كودكى بود كه چيزى نمى فهميد و مروان پيامبر (ص) را نديده است. حكم پدر مروان را پيامبر (ص) از مدينه بيرون و به طائف تبعيد كرده بود و او همچنان مقيم طائف بود تا آنكه عثمان عهده دار حكومت شد و او را به مدينه برگرداند. حكم و پسرش به روزگار حكومت عثمان به مدينه آمدند. حكم در مدينه درگذشت. عثمان مروان را به دبيرى خود برگزيد و او را به خود پيوسته كرد و مروان تا هنگامى كه عثمان كشته شد بر او چيره بود.
حكم بن ابى العاص كه عموى عثمان بن عفان است از كسانى بود كه پس از فتح مكه مسلمان شده است و براى جلب محبت دلهاى ايشان به آنان اموالى پرداخت گرديد. حكم به روزگار حكومت عثمان و چند ماه پيش از كشته شدن او مرد. درباره سبب تبعيد رسول خدا (ص) او را از مدينه اختلاف است. گفته شده است: او با حيله و مكر خود را جايى مخفى مى كرد و چيزهايى را كه پيامبر (ص) پوشيده با بزرگان اصحاب خويش در مورد مشركان قريش مى گفت يا درباره منافقان و ديگر كافران اظهار مى فرمود مى شنيد و آن را فاش مى ساخت و چون اين كار از او سر زد و ثابت شد كه چنان مى كند، تبعيدش فرمود.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 265
و گفته شده است: همواره در جستجوى اين بود كه سخنان پيامبر (ص) را با همسرانش دزدانه بشنود و به آنچه مى گذرد و اطلاع بر آن جايز نيست، آگاه شود و سپس آنرا به طريق استهزاء براى منافقان نقل كند.
و گفته اند: او با تمسخر بعضى از حركات و چگونگى راه رفتن پيامبر (ص) را تقليد مى كرد. گفته اند كه رسول خدا (ص) در راه رفتن اندكى به جلو خميده مى شد و حكم بن ابى العاص در راه رفتن خود همانگونه تقليد مى كرد. او نسبت به پيامبر (ص) خرده گير و كينه توز و حسود بود. روزى رسول خدا (ص) برگشت و او را ديد كه پشت سرش حركت مى كند و همچنان با تمسخر چگونگى راه رفتن ايشان را تقليد مى كند. فرمود: اى حكم، همينگونه باش و از آن هنگام حكم گرفتار ارتعاش شد و اين موضوع را عبد الرحمان پسر حسان بن ثابت خطاب به عبد الرحمان پسر حكم سروده و او را هجو گفته است: «استخوانهاى پدر نفرين شده خود را سنگباران كن و بر فرض كه سنگباران كنى ديوانه لرزان و مرتعشى را سنگباران كرده اى. او در حالى راه مى رفت كه شكمش از كار تقوى خالى و از كردار ناپسند انباشته بود».
مؤلف استيعاب مى گويد: اين سخن عبد الرحمان بن حسان كه گفته است: «پدر ملعونت» بدين جهت است كه از عايشه با اسناد و طرقى كه آن را ابو خيثمه و ديگران روايت كرده اند روايت شده است كه چون مروان گفت اين آيه «و آن كسى كه به پدر و مادرش گفت: اف بر شما باد مرا بيم مى دهيد كه از گور زنده بيرون كشيده مى شوم و حال آنكه پيش از من امتها از ميان رفته اند، و آن دو به خدا استغاثه مى كردند و مى گفتند: اى واى بر تو ايمان بياور كه وعده خدا حق است و او مى گفت: اين سخن جز افسانه هاى پيشينان نيست» درباره عبد الرحمان پسر ابو بكر، يعنى برادر عايشه، نازل شده است. عايشه به او گفت: اما درباره تو اى مروان، گواهى مى دهم كه رسول خدا (ص) پدرت را لعنت فرمود و تو در پشت او بودى.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 266
همچنين مؤلف كتاب الاستيعاب با اسنادى كه آورده است از عبد الله بن- عمرو عاص نقل مى كند كه روزى رسول خدا فرمودند: «هم اكنون بر شما مرد ملعونى وارد مى شود». عبد الله بن عمرو مى گفته است: در همان حال مى ديدم پدرم مشغول پوشيدن جامه است تا به حضور رسول خدا (ص) بيايد و همواره در اين اضطراب بودم كه مبادا او نخستين كسى باشد كه وارد مى شود، ولى حكم بن ابى العاص وارد شد.
همچنين مؤلف الاستيعاب مى گويد: روزى على عليه السلام به مروان نگريست و به او گفت: «واى بر تو و واى بر امت محمد از تو و پسرانت هنگامى كه مو- هاى شقيقه ات سپيد شده باشد»، مروان معروف به «خيط باطل» بود و اين را بدان سبب به او مى گفتند كه قد دراز لرزانى بود، در جنگى كه در خانه عثمان صورت گرفت بر پس گردن مروان ضربتى خورد و بر روى دهان خود بر زمين افتاد. و چون مروان به حكومت رسيد برادرش عبد الرحمان بن حكم كه شاعرى شوخ و بذله گو بود و شعر نيكو مى سرود و با مروان هم عقيده نبود چنين سرود: «به خدا سوگند نمى دانم و مى خواهم از همسر آن مردى كه به پس گردنش ضربت زده اند بپرسم كه چه مى كند خداوند قومى را كه اين كشيده قامت لرزان را بر مردم امير ساختند و هر گونه كه مى خواهد مى بخشد يا باز مى- دارد نابود كند» و گفته شده است: عبد الرحمان اين شعر را هنگامى سروده است كه معاويه مروان را به اميرى مدينه گماشته است. عبد الرحمان مروان را بسيار هجو گفته و از اشعار ديگرش در هجو او اين ابيات است: اى مروان، من بهره خويش را از تو به عمرو و مروان كشيده قامت لرزان و خالد بخشيدم...» مالك الريب هم مروان را هجو گفته و چنين سروده است: «به جان خودت سوگند كه مروان امور ما را انجام نمى دهد بلكه دختر جعفر درباره ما حكم مى كند، اى كاش همان زن بر ما امير بود و اى كاش تو اى مروان داراى آلت زنانه مى شدى».
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 267
از اشعار ديگر برادرش عبد الرحمان در نكوهش مروان اين ابيات است: «هان چه كسى است كه اين پيام مرا از جانب من به مروان برساند و پيام برنده از جنس سخن است، به اينكه تو هرگز براى آزاده ننگ و رانده شدنى چون پيوستن برخى از زبونى به او نمى بينى...» و چون معاويه به خلافت رسيد نخست مروان را به اميرى مدينه گماشت و سپس امارت مكه و طائف را هم به او سپرد و بعد او را از اميرى عزل كرد و سعيد بن عاص را گماشت. و چون يزيد بن معاويه هلاك شد و پسرش ابو ليلى معاويه بن يزيد در سال شصت و چهارم هجرت به خلافت رسيد و چهل روز خليفه بود و درگذشت مادرش كه ام خالد دختر ابو خالد دختر ابو هاشم بن عتبة بن ربيعة بن- عبد شمس بود به او گفت: خلافت را پس از خود براى برادرت قرار بده. معاوية بن- يزيد نپذيرفت و گفت ممكن نيست تلخى پاسخ آن بر عهده من و شيرينى آن براى شما باشد. در اين هنگام مروان براى خلافت قيام كرد و چنين سرود: «فتنه يى مى بينم كه ديگهاى آن در جوشش است و پادشاهى پس از ابو ليلى از كسى است كه غلبه پيدا كند و چيره شود.»
ابو الفرج على بن حسين اصفهانى در كتاب الاغانى مى نويسد: چون معاويه مروان بن حكم را از اميرى مدينه و حجاز عزل كرد و به جاى او سعيد بن عاص را گماشت، مروان برادر خود عبد الرحمان بن حكم را پيش از خود نزد معاويه گسيل داشت و به او گفت: معاويه را پيش از من ببين و او را به خاطر من سرزنش كن و از او بخواه كه خود را اصلاح كند.
ابو الفرج مى گويد: و روايت شده است كه عبد الرحمان در آن هنگام در دمشق بوده و چون خبر عزل مروان و آمدن او به شام به اطلاعش رسيد بيرون آمد و به استقبال او رفت و گفت: همين جا بمان تا من پيش برادرت [يعنى معاويه ] بروم، اگر عزل تو به سبب دلتنگى و خشم صورت گرفته باشد تنها پيش او برو و اگر چنان
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 268
نباشد همراه مردم پيش او برو. مروان همانجا ماند و عبد الرحمان برگشت و چون پيش معاويه رسيد هنگامى بود كه به مردم شام مى دادند. او براى معاويه اين دو بيت را خواند: «ناقه شتران در حالى كه بر لگام و دهانه خود مى دمند و از دوش و كوهان خويش جل و تنپوش را كنار مى زنند پيش تو آمدند...» معاويه به عبد الرحمان گفت: آيا براى ديدار من آمده اى يا براى فخر فروشى و ستيزه گفت: براى هر كدام كه تو بخواهى. گفت: من هيچ كدام را نمى خواهم. و مقصود معاويه اين بود تا او را از سخنى كه مى خواست بگويد منصرف سازد و باز دارد. سپس از عبد الرحمان پرسيد: با چه مركوبى پيش ما آمده اى گفت: با اسب آمده ام. معاويه پرسيد: چگونه اسبى است گفت: «اسبى پر هياهو كه صداى شيهه او چون تندر است.» و مقصودش اين بود كه بر معاويه كنايه و تعريض زند زيرا نجاشى شاعر در مورد گريز معاويه از جنگ صفين اين كلمات را در صفت اسبى كه او را از معركه به سلامت در ربوده بود بكار برده و گفته بود: «پسر حرب را در حالى كه نيزه ها به او نزديك بود اسبى تيزرو و پرهياهو كه صداى شيهه اش چون تندر بود نجات داد...» معاويه خشمگين شد و گفت: آرى ولى چنان اسبى را صاحبش در تاريكيها براى انجام كارهاى ناپسند و از ديوار همسايه بالا رفتن و پس از خوابيدن مردم تجاوز كردن به همسران برادر و خويشاوندانش سوار نمى شود- عبد الرحمان متهم بود كه نسبت به زن برادر خود چنين مى كند- عبد الرحمان شرمنده شد و گفت: اى امير المومنين چه چيزى ترا به عزل پسر عمويت واداشت آيا به سبب خيانتى اين كار لازم بود يا به سبب تدبيرى كه مصلحت دانسته اى.
معاويه گفت: به سبب تدبيرى بود كه آنرا به صلاح مقرون دانستم. عبد الرحمان گفت: در اين صورت اهميتى ندارد و از پيش او برخاست و به ملاقات برادر خود مروان رفت و سخنانى را كه ميان او و معاويه رد و بدل شده بود به اطلاع او رساند. مروان سخت خشمگين شد و گفت: خداوندت زشت بدارد كه چه ضعيف و ناتوانى نخست بر آن مرد كنايه و تعريضى زدى كه او را خشمگين ساخت و چون داد خود را از تو گرفت در مقابل او گنگ و خاموش شدى. مروان آنگاه جامه هاى آراسته خود را پوشيد و شمشير خود را بر دوش افكند و سوار بر اسب خويش شد و پيش معاويه رفت. معاويه
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 269
همينكه او را ديد و آثار خشم در چهره اش ظاهر بود گفت: اى ابو عبد الملك خوش آمدى و هنگامى به ديدار ما آمدى كه ما سخت مشتاق تو هستيم. مروان گفت: هرگز به خدا سوگند كه به اين منظور به ديدار تو نيامده ام بلكه در حالى نزد تو آمده ام كه كافر نعمت و قطع كننده پيوند خويشاوندى هستى. به خدا سوگند، كه نسبت به ما انصاف ندادى و پاداش ما را چنان كه شايد و بايد نپرداختى، تو مى دانى كه از ميان طايفه بنى عبد شمس حق سبقت در اسلام و افتخار دامادى رسول خدا را داشتن و به خلافت رسيدن از خاندان ابى العاص است. اى فرزندان حرب، آنان رعايت پيوند خويشاوندى شما را كردند و شما را به شرف و ولايت رساندند و شما را از كار بر كنار نكردند و كسى را بر شما نگزيدند. تا آنكه شما به ولايت رسيديد و كار حكومت به دست شما افتاد، بدرفتارى كرديد و پيوند خويشاوندى را با زشتى بريديد. آرام بگيريد، آرام كه شمار پسران و نوادگان حكم به بيست و چند رسيده است و فقط اندك روزگارى مانده كه شمارشان به چهل برسد و در آن هنگام معلوم خواهد شد كه هر يك از ايشان در چه موقعيتى است و آنان مترصد خواهند بود كه پاداش نيكى و سزاى بدى را بپردازند.
ابو الفرج مى گويد: اين اشاره است به گفتار رسول خدا (ص) كه فرموده اند: «چون فرزندان و اعقاب ابى العاص به چهل تن برسند اموال خدا را مايه دولت خود و بندگان خدا را بردگان خود قرار مى دهند» و اعقاب ابى العاص اين موضوع را متذكر بودند كه چون شمارشان به آن حد برسد بزودى عهده دار كار خلافت خواهند شد.
ابو الفرج مى گويد: معاويه به مروان گفت: اى ابو عبد الملك آرام باش كه من ترا به سبب خيانتى از كار بركنار نكردم، بلكه براى سه مورد كه اگر تنها يكى از آن موارد مى بود بركنارى تو واجب مى شد ترا بركنار ساختم. نخست اينكه من ترا بر عبد الله بن عامر ولايت داده و با آنكه ميان شما آن همه كدورت بود نتوانستى از او انتقام خود را بگيرى و موضوع را تسكين بخشى. دوم اينكه از امارت زياد بن- ابيه كراهت داشتى. سوم اينكه دختر من رمله از تو تقاضا كرد كه داد او را از شوهرش عمرو بن عثمان بستانى و او را يارى ندادى. مروان گفت: اما در مورد ابن- عامر من نمى خواستم به هنگام قدرت خود از او انتقام بگيرم و هرگاه روياى قرار گيريم خواهد دانست ارزش او چيست. اما ناخوش داشتن من امارت و فرماندهى
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 270
زياد را بدان سبب است كه ديگر افراد بنى اميه هم او را خوش نمى داشتند و خداوند براى ما در اين ناخوش داشتن خير بسيار قرار داده است، و اما در مورد رمله و عمرو، به خدا سوگند، يكسال يا بيش از آن است كه دختر عثمان همسر من است و من هرگز جامه او را نگشوده ام- و بدينگونه بر معاويه تعريض زد كه دخترت رمله شكايت از همبستر نشدن عمرو بن عثمان با او دارد. معاويه سخت خشمگين شد و گفت: اى پسر وزغ تو در جريان كار نيستى. مروان گفت: همانگونه است كه به تو گفتم و اينك من داراى ده پسر و ده برادر و ده برادرزاده ام و نزديك است كه شمار اعقاب پدرم به آن شمار يعنى چهل برسد. و اگر برسند خواهى دانست كه موقعيت تو در نظرم چگونه است. معاويه از خشم فروآمد و دو بيت زير را خواند: «بر فرض كه ميان بدان شما اندك باشم همانا در نظر گزيدگان شما بسيارم...» و معاويه در قبال مروان تواضع و كوچكى كرد و گفت: حق دارى سرزنش كنى تا راضى شوى و من ترا به امارت خودت برمى گردانم، مروان برجست و گفت: هرگز سوگند به جان خودت كه نخواهى ديد من بر سر كار خويش برگردم و بيرون رفت.
احنف به معاويه گفت: هرگز از تو چنين اشتباهى نديده بودم اين فروتنى براى مروان چه معنى داشت و چه كارى از او و فرزندان پدرش هنگامى كه شمارشان به چهل برسد ساخته است، و در چه مواردى از ايشان بيم دارى او گفت: نزديك بيا تا بگويمت. احنف نزديك معاويه رفت. معاويه به او گفت: حكم بن ابى العاص از جمله كسانى بود كه چون خواهرم ام حبيبة را به حضور پيامبر مى بردند او را همراهى مى كرد و او عهده دار بردن ام حبيبه بود. پيامبر (ص) مدتى نگاه خود را به چهره او دوختند و چون حكم بيرون رفت گفته شد: اى رسول خدا، نگاه خود را به حكم دوخته بوديد. فرمود: «پسر آن زن مخزومى را مى گوييد او مردى است كه چون شمار فرزند و فرزندزادگانش به سى يا چهل مرد برسد آنان پس از من عهده دار حكومت مى شوند». و به خدا سوگند كه مروان اين سخن خود را از چشمه زلالى گرفته است. احنف گفت: اى امير المومنين، آرام باش اين سخن را كسى از تو نشنود كه
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 271
در آن صورت از قدر و منزلت خودت و فرزندانت پس از خودت مى كاهى و اگر خداوند امرى را مقدر فرمايد مى شود. معاويه هم به احنف گفت: اى بوبحر اين سخن را پوشيده بدار و از من نشنيده بگير كه به جان خودت راست گفتى و خيرخواهى كردى.
شيخ، ابو عثمان جاحظ در كتاب مفاخرة هاشم و عبد شمس مى گويد: مروان همچنان بنى اميه را تضعيف مى كرد و در جنگ مرج راهط در حالى كه سرها از دوشها جدا مى شد او اين بيت را مى خواند: «چيزى جز مرگ و از دست دادن جانها زيان نمى كنند هر غلام قريش كه مى خواهد پيروز شود. جاحظ مى گويد: اين خود حماقتى سخت و ضعفى بزرگ است، و مى گويد: مروان در پناه نام و كردار پسرش عبد الملك به سيادت رسيد و مشهور شد، همان گونه كه پسران عبد الملك هم از همين راه به سرورى رسيدند، در حالى كه او در اين فكر نبود.
اما درباره چگونگى به خلافت رسيدن مروان، ابو جعفر محمد بن جرير طبرى در تاريخ خود چنين آورده است: چون عبد الله بن زبير به روزگار حكومت يزيد بن- معاويه بنى اميه را از حجاز به شام تبعيد كرد. آنان از حجاز بيرون آمدند و مروان و پسرش عبد الملك هم همراه آنان بودند. روزگار يزيد چندان طول نكشيد، او مرد و پس از او پسرش هم در اندك مدتى درگذشت. مروان بر اين نظر بود كه به مكه نزد عبد الله بن زبير برود و با او بر خلافت بيعت كند. در اين هنگام عبيد الله بن زياد كه مردم بصره پس از مرگ يزيد او را بيرون كرده بودند به شام آمد و با بنى اميه ملاقات كرد و به او خبر دادند كه مروان چه تصميمى گرفته است، عبيد الله بن زياد پيش مروان آمد و گفت: اى ابا عبد الملك من به خاطر تو شرم و حيا كردم. اينك تو كه بزرگ و سرور
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 272
قريش هستى چه مى خواهى انجام دهى آيا قصد دارى پيش ابو خباب [عبد الله بن زبير] بروى و با او به خلافت بيعت كنى مروان گفت: هنوز چيزى از دست نرفته است. اين بود كه مروان قيام كرد. بنى اميه و وابستگان ايشان و عبيد الله بن زياد و گروه بسيارى از مردم يمن و گروه بسيارى از مردم قبيله كلب پيرامون مروان جمع شدند و مروان به دمشق آمد. در آن هنگام ضحاك بن قيس فهرى امور دمشق را بر عهده داشت و مردم با او بيعت كرده بودند كه او با ايشان نماز گزارد و كار آنان را بر پا دارد تا مردم بر بيعت با كسى هماهنگ شوند.
ضحاك بن قيس در باطن مايل به ابن زبير بود ولى با او هنوز بيعت نكرده بود. زفر بن حارث كلابى در قنسرين و نعمان بن بشير انصارى در حمص براى بيعت ابن زبير خطبه مى خواندند. حسان بن مالك بن بجدل كلبى كه در فلسطين بود هواى حكومت بنى اميه به ويژه خاندان ابو سفيان بن حرب را در سر داشت، زيرا نخست كارگزار معاويه و پس از او كارگزار يزيد بن معاويه بود. حسان بن مالك ميان قوم خويش محترم و مطاع بود و او را بزرگ مى داشتند. او از فلسطين بيرون رفت و آهنگ اردن كرد و روح بن زنباع جذامى را به جانشينى خود در فلسطين گماشت. پس از بيرون رفتن حسان از فلسطين نائل بن قيس جذامى بر روح بن زنباع شوريد و او را از فلسطين بيرون راند و خود براى ابن زبير كه به او متمايل بود خطبه خواند.
و بدينگونه همه نواحى شام جز اردن براى ابن زبير استوار شد. و اين بدان سبب بود كه حسان بن مالك هواى بنى اميه را در سر داشت و مردم را به بيعت با آنان فرا مى خواند، او ميان مردم اردن بر پا خاست و براى ايشان سخنرانى كرد و ضمن آن گفت: شما درباره ابن زبير و كشتگان مدينه در واقعه حره چه مى گوييد؟ گفتند گواهى مى دهيم كه ابن زبير منافق است و كشته شدگان مدينه در واقعه حره در آتشند. گفت: گواهى شما در مورد يزيد بن معاويه و كشته شدگان از شما در وقعه حره چيست؟ گفتند: گواهى مى دهيم كه يزيد بن معاويه مومن بود و كشته شدگان ما در واقعه حره در بهشتند. گفت من هم گواهى مى دهم كه آيين يزيد بن معاويه در حالى كه زنده بود حق بود و آيين او و پيروانش امروز هم حق است، و ابن زبير و شيعيان او در آن هنگام بر باطل بودند امروز هم بر باطلند. گفتند: راست گفتى ما با تو بيعت مى كنيم كه همراه تو با مردمى كه با تو مخالفت و از ابن زبير اطاعت مى كنند جنگ كنيم مشروط بر آنكه اين دو پسر بچه- يعنى خالد و عبد الله پسران يزيد بن معاويه را بر ما امارت ندهى كه هر دو نوجوانند و ما خوش نمى داريم كه مردم براى خلافت
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 273
پير مردى را براى ما پيشنهاد كنند و ما كودكى را به آنان پيشنهاد كنيم.
گويد: ضحاك بن قيس در باطن ابن زبير را دوست مى داشت و هواى او را در سر مى پروراند ولى حضور افراد خاندان اميه و قبيله كلب در دمشق او را از اظهار اين كار باز مى داشت. افراد قبيله كلب داييهاى يزيد بن معاويه و فرزندانش بودند و امارت را براى آنان مى خواستند. ضحاك اين كار را پوشيده انجام مى داد و چون به حسان بن مالك خبر رسيد كه ضحاك چه تصميمى دارد براى او نامه يى نوشت و در آن نامه حق بنى اميه را پاس داشت و از اطاعت و كوشش و جماعت بنى اميه و نيكيهايى كه نسبت به او كرده بودند ياد كرد و ضحاك را به اطاعت از بنى اميه و بيعت با ايشان فراخواند و از ابن زبير به زشتى ياد كرد و «بر پوستين او افتاد» و دشنامش داد و نوشت كه ابن زبير منافقى است كه دو خليفه را از خلافت خلع كرده است و به ضحاك فرمان داد كه نامه او را براى مردم بخواند. سپس مردى از قبيله كلب به نام ناغضة را فراخواند و نامه را همراه او براى ضحاك فرستاد. رونوشتى هم از آن نامه به ناغضه داد و گفت: اگر ضحاك اين نامه مرا براى مردم خواند كه هيچ و گرنه تو برخيز و اين نامه را براى مردم بخوان. حسان براى بنى اميه هم نامه يى نوشت و ضمن آن به ايشان دستور داد كه در آن جلسه حاضر شوند. ناغضة نامه را براى ضحاك آورد و به او داد و نامه بنى اميه را هم پوشيده به آنان سپرد.
چون روز جمعه فرا رسيد و ضحاك به منبر رفت ناغضه برخاست و گفت: خداوند كار امير را قرين صلاح بدارد نامه حسان را بياور و براى مردم بخوان. ضحاك به او گفت: بنشين. او نشست و اندكى بعد دوباره برخاست و سخن خود را تكرار كرد. ضحاك به او گفت: بنشين. او نشست و براى بار سوم برخاست و سخن خود را تكرار كرد و چون ناغضه متوجه شد كه ضحاك نامه را نخواهد خواند رونوشتى را كه همراهش بود بيرون آورد و براى مردم خواند. در اين هنگام وليد بن- عتبة بن ابى سفيان برخاست و مطالب حسان را تصديق كرد و ابن زبير را دشنام داد و تكذيب كرد. يزيد بن ابى النمس غسانى هم برخاست و نامه و سخنان حسان را تصديق كرد و بر ابن زبير دشنام داد. سفيان بن ابرد كلبى هم برخاست و سخن حسان را تصديق كرد و ابن زبير را دشنام داد. عمر بن يزيد حكمى برخاست سفيان را دشنام داد و ابن زبير را ستود و مردم مضطرب شدند و ضحاك بن قيس از منبر فرود آمد و دستور داد وليد بن عتبه و سفيان بن ابرد و يزيد بن ابى النمس را كه سخنان حسان را تصديق
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 274
كرده و به ابن زبير دشنام داده بودند بازداشت و زندانى كنند. در اين حال مردم به يكديگر افتادند. افراد قبيله كلب به عمر بن يزيد حكمى هجوم بردند و او را زدند و جامه هايش را پاره كردند خالد بن يزيد بن معاويه كه در آن هنگام پسر نوجوانى بود در حالى كه ضحاك بن قيس بالاى منبر بود دو پله از منبر بالا رفت و سخنان مختصرى گفت كه به آن خوبى سخن شنيده نشده بود و از منبر فرود آمد.
همين كه ضحاك بن قيس به خانه خود رفت افراد قبيله كلب به زندان رفتند و سفيان بن ابرد كلبى را از زندان بيرون آوردند، افراد قبيله غسان هم يزيد بن ابى النمس را از زندان بيرون آوردند. وليد بن عتبه گفت: اگر من هم از قبيله كلب يا غسان مى بودم از زندان بيرون آورده مى شدم. خالد و عبد الله دو پسر يزيد بن معاويه در حالى كه دايى هايشان از قبيله كلب همراهشان بودند آمدند و وليد را هم از زندان بيرون آوردند. ضحاك بن قيس به مسجد دمشق آمد و نشست و از يزيد بن معاويه نام برد و بر او دشنام داد. سنان كه از قبيله كلب بود و چوبدستى همراه خود داشت برخاست و ضحاك را زد. مردم كه در مسجد حلقه حلقه نشسته بودند و شمشيرهايشان همراهشان بود به يكديگر حمله بردند و زد و خورد كردند. قبيله قيس عيلان همگى مردم را به بيعت با ابن زبير فرامى خواندند، ضحاك هم با آنان بود. قبيله كلب به بيعت با بنى اميه به ويژه بيعت با خالد بن يزيد فرامى خواندند و در مورد خالد تعصب داشتند. ضحاك به دار الامارة رفت و سحرگاه آن روز هم براى گزاردن نماز صبح به مسجد نيامد.
و چون روز بر آمد پيام فرستاد و بنى اميه را فراخواند و آنان پيش او رفتند از ايشان پوزش خواست و پايدارى و خوبيهاى آنانرا متذكر شد و گفت او هواى چيزى كه ايشان را ناخوش آيد در سر ندارد. سپس گفت: شما براى حسان نامه بنويسيد ما هم نامه مى نويسيم كه حسان از اردن حركت كند و به جابيه بيايد، ما و شما هم از اينجا حركت مى كنيم تا به او برسيم و آنجا مردم به حكومت مردى از شما هماهنگ شوند. بنى اميه به اين موضوع راضى شدند و براى حسان كه در اردن بود نامه نوشتند ضحاك هم به او نامه يى نوشت و فرمان داد به جابيه بيايد و مردم شروع به فراهم آوردن وسايل سفر كردند. ضحاك بن قيس از دمشق بيرون رفت مردم هم بيرون رفتند و بنى اميه هم
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 275
حركت كردند و پرچم ها بسوى جابيه به حركت آمد. در اين هنگام ثور بن معن بن- يزيد بن اخنس سلمى پيش ضحاك آمد و گفت: تو نخست به فرمانبرى از ابن زبير دعوت كردى پذيرفتيم و با تو بيعت كرديم، و اينك پيش اين مرد عرب بيابان نشين قبيله كلب مى روى تا خواهر زاده خود، خالد بن يزيد را خليفه سازد ضحاك گفت: چاره صلاح چيست ثور گفت: صلاح آن است كه آنچه را پوشيده مى داشتيم آشكار سازيم و مردم را به اطاعت از ابن زبير فراخوانيم و در اين مورد جنگ كنيم. ضحاك با همراهانش راه خود را جدا ساخت و از بنى اميه و همراهان ايشان و قبايل يمن خود را بريد و در «مرج راهط» فرود آمد.
ابو جعفر طبرى مى گويد: درباره اينكه جنگ مرج راهط چه سالى بوده اختلاف است. واقدى مى گويد: در سال شصت و پنجم هجرت بوده و ديگران مى گويند به سال شصت و چهارم بوده است. طبرى مى گويد: بنى اميه و همراهانشان خود را در جابيه به حسان رساندند و حسان چهل روز پيشنمازى ايشان را بر عهده داشت و مردم با يكديگر مشورت مى كردند. ضحاك بن قيس از مرج راهط به نعمان بن بشير انصارى كه امير حمص بود نامه نوشت و از او يارى خواست و به زفر بن حارث، امير قنسرين، و نائل بن قيس كه امير فلسطين بود نامه نوشت و از آنان هم مدد خواست و همگان در اطاعت ابن زبير بودند و نيروهاى امدادى بر او فرستادند و سپاهيان در مرج راهط پيش ضحاك بن قيس جمع شدند. اما گروهى كه در جابيه بودند هواهاى مختلف در سر داشتند: مالك بن هبيره- سلولى كه هوادار يزيد بن معاويه بود، دوست مى داشت خلافت در فرزندان يزيد باشد.
حصين بن نمير سلولى كه هواخواه بنى اميه بود دوست مى داشت خلافت از مروان باشد. مالك بن هبيره به حصين گفت: بيا با اين نوجوان كه پدرش را خود زاييده ايم و خواهرزاده ماست بيعت كنيم و منزلتى را كه پيش پدرش داشتيم مى دانى و اگر با او بيعت كنى او ترا برگردن اعراب سوار مى كند و منظور مالك بيعت با خالد بن- يزيد بود. حصين گفت: به خدايى خدا سوگند كه ممكن نيست اعراب براى خلافت پير مردى را پيشنهاد كنند و ما خلافت پسر بچه يى را. مالك گفت: چنين مى پندارم كه هواى تو بر مروان است. به خدا سوگند، اگر مروان را به خلافت رسانى حتى نسبت
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 276
به تازيانه و بند كفش تو و سايه درختى كه زير آن بياسايى رشك خواهد برد. مروان پدر ده پسر و عموى ده برادر زاده و داراى ده برادر است و اگر با او بيعت كنيد بردگان ايشان خواهيد شد، ولى بر شما باد بيعت با خواهر زاده خودتان خالد بن- يزيد. حصين گفت: من در خواب قنديلى آويخته از آسمان ديدم و همه كسانى كه براى خلافت گردن كشيده اند كوشش مى كردند به آن دست يابند و دست هيچكس به آن نرسيد. مروان آمد و آنرا در دست گرفت. به خدا سوگند، او را خليفه مى سازيم.
و چون همگان بر بيعت با مروان هماهنگ شدند و حسان بن بجدل را هم به آن متمايل كردند روح بن زنباع جذامى برخاست، نخست حمد و ثناى خدا را بر زبان آورد و سپس گفت: اى مردم شما براى خلافت سخن از عبد الله بن عمر بن خطاب مى گوييد و مصاحبت او با پيامبر (ص) و پيشگامى او را در اسلام تذكر مى دهيد. آرى او همانگونه است كه مى گوييد ولى مردى ناتوان است و حال آنكه سالار امت محمد نمى تواند و نبايد ناتوان باشد. اما عبد الله بن زبير و اينكه گروهى از مردم درباره خلافت او و اين موضوع كه پدرش حوارى رسول خدا و مادرش اسماء ذات النطاقين دختر ابو بكر است سخن مى گويند. آرى به جان خودم سوگند، همانگونه است كه مى گوييد، ولى او مردى منافق است كه دو خليفه، يعنى يزيد و پدرش معاويه، را از خلافت خلع كرده و خونها ريخته و اتحاد مسلمانان را بر هم زده است. در حالى كه سالار امت محمد نمى- تواند منافق باشد. اما درباره مروان بن حكم بايد بگويم به خدا سوگند، هيچگاه در اسلام شكافى پديد نيامده مگر اينكه او آن را ترميم و اصلاح كرده است كسى است كه در جنگ خانه عثمان بن عفان از او دفاع و به خاطر او جنگ كرد و همان كسى است كه در جنگ جمل با على بن ابى طالب پيكار كرد. ما براى مردم چنين مصلحت مى بينيم كه با شخصى بزرگ بيعت كنند و بگذارند كوچك، جوان و بزرگ شود. منظورش از بزرگ مروان و از كوچك خالد بن يزيد بود.
تصميم مردم بر اين قرار گرفت كه نخست با مروان بيعت كنند و پس از او خالد بن يزيد خليفه باشد و پس از آن دو خلافت از آن عمرو بن سعيد بن عاص باشد. به اين شرط كه در دوره خلافت مروان اميرى دمشق با عمرو بن سعيد و اميرى حمص با خالد بن يزيد باشد. چون كار بر اين قرار گرفت، حسان بن بجدل، خالد بن يزيد را خواست و به او گفت: اى خواهر زاده مردم به سبب نوجوانى تو از خليفه ساختن
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 277
تو خوددارى كردند و حال آنكه من به خدا سوگند، اين حكومت را جز براى تو و خاندان تو نمى خواهم و با مروان هم بيعت نمى كنم مگر با در نظر گرفتن مصلحت شما. خالد گفت: چنين نيست كه، از يارى ما اظهار ناتوانى كردى. گفت: به خدا سوگند، اظهار عجز نكرده ام بلكه مصلحت همان چيزى است كه من انديشيده ام.
حسان سپس مروان بن حكم را خواست و به او گفت: اى مروان همگان به خلافت تو راضى نيستند، چه مصلحت مى بينى؟ مروان گفت: اگر خداوند اراده فرموده كه خلافت را به من ارزانى فرمايد هيچكس از خلق او نمى تواند مانع آن شود و اگر اراده فرموده باشد كه آنرا از من باز دارد هيچكس نمى تواند آنرا به من ارزانى دارد. حسان گفت: راست گفتى. حسان سپس به منبر رفت و گفت: اى مردم به خواست خداوند متعال فردا يكى از شما را بر شما خليفه مى سازم. پگاه فردا مردم گرد آمدند و منتظر ماندند. حسان به منبر رفت و با مروان بيعت كرد و مردم هم با او بيعت كردند و مروان از جابيه حركت كرد و در مرج راهط همان جايى كه ضحاك بن قيس فرود آمده بود [و براى جنگ آماده مى شد] فرود آمد [و قرارگاه ساخت ].
مروان، عمرو بن سعيد بن عاص را به فرماندهى ميمنه و عبيد الله بن زياد را به فرماندهى ميسره سپاه خود گماشت، و ضحاك بن قيس، زياد بن عمرو بن معاويه عتكى را بر ميمنه و ثور بن معن سلمى را بر ميسره خود گماشت. و يزيد بن ابى النمس غسانى به سبب بيمارى در دمشق ماند و در جابيه حضور نيافت. و همينكه ضحاك بن- قيس به مرج راهط رسيد، يزيد همراه افراد خاندان و بردگان خويش بر مردم دمشق شوريد و بر دمشق چيره شد و كارگزار ضحاك را از شهر بيرون كرد و خود برگنجينه هاى بيت المال دست يافت و براى مروان بيعت گرفت و از دمشق براى مروان نيروهاى امدادى و اموال و اسلحه فرستاد و اين نخستين پيروزى مروان بود. آنگاه در مرج راهط ميان مروان و ضحاك جنگ درگرفت و بيست شبانه روز طول كشيد. ياران ضحاك شكست خوردند و كشته شدند گروهى از اشراف شام هم كشته شدند و از قبيله قيس چندان كشته شدند كه در هيچ جنگى چنان نشده بود. ثور بن- معن سلمى هم كه ضحاك را از انديشه خود برگردانده بود كشته شد.
ابو جعفر طبرى مى گويد: روايت شده است كه در آن روز بشير بن مروان پرچمدار بود و اين رجز را مى خواند:
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 278
«همانا براستى بر عهده سالار است كه نيزه را خون آلوده كند يا آنرا درهم شكند» در اين جنگ عبد العزيز بن مروان زخمى بر زمين افتاد ولى نجات پيدا كرد. گويد: مروان از كنار مردى از قبيله محارب گذشت كه همراه تنى چند از ياران مروان بود، مروان به او گفت: خدايت رحمت كناد شمار شما را اندك مى بينم اى كاش به ديگر ياران خود ملحق مى شدى. گفت: اى امير المومنين فرشتگانى كه همراه ما براى يارى هستند برابر آن كسانى هستند كه مى گويى باز هم به آنان ملحق شويم. مروان خنديد شاد شد و به كسانى كه اطراف او بودند گفت: آيا نمى شنويد.
ابو جعفر طبرى مى گويد: قاتل ضحاك بن قيس مردى از قبيله كلب به نام زحنة بن عبد الله بود كه چون او را كشت و سرش را پيش مروان آورد در چهره مروان آثار افسردگى ظاهر شد و گفت: اينك كه سالخورده و استخوانهايم پوك شده و از عمرم چيزى باقى نمانده است به كوبيدن لشكرها به يكديگر روى آورده ام.
ابو جعفر طبرى مى گويد: روايت شده است كه چون با مروان بيعت شد و او مردم را به بيعت فرامى خواند اين ابيات را سرود: «چون كار را كارى سخت و دشوار ديدم افراد قبايل غسان كلب را به مقابله آنان بردم...» ابو جعفر طبرى مى گويد: پس از كشته ضحاك بن قيس مردم گريختند. حمصيان خود را به حمص رساندند و در آن هنگام نعمان بن بشير امير آن شهر بود. و او چون
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 279
از موضوع آگاه شد گريزان بيرون رفت و چون بار و بنه و فرزندانش همراهش بودند آن شب را سرگردان ماند در حالى كه صبح به كنار دروازه حمص رسيده بود او را كشتند. زفر بن حارث كلابى از قنسرين گريخت و خود را به قرقيسيا رساند كه عياض بن اسلم جرشى بر آن امارت داشت. عياض براى ورود او به شهر اجازه نداد. زفر سوگند خورد كه چون او نياز به حمام دارد اجازه دهد وارد شهر شود و به حمام برود و سپس از شهر بيرون خواهد رفت و سوگندش چنين بود كه در غير آن صورت زنهاى خود را طلاق مى دهد و بردگان خود را آزاد مى سازد و همينكه وارد شهر شد به حمام نرفت و در همان شهر ماند و عياض را از آن شهر بيرون كرد و خود در آن حصارى شد و افراد قبيله قيس عيلان هم پيش او جمع شدند. ناقل بن- قيس جذامى هم از فلسطين گريخت و خود را به مكه رساند و به ابن زبير پيوست.
بدينگونه تمام مردم شام مطيع فرمان مروان شدند و با استوارى پذيراى فرمانش گرديدند و او كارگزاران خويش را بر آنان گماشت. زفر بن حارث در اين باره چنين سروده است: «اى معشوقه من كه ترا پدرى نباشد، سلاح مرا نشانم ده كه مى بينيم جنگ جز حمله و سركشى نمى افزايد، برايم با سروش غيبى خبر رسيده است كه مروان خون مرا مى ريزد و زبانم را مى برد...» همچنين ابيات زير را هم زفر بن حارث سروده كه از اشعار حماسه است: «آيا اين كار در راه خداوند است كه بجدل و ابن بجدل زنده بمانند و ابن زبير كشته شود. دروغ مى گوييد سوگند به خانه خدا كه او را نخواهيد كشت...».
اما مرگ مروان و سبب آن چنين بوده است كه همانگونه كه گفتيم او به خلافت رسيده بود تا پس از او خلافت براى خالد بن يزيد بن معاويه مستقر گردد، ولى همينكه حكومتش استوار شد خواست براى دو پسرش عبد الملك و عبد العزيز براى پس از خود بيعت بگيرد در اين باره مشورت كرد. به او گفته شد: مادر خالد بن- يزيد بن معاويه را كه دختر ابو هاشم بن عتبة بن ربيعه بود به همسرى بگيرد تا بدينگونه از منزلت خالد كاسته شود و در صدد خلافت برنيايد. مروان چنان كرد.
جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 3، ص 280
سپس روزى ضمن بگو مگويى كه ميان مروان و خالد صورت گرفت و مجلس انباشته از سران قوم بود مروان به خالد گفت: اى پسر زنى كه «نشيمنگاهش خيس است» ساكت باش. خالد گفت: آرى به جان خودم سوگند كه تو موتمن خائنى و در حالى كه مى گريست از مجلس بيرون رفت. او كه نوجوانى بود پيش مادر خويش رفت و موضوع را به او گفت. مادرش گفت: آرام بگير و مبادا كه مروان در تو ناراحتى ببيند من خودم كار او را كفايت مى كنم. و چون مروان پيش مادر خالد آمد پرسيد: خالد به تو چه گفت؟ گفت: چه مى بايست بگويد؟ مروان گفت: آيا از من شكايت نكرد گفت: خالد براى تو بيش از آن احترام قائل است كه از تو گله گزارى كند. گفت: راست مى گويى. مادر خالد چند روزى درنگ كرد تا آنكه روزى مروان در خانه او خوابيد. او با كنيزكان خود قرار گذاشته بود، آنان برخاستند گليم ها و پشتى ها را روى مروان نهادند و بر آن نشستند تا او را خفه كردند و اين كار در ماه رمضان بود.
و به گفته واقدى مروان در آن هنگام شصت و سه ساله بود. ولى هشام بن محمد كلبى مى گويد: مروان در آن هنگام هشتاد و يك سال داشته، و مدت خلافت او نه ماه بوده است و گفته شده است. ده ماه بوده است، او در آن هنگام كه دبير عثمان بود از خود عثمان بيشتر فرمان صادر مى كرد و از او بر كارها مسلطتر بود و هر لطفى هم كه مى خواست نسبت به هر كس انجام مى داد و اين موضوع از بزرگترين عوامل خلع و قتل عثمان بود. گروهى گفته اند ضحاك بن قيس چون در مرج راهط فرود آمد مردم را براى بيعت با ابن زبير دعوت نمى كرد بلكه براى بيعت با خود دعوت مى كرد و با او كه قريشى بود به خلافت بيعت شد. ولى آنچه بيشتر گفته اند و مشهورتر است اين است كه او براى ابن زبير دعوت مى كرده است.
