ترجمه و شرح خطبه 116 نهج البلاغه؛ بخش اول: کوتاهی نکردن در رسالت

در اندرز به ياران:
«ارسله داعيا الي الحق و شاهدا علي الخلق» (خداوند سبحان پيامبر را براي دعوت بسوي حق و شاهد بر خلق فرستاد).
رسالت پيامبر دعوت بر حق بود نه دعوت به امور باطل و نه دعوت به امور مشتبه و ابهام‌انگيز:
پيامبر مردم را به آن اموري كه خود بالضروره براي تحصيل آنها نهايت كوشش را داشتند و زندگي طبيعي آنان بدون آن امور امكان‌پذير نبود، دعوت نمي‌كرد. پيامبر مردم را به سوي خود نيز دعوت نمي‌فرمود كه آنان را دور خود جمع كند و براي تاختن در ميدان مراد اين دنياي زودگذر مركبي بدست بياورد. اگر مقصود آن برگزيده‌ي خدا اينگونه مسائل بود، بزرگان عرب در آن زمان عموما و بزرگان قريش خصوصا اين مركب و ميدان را براي او آماده مي‌كردند مشروط به اينكه كاري با عقائد و فرهنگ جامد و تقليدي و اموال و اعتبارات دنيوي آنان نداشته باشد و ميدانيم كه اين مقصود بدون در حدود 80 جنگ و دفاع و سختي‌هاي مهلك و گرفتاريهاي شعب ابيطالب و از دست دادن محبوبترين ياران حاصل مي‌گشت، ولي ما ديديم كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله با توجه به تكليف «فاستقم كما امرت» (همانگونه كه مامور شده‌اي استقامت نما) «فاصدع بما تومر» (آنچه را كه مامور به ابلاغش شده‌اي با صراحت كامل اعلان كن) بدون كمترين پروا از هرگونه محروميتها و تهمتها و توهين‌ها و حتي بدون كمترين هراس از مرگ خود و نزديكترين پيوستگان و يارانت حركت كن. آن پيامبر بزرگوار مطابق آيات قرآني و منابع حديثي و تاريخي كمترين سستي و قصور در ابلاغ رسالت ننموده و تا آخرين لحظات زندگي مباركش تكليف ابلاغ رسالت را با كمال جديت امتثال نمود.
اين مطلب را هم در اينجا يادآور ميشويم كه آن حالات روحاني بي‌نظير و آن اخلاق عظيم كه قرآن وجود آنرا در پيامبر اكرم بما خبرمي‌دهد: و انك لعلي خلق عظيم (و قطعا تو داراي اخلاق باعظمت هستي) و آن اراده و تصميم و جديت كه در همه‌ي لحظات زندگي- در گفتار و كردار آن بزرگوار ديده شده است. و آن عبادات شبانگاهي بدون اعتقاد و ايمان باين كه دعوت او از حق و بر حق و به سوي حق است، امكان‌پذير ميباشد.
****
«فبلغ رسالات ربه غير وان و لا مقصر، و جاهد في الله اعدائه غير واهن و لا معذر. امام من اتقي و بصر من اهتدي» (آن برگزيده محبوب رسالتهايي را كه از پروردگارش گرفته بود بدون ضعف و تقصير به مردم تبليغ فرموده و در راه خدا با دشمنان خدا بدون سستي و عذرخواهي غير موجه جهاد نمود. تلاش و تكاپوي شديد پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم در تعليم و تربيت انسانها و به فعليت رساندن استعدادهاي تكاملي خويشتن باضافه‌ي كوششهائي كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم پيش از دوران بعثت با كمال خلوص در تكاليف الهي خود انجام داده است كه در تحصيل آمادگي براي حمل بار سنگين رسالت موثر بوده است، پس از رسيدن به آن مقام والا لحظه‌اي از تلاش و تكاپو فروگذاري نفرموده است. اين كوششها و تلاشها بطور كلي در دو قسمت انجام گرفته است:
قسمت يكم- در راه به فعليت رساندن استعدادهاي تكاملي خود بوده است. اگر چه اين قسمت شامل انجام دادن هرگونه تكليف فردي و اجتماعي مي‌گردد، ولي آنچه بطور مستقيم موجب ارتباط او با معبود يگانه‌اش بوده است، عبادات شخصي بود كه با يك صفا و خلوص و جديت فوق‌العاده بجاي مي‌آورده است. دلائل اين قسمت از انجام تكاليف، باضافه‌ي منابع حديثي در آيات قرآني فراوان آمده است. از آنجمله:
1- طه. ما انزلنا عليك القرآن لتشقي (طه و ما قرآن را براي تو نازل نكرديم كه خود را به مشقت بيندازي) تفاسير معروف شيعه و سني اتفاق نظر دارند كه اين آيه براي جلوگيري پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم از عبادتهاي مشقت بار نازل شده است.
2- يا ايها المزمل. قم الليل الا قليلا. نصفه او انقص منه قليلا. او زد عليه و رتل القرآن ترتيلا. انا سنلقي عليك قولا ثقيلا. ان ناشئه الليل هي اشد وطأ و اقوم قيلا. ان لك في النهار سبحا طويلا (اي پيچيده در لباسش، شب را (براي عبادت) برخيز مگر اندكي- نيمي از شب با كمي از نيم شب را. يا مقداري به نيمي از شب بيفزا و قرآن را خوب تلاوت كن. ما بزودي سخني سنگين براي تو القاء خواهيم كرد. (قرآن را كه سخني است الهي و بسيار سنگين و باعظمت كه قطعا به صفاي دروني بسيار عالي نيازمند است و اين صفاي دروني بدون شب بيداري‌ها و عبادتهاي شبانگاهي حاصل نخواهد گشت) قطعي است حادثه‌ي (معنوي و روحاني) شبانگاهي بيشتر عامل ثبات قدم و بيان صحيح‌تر ميباشد، (باز) براي تست در هنگام روز تسبيح طولاني).
3- و من الليل فتهجد به نافله لك عسي ان يبعثك ربك مقاما محمودا (و مقداري از شب را براي عبادت بيدار باش، اين عبادت شبانگاهي براي تو تكليف مخصوصي است (غير از ديگر مسلمين) باشد كه پروردگار تو ترا بمقامي پسنديده و والا برانگيزد.)
قسمت دوم- كوشش و تلاش و تحمل در راه ابلاغ رسالت الهي كه به او واگذار شده بود. مقداري منابع قرآني اين قسمت بقرار زير است:
يك- صبر و تحمل شدائد در راه ابلاغ رسالت فاصبر كما صبر اولواالعزم من الرسل … (صبر كن براي ابلاغ رسالت همانگونه كه رسولان اولواالعزم صبر كردند).
تبصره: در تفسير كلمه اولواالعزم اختلاف نظري ميان مفسران وجود دارد. سه احتمال در معناي عزم داده شده است: احتمال يكم بمعناي صبر و شكيبايي است. احتمال دوم بمعناي وفاء به عهدي است كه خداوند از انبياء عليهم‌السلام گرفته است. احتمال سوم حكم و شريعت كلي است. اين معني در رواياتي كه از ائمه‌ي معصومين عليهم‌السلام وارد شده است، متعين است. اين رسولان اولواالعزم در روايات مزبور پنج نفرند كه عبارتند از حضرت نوح و ابراهيم و موسي و عيسي و محمد صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين. دليلي كه بر انحصار اولواالعزم در پنج بزرگوار فوق آورده شده است، آيه‌ايست كه مي‌فرمايد:
1- شرع لكم من الدين ما وصي به نوحا و الذين اوحينا اليك و ما وصينا به ابراهيم و موسي و عيسي … (خداوند متعال براي (شما تشريع فرموده است از دين آنچه را كه به نوح توصيه نموده و آنچه كه به تو وحي كرديم و آنچه كه به ابراهيم و موسي و عيسي توصيه كرديم … )
2- و اتبع ما يوحي اليك و اصبر حتي يحكم الله و هو خير الحاكمين (و پيروي كن از آنچه بتو وحي ميشود و صبر كن تا آنگاه كه خدا حكم كند و او است بهترين حكم‌كنندگان)
3- و اصبر و ما صبرك الا بالله و لا تحزن عليهم (و صبر كن و نيست صبر تو مگر بياري خدا (در راه خدا) و براي وضع آنان اندوه مخور)
4- و اصبر نفسك مع الذين يدعون ربهم بالغدواه و العشي … (به صبر وادار كن نفس خود را با مردمي كه پروردگارشان را در صبحگاه و شامگاه مي‌خوانند).
دو- اندوه و حسرت خوردن پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم درباره‌ي جهل و دوري مردم زمان خود از رشد و كمال انساني و بي‌اعتنايي آنان به رسالت انسان‌ساز آن بزرگواران و علاقه‌ي شديدي كه به ادامه‌ي جاهليت نشان ميدادند. و از آنجمله:
افمن زين له سوء عمله فرآه حسنا فان الله يضل من يشاء و يهدي من يشاء فلا تذهب نفسك عليهم حسرات ان الله عليم بما يصنعون (آيا كسي كه عمل (ناشايستش) براي او آراسته و آنرا زيبا مي‌بيند (بهتر است يا كسي كه اعمال صالحه انجام مي‌دهد) خداوند متعال گمراه مي‌كند كسي را كه مشيتش به آن متعلق شود و به همين ترتيب هدايت مي‌كند كسي را كه بخواهد، پس جان تو حسرتها درباره‌ي گمراهي آنان از كالبد بدن بدر نرود (خود را براي تبهكاريهاي آنان مكش) خداوند متعال مي‌داند آنچه را كه عمل
مي‌كنند.)
تبصره: در بعضي از مباحث اين مجلدات اشاره‌اي به تفسير تعلق مشيت خداوندي بر هدايت و ضلالت مردم نموده‌ايم مناسب مي‌بينيم كه در اين مبحث نيز بطور مختصر مطلبي را بيان نمائيم. تفاوت مابين اراده و مشيت خداوند در اين است كه منشاء و يا انگيزه‌ي اراده‌ي خداوندي، حكمت بالغه‌ي آن مقام شامخ است كه عالم هستي و جريانات موجود در آنرا بوجود آورده است. ولي مشيت خداوندي چه در صيغه‌ي شاء و چه در صيغه‌ي يشاء عبارتست از اراده‌اي كه ناشي از بوجود آمدن مقدمه يا مقدمات اختياري بوسيله خود انسانها.
بعنوان مثال در مثلي كه خداوند متعال در قرآن درباره‌ي دو نفر صاحب باغ آورده كه يكي از آندو كافر و ديگر مومن است، آن صاحب باغ كه كافر است وارد باغ خود مي‌شود «و دخل جنته و هو ظالم لنفسه قال ما اظن ان تبيد هذه ابدا. و ما اظن الساعه قائمه و لئن رددت الي ربي لاجدن خيرا منها منقلبا» آن كافر داخل در باغ خود شد در حاليكه (به جهت تكبر) بخود ظلم كرده بود، گفت: گمان نمي‌برم هرگز اين باغ من از بين برود و من گمان نمي‌كنم قيامتي برپا شود (كه اين باغ من رو به فنا برود و اگر چنين شد و قيامتي قائم شد) و من بسوي پروردگارم برگشتم، بهتر از آن را در موقعيت وصول به سرنوشت نهائي دريافت خواهم كرد) قال له صاحبه و هو يحاوره اكفرت بالذي خلقك من تراب ثم من نطفه ثم سواك رجلا. لكنا هو الله ربي و لا اشرك بربي احدا. و لولا اذ دخلت جنتك قلت ما شاء الله لا قوه الا بالله … (رفيقش در حاليكه با او گفتگو مي‌كرد به او گفت: آيا به آن خدائي كفر مي‌ورزي كه ترا از خاك و سپس از نطفه آفريد و سپس ترا به خلقت مردي رسانده است. اما (اعتقاد ما چنين است) آن خداوند است كه پروردگار من است و من هيچ احدي را به پروردگار خود شريك قرار نمي‌دهم. آيا بهتر نبود كه وقتي كه داخل باغت شدي بگوئي: اينست آنچه خدا خواسته است (مشيت او بوجود آورده است (مشيت او بوجود آورده است) و هيچ قوه‌اي نيست مگر به سببيت خدا.)
در اين آيه‌ي شريفه مي‌بينيم كه خداوند بوجود آمدن باغ بوسيله‌ي درختان و زراعت را به مشيت خداوندي نسبت مي‌دهد با اينكه قطعا صاحب باغ زحمتها كشيده و كوششها نموده و آن محل را بصورت باغ درآورده يا باغ بودن آن را ادامه داده است.
پس مي‌بينيم مشيت خداوندي بر اجراي قوانين هستي بر طبق اعمال اختياري انسانها بجريان افتاده است. ان الله لا يستحيي ان يضرب مثلا ما بعوضه فما فوقها فاما الذين آمنو فيعلمون انه الحق من ربهم و اما الذين كفروا فيقولون ماذا اراد الله بهذا مثلا يضل به كثيرا و يهدي به كثيرا و ما يضل به الا الفاسقين. (خداوند از اينكه مثلي از مگس و بالاتر از آن (را براي هدايت مردم) بياورد، شرم نمي‌كند. پس كساني كه ايمان آورده‌اند ميدانند كه اين مثل حق از طرف پروردگار آنان مي‌باشد و اما كساني كه كفر ورزيده‌اند مي‌گويند مقصود خدا از اين مثل چيست كه اشخاص فراواني را گمراه و عده‌ي فراواني را هدايت مينمايد (و خداوند متعال) گمراه نمي‌كند مگر كساني را كه (باختيار خود) منحرف مي‌شوند).
سه- غصه و اندوه فراواني كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم بجهت مقاومت تبهكاران در برابر رسالت آن بزرگوار و عدم پذيرش عوامل رشد و كمال تحمل مي‌فرمودند. آيات مربوط به اين مسئله فراوان است. از آن جمله :
1- و قال الذين كفروا اءذا كنا ترابا و آباوناء انا لمخرجون. لقد وعدنا هذا نحن و آباونا من قبل ان هذا الا اساطير الاولين. قل سيروا في الارض فانظروا كيف كان عاقبه المجرمين. و لا تحزن عليهم و لا تكن في ضيق مما تمكرون (و آنانكه كفر ورزيدند، گفتند آيا پس از آنكه ما و پدران ما خاك شديم از آن خاك بيرون خواهيم آمد. براي ما و پدران ما پيش از اين، همين وعده داده شده بود، نيست اين مدعا مگر افسانه‌هاي گذشتگان به آنان بگو در روي زمين به سير و تحقيق بپردازيد و بنگريد كه عاقبت كار گنهكاران بكجا رسيد. و براي آنان اندوهگين مباش و از مكرهاي آنان خود را در تنگناي قرار مده).
2- و لا يحزنك الذين يسارعون في الكفر … (و اندوهگين نسازد ترا كساني كه براي كفر ورزيدن شتاب مي‌كنند) نتيجه اين تلاش‌ها و تكاپوها بود كه به مقام بسيار والائي از پيشوايان مطلق براي مردمي كه تقوي مي‌ورزند نائل آمد و وسيله‌ي بينائي براي انسانهايي گشت كه راه هدايت را پيش گرفته‌اند، همانگونه كه خداوند سبحان مقام امامت را به حضرت ابراهيم خليل پس از آنكه با تلاش و تحمل سخت ترين شدائد در برآمدن از عهده‌ي آزمايشات سخت عنايت فرمود.