ترجمه و شرح خطبه 145 نهج البلاغه؛ بخش اول: نعمتهای ناپایدار دنیا

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 5، ص: 636-627

از خطبه هاى امام عليه السلام كه درباره ناپايدارى دنيا ايراد فرموده است.

خطبه در يك نگاه:
مجموع اين خطبه ناظر به دو مطلب است، بخش اوّل اشاره به ناپايدارى دنيا و ناپايدارى نعمت هاى آن است، و دقت در جمله هاى اين خطبه انسان را به واقعيت اين جهان ناپايدار بيش از پيش آشنا مى سازد و نكته هايى در آن است كه هر شنونده اى را از خواب غفلت بيدار مى كند. و بخش دوّم پيرامون نكوهش از بدعت ها سخن مى گويد، كه هر گاه بدعتى در ميان مردم رايج شود، سنّتى به فراموشى سپرده خواهد شد.

تضادّ نعمتهاى دنيا:
در اين بخش از خطبه امام (عليه السلام) به ناپايدارى دنيا و آفاتى که از هر سو انسان را تهديد مى کند اشاره مى فرمايد; و در سه جمله کوتاه و پر معنا، بخش عمده اين آفات منعکس شده، مى فرمايد : «اى مردم ! شما در اين جهان هدفى هستيد که تيرهاى مرگ يکى بعد از ديگرى به سوى شما پرتاب مى شود، همراه هر جرعه اى، بيم گلوگير شدن است، و با هر لقمه اى امکان گرفتن راه نفس، به هيچ نعمتى از دنيا نمى رسيد جز اين که نعمت ديگرى را از دست مى دهيد !» (أَيُّهَا النَّاسُ، إنَّمَا أَنْتُمْ فِي هذِهِ الدُّنْيَا غَرَضٌ(1) تَنْتَضِلُ فِيهِ الْمَنَايَا، مَعَ کُلِّ جَرْعَة شَرَقٌ(2)، وَفي کُلِّ أَکْلَة غَصَصٌ(3) ! لاَ تَنَالُونَ مِنْهَا نِعْمَةً إلاَّ بِفِرَاقِ أُخْرَى).
از يکسو اشاره به آفات مرگزا، اعم از فردى مانند انواع بيماريها، حمله حيوانات، درگير شدن با افراد شرور، سقوط از بلندى و مانند آن و آفات جمعى مانند زلزله ها، سيلها، قحطيها و جنگها مى کند.
و از سوى ديگر همراه بودن هر نعمتى با نقمت، و هر پيروزى با مشکلات را ياد آور مى شود، که ساده ترين آن همان است که امام (عليه السلام) در عبارت خود بيان فرموده و آن اين که : همان زمان که انسان آب گوارايى را مى نوشد، ممکن است در مجراى تنفس او وارد شود، و او را خفه کند، و در همان هنگام که غذاى لذيذى را مى خورد، ممکن است گلوگير او گردد، و به مرگش بينجامد.
واز سوى سوّم به تضادّ مواهب مادى دنيا اشاره کرده، مى فرمايد : آنها قابل جمع نيستند، انسان به يکى مى رسد، از ديگرى جدا مى شود، مثلاً از نعمت فرزند محروم است، خدا فرزندانى به او مى دهد ولى فرزندان آسايش او را سلب مى کنند. و يا اين که فقير است و مالى ندارد، و سخت در زحمت است، خداوند اموالى به او مى بخشد امّا حفظ و مديريت اموال، مجالى براى استراحت او نمى دهد. مرکب ندارد، گرفتار مشکلات است، ولى با پيدا کردن مرکب، انواع هزينه ها و مشکلات نگهدارى و امثال آن دامان او را مى گيرد، و به همين ترتيب هر نعمتى را به چنگ مى آورد، نعمتى را از دست مى دهد.
و به گفته «حافظ» :
شکوه تاج سلطانى که بيم جان درآن درج است
کلاهى دلکش است اما به دردسر نمى ارزد
يا به گفته «شهريار» :
دل خوش داشتم و ديگر هيچ نه متاع خوش و نه منزل خوش
حاليا مَرْدَم و دارم همه چيز ليک آنچه که ندارم دل خوش
تعبير به «تَنْتَضِلُ» با توجه به اين که، اين واژه در مورد کسانى به کار مى رود که در مسابقه تيراندازى شرکت دارند، نشان مى دهد که گويى آفات دنيا براى هدف گرفتن حيات انسان با هم مسابقه مى دهند.
و تعبير «مَنَايَا» که جمع «مَنِيَّة» به معنى مرگ است اشاره به اشکال مختلف مرگ و ميرهاست، خواه فردى باشد، يا جمعى، که در بالا به آن اشاره شد.
گاه تصور مى شود که جمله «لاَ تَنَالُونَ مِنْهَا...» تعبير ديگرى از جمله «مَعَ کُلِّ جَرْعَة شَرَقٌ...» مى باشد، در حالى که اين دو جمله دو معنى متفاوت دارد. جمله «مَعَ کُلِّ جَرْعَة شَرَقٌ...»، اشاره به اين است که در کمين هر نعمتى آفتى نشسته است، اما جمله «لاَ تَنَالُونَ مِنْهَا...» اشاره به اين است که اگر آفتى هم در بين نباشد، نعمت هاى جهان با هم جمع نمى شوند، به يکى مى رسى از ديگرى جدا مى شوى.
در ادامه اين سخن امام (عليه السلام) به شرح زيبايى از جمله قبل که فرمود : به هر نعمتى برسى نعمت ديگرى را از دست مى دهى، پنج نمونه روشن را در پنج جمله بيان مى فرمايد. مى گويد : «هيچ کس از شما يک روز عمر نمى کند، مگر اين که از مجموعه حيات وى روزى کاسته مى شود، و غذايى بر او افزوده نمى گردد، مگر اين که از آن مقدار روزيى که برايش تعيين شده به همان اندازه کم مى شود، هيچ اثرى از او زنده نمى شود، جز اين که اثر ديگرى از او مى ميرد، و چيزى براى او تازه نمى شود، مگر اين که تازه اى از او کهنه مى گردد، و هيچ چيز براى او نمى رويد، جز اين که چيزى از او درو مى شود» (وَلاَ يُعَمَّرُ مُعَمَّرٌ مِنْکُمْ يَوْماً مِنْ عُمُرِهِ إلاَّ بِهَدْمِ آخَرَ مِنْ أَجَلِهِ، وَلاَ تُجَدَّدُ لَهُ زِيَادَةٌ فِي أَکْلِهِ إلاَّ بِنَفَادِ مَا قَبْلَهَا مِنْ رِزْقِهِ; وَلاَ يَحْيَا لَهُ أَثَرٌ، إلاَّ مَاتَ لَهُ أَثَرٌ; وَلاَ يَتَجَدَّدُ لَهُ جَدِيدٌ إلاَّ بَعْدَ أَنْ يَخْلَقَ(4) لَهُ جَدِيدٌ; وَلاَ تَقُومُ لَهُ نَابِتَةٌ إلاَّ وَتَسْقُطُ مِنْهُ مَحْصُودَةٌ(5)).
آرى ! هنگامى که انسان طفل است، شادابى مخصوصى دارد، بعد که به جوانى مى رسد، و نشاط جوانى در او زنده مى شود، شادابى طفوليّت از بين رفته است، و هنگامى که در مرحله پيرى گام مى نهد، و وجود او مجموعه اى از تجارب و آگاهيها مى شود، نشاط جوانى را از دست داده است، همچنين خداوند نعمت فرزند به انسان مى دهد، اما چيزى نمى گذرد که پدر را از دست مى دهد، دوستان جديدى پيدا مى کند، در حالى که دوستان قديم از او گرفته مى شوند، و به همين ترتيب به هرنعمتى مى رسد، نعمت ديگرى را از دست مى دهد، و اين طبيعت زندگى دنيا و مواهب مادى است، که براى هيچ کس در هيچ زمان و مکان، همه آنها يکجا جمع نمى شود، به هر کدام برسى، ديگرى را از دست خواهى داد، و اين هشدارى است به همه انسانها، که به نعمتهاى دنيا دل نبندند، و دل در گرو آنها ننهند، تعبير به «وَلاَ يَحْيَا لَهُ أَثَرٌ ...» اشاره به اين است که اگر انسان آثارى از خود به يادگار مى گذارد ـ خواه آثار علمى باشد يا بناهاى خير و عام المنفعه ـ حتماً به خاطر آن نيروهايى از فکر و جسم خودرا از دست مى دهد.
و تعبير «لاَ تَقُومُ لَهُ نَابِتَةٌ ...» مى تواند اشاره به موهبت فرزندان و نوه ها باشد، که هر زمان آنها رشد و نمو مى کنند خويشاوندان بزرگتر او تدريجاً از دست مى روند، و ممکن است اشاره به هرگونه نمو و رويشى باشد، مثلاً انسان در گوشه اى از باغ خود نهالهاى تازه اى پرورش مى دهد، در حالى که در گوشه ديگر درختان کهن يکى پس از ديگرى پژمرده يا خشک مى شود.
و در پايان اين بخش مى فرمايد : «(و از همه مهمتر اين که) اصول و ريشه هاى ما، درگذشتند، و ما فروع و شاخه هاى آنها هستيم، آيا شاخه بعد از رفتن ريشه، بقايى دارد» (وَقَدْ مَضَتْ أُصُولٌ نَحْنُ فُرُوعُهَا، فَمَا بَقَاءُ فَرْع بَعْدَ ذَهَابِ أَصْلِهِ !).
اشاره به اين که با توجه به اين که پدران و نياکان ما همگى رفتند و در طريق فنا گام نهادند، ما نبايد انتظار بقا داشته باشيم; زيرا فرع زائد بر اصل غير ممکن است. بنابراين دير يا زود بايد جاى خودرا به آيندگان بسپاريم.
* * *
نکته:
امام (عليه السلام) ترسيم بسيار دقيق و ظريفى در اين بخش از دنيا فرموده است.
آرى ! دنيايى که در آن زندگى مى کنيم دورنمايى دارد که با منظره آن بسيار متفاوت است، دورنمايى از کاخها، ثروتها، نعمتها، زيباييها و شاديها، اما هنگامى که به آن نزديک مى شويم، چهره زشت خودرا به ما نشان مى دهد. از يکسو ـ همان طور که امام (عليه السلام) اشاره فرمود ـ انسان دائماً در دنيا هدف تيرهاى آفات و بلاهاست، به گونه اى که يک ساعت آينده خودرا نمى تواند پيش بينى کند، از سوى ديگر در کنار هر موهبتى، مصيبتى است، و در کنار هر گلى خارى و از سوى سوّم به هر نعمتى مى رسيم از ديگرى باز مى مانيم.
زندگى محقّرى داريم ولى توأم با آرامش، آرزو مى کنيم کاش اين زندگى گسترده مى شد، اما اگر به آرزوى خود برسيم، چهره خشن مشکلات نمايان مى شود، نگهدارى اموال و ثروت، خود مشکل بزرگى است، چشم حسودان به آن دوخته شده، بدخواهان آرزوى زوال آن را دارند، دزدان در کمينند، تنگ نظران مرتباً ايراد مى کنند و گاه خيانت همکاران و معاونان بر آنها نيز افزوده مى شود، و انبوهى از مشکلاتى را همچون آوار يک زلزله بر سر انسان فرود مى آورد، و آرامش انسان را به کلى از بين مى برد، و بيماريهاى گوناگونى که از استرسها عارض انسان مى شود از در وارد مى گردد.
تا جوان هستيم خام هستيم، هنگامى که پخته مى شويم ناتوان مى گرديم، آن گاه که توان بهره گيرى از مال داريم، دستمان خالى است، و آن گاه که صاحب چيزى مى شويم، توان بهره گيرى از آن را نداريم. آيا به دنيايى با اين صفات مى توان دل بست، و براى آن سينه چاک کرد.
مى گويند : يکى از نزديکان پادشاهى از پادشاهان پيشين، از او تقاضا کرد که ساعتى او را بر تخت بنشاند، و زمام مملکت را به او بسپارد، و همه درباريان را به اطاعت او فراخواند، تا لذت سلطنت کردن را بچشد، پادشاه خواسته او را پذيرفت ولى دستور داد خنجر آبدارى را بر يک مو ببندند، و درست بالاى تخت سلطنت آن جايى که او مى نشيند آويزان کنند، آن شخص هنگامى که روى تخت نشست از خوشحالى در پوست نمى گنجيد، ناگهان چشمش به خنجرى افتاد که تنها به يک مو آويزان بود، بدنش لرزيد، چون احتمال مى داد هر لحظه بر سر او فرود آيد، مى خواست فرار کند گفتند ساعتى بنشين تا زمان تو پايان يابد، او با ترس و وحشت نشسته بود و پيوسته دعا مى کرد کى مى شود که زمان او پايان گيرد، و از اين منطقه خطرناک بگذرد. او فهميد که اگر سلطنت دورنماى زيبايى دارد، هزاران خطر اطراف آن را گرفته است، حتى ممکن است نزديکترين نزديکان انسان ـ همان طور که تاريخ به ياد دارد ـ قصد جان انسان کند، و با اين همه مشکلات که در زندگى مادى دنياست، بقا و دوامى ندارد، تا انسان تلاش مى کند و با هزاران خون جگر وسايل رفاهى فراهم مى سازد، بايد برچيند و راهى ديار آخرت شود، و به گفته يکى از آخرين خلفاى جبّار اموى : «لَمّا حَلاَلَنا الدَّهْرُ خَلاَ مِنّا; آن زمان که زندگى براى ما شيرين شد از ما جدا گشت»(6).
يا به گفته آن شاعر با ذوق :
اهل دنيا چون مسافر، خفت و خوابى ديد و رفت          در مسافرخانه دنيا، شبى خوابيد ورفت
خفته شب خواب هايى نغز و شيرين ديده بود          بامدادان تا به هوش آمد همه پاچيد و رفت
صيحه اش ناگه بگوش آمد که دکان تخته کن          ور بساطى چيده بود از هول جان برچيد و رفت
گو بر آر اى پير غافل سر به غوغاى رحيل          همرهان بستند بار و کاروان کوچيد و رفت
خار زاراست اين جهان ليکن به سود آخرت           مى توان از وى گل مقصود خود را چيد و رفت!(7)
****
پی نوشت:
1. «غرض» به معنى چيزى است که به سوى آن تيراندازى مى کنند و به فارسى به آن «هدف» مى گويند.
2. «شَرَق» معنى مصدرى دارد به معنى گلوگير شدن با آب است.
3. «غصص» آن نيز معنى مصدرى دارد و به معنى گلوگير شدن با غذاست.
4. «يخلق» از مادّه «خلوق» به معنى کهنه شدن است و «يَخْلُقُ» از مادّه «خلق» به معنى آفريدن است و در جمله بالا معنى اوّل ارائه شده است.
5. «محصودة» از مادّه «حصد» و «حصاد» (بر وزن غصب) به معنى درو کردن گرفته شده و لذا «محصود» چيزى است که درو شده است.
6. في ظلال نهج البلاغه، جلد 4 صفحه 389.
7. سند خطبه: بخشى از اين خطبه را ابن شعبه حرّانى در كتاب تحف العقول در ضمن خطبه اى كه به عنوان خطبه وسيله معروف شده، آورده است و مرحوم شيخ مفيد نيز در كتاب ارشاد با تفاوت مختصرى ذكر كرده است. مرحوم شيخ طوسى نيز در كتاب امالى آن را ذكر كرده است. در اشعار ابو العتاهيه نيز به مضمون بعضى از جمله هاى اين خطبه اشاره شده است كه احتمالًا از كلام مولا على عليه السلام گرفته است. در كلمات قصار، در حكمت 191 نيز بخش هايى از اين خطبه آمده است.(مصادر نهج البلاغه، جلد 2 صفحه 323).