ترجمه و شرح خطبه 182 نهج البلاغه؛ بخش اول: ایمان و شکرِ شایستۀ خدا

۰۹ اسفند ۱۳۹۵ 0 معارف

متن نهج البلاغه

نهج البلاغه ( نسخه صبحی صالح )

رُوِيَ عَنْ نَوْفٍ الْبَكَالِيِّ قَالَ خَطَبَنَا بِهَذِهِ الْخُطْبَةِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيٌّ (علیه السلام) بِالْكُوفَةِ وَ هُوَ قَائِمٌ عَلَى حِجَارَةٍ نَصَبَهَا لَهُ جَعْدَةُ بْنُ هُبَيْرَةَ الْمَخْزُومِيُّ وَ عَلَيْهِ مِدْرَعَةٌ مِنْ صُوفٍ وَ حَمَائِلُ سَيْفِهِ لِيفٌ وَ فِي رِجْلَيْهِ نَعْلَانِ مِنْ لِيفٍ وَ كَأَنَّ جَبِينَهُ ثَفِنَةُ بَعِيرٍ، فَقَالَ (علیه السلام):
حمد اللّه و استعانته:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي إِلَيْهِ مَصَائِرُ الْخَلْقِ وَ عَوَاقِبُ الْأَمْرِ، نَحْمَدُهُ عَلَى عَظِيمِ إِحْسَانِهِ وَ نَيِّرِ بُرْهَانِهِ وَ نَوَامِي فَضْلِهِ وَ امْتِنَانِهِ؛ حَمْداً يَكُونُ لِحَقِّهِ قَضَاءً وَ لِشُكْرِهِ أَدَاءً وَ إِلَى ثَوَابِهِ مُقَرِّباً وَ لِحُسْنِ مَزِيدِهِ مُوجِباً؛ وَ نَسْتَعِينُ بِهِ اسْتِعَانَةَ رَاجٍ لِفَضْلِهِ، مُؤَمِّلٍ لِنَفْعِهِ، وَاثِقٍ بِدَفْعِهِ، مُعْتَرِفٍ لَهُ بِالطَّوْلِ، مُذْعِنٍ لَهُ بِالْعَمَلِ وَ الْقَوْلِ؛ وَ نُؤْمِنُ بِهِ إِيمَانَ مَنْ رَجَاهُ مُوقِناً وَ أَنَابَ إِلَيْهِ مُؤْمِناً وَ خَنَعَ لَهُ مُذْعِناً وَ أَخْلَصَ لَهُ مُوَحِّداً وَ عَظَّمَهُ مُمَجِّداً وَ لَاذَ بِهِ رَاغِباً مُجْتَهِداً.

فرهنگ لغت

فرهنگ‏ نهج‏ البلاغه (رحیمی نیا)

الْمِدْرَعَة: نوعى لباس پشمى.
الثَفِنَة: قسمتهايى از بدن شتر كه بخاطر كثرت تماس با زمين به هنگام نشستن، پينه بسته و خشن و سفت شده است، پيشانى آن حضرت نيز بجهت كثرت سجود به آن تشبيه شده است.
النَوَامِى فَضْلِهِ: فراوانى عطا و فضلش.
الطَّوْل: فضل.
خَنَعَ: تذلل و خضوع كرد.

واژه های نهج البلاغه (عمران علی زاده)

ثَفِنَة: پينه زانوى شتر كه در اثر اصابت بزمين توليد مى شود
مَصائِر: جمع مصير: بازگشت
رَاجٍ: اميدوار
مُؤَمِّل: آرزو كننده
طَول: فضل و احسان
خَنَعَ: ذلت و تواضع نمود
مُذعِن: يقين كننده
لاذَ: پناهنده شد

ترجمه

ترجمه : آیتی

از نوف بكالى روايت شده است كه گفت: امير المؤمنين اين خطبه را براى ما در كوفه ادا فرمود. و او كه بر سنگى كه جعدة بن هبيره المخزومى براى او نصب كرده بود، ايستاده بود. جبّه اى پشمين بر تن داشت و بند شمشيرش از ليف خرما بود و پاى افزارى از ليف خرما به پاى داشت و نشان سجده بر پيشانيش چون پينه هاى زانوى شتر پيدا بود. و چنين فرمود:
ستايش خداى را كه بازگشت همه آفريدگان و پايان كارها به اوست. او را ستايش مى كنم، به سبب احسان فراوانش و برهان روشنش و فضل و عطاى روز افزونش.
ستايشى كه حق او را به جاى آرد و سپاسش را ادا كند و ما را به ثواب او نزديك سازد و موجب فزونى بخشش او شود.
از او يارى مى جوييم، همانند يارى جستن كسى كه به فضلش اميد مى دارد و به عطايش آرزومند است و به دفاعش دل بسته و به فراوانى نعمتش معترف است و به كردار و گفتار، فرمانبردار اوست.
به او ايمان مى آوريم، همانند ايمان كسى كه از روى يقين به او اميد بسته و از روى ايمان به او روى نهاده و خاشعانه در برابرش سر فرود آورده و از روى اخلاص به يكتاييش مى پرستد و بزرگش مى دارد و مى ستايدش و از دل و جان بدو پناه مى جويد.

انصاریان

از خطبه هاى آن حضرت است از نوف بكالى روايت شده كه امير المؤمنين عليه السّلام اين خطبه را در كوفه براى ما بيان فرمود، و به وقت ايراد خطبه به روى سنگى كه آن را جعده فرزند هبيره مخزومى نصب كرد ايستاده بود، و جبّه اى از پشم بر تن داشت، و بند شمشير و كفش پايش از ليف درخت خرما بود، و پيشانى مباركش از سجده مانند پينه زانوى شتر مى نمود، و بدين گونه آغاز سخن فرمود حمد خداى را كه بازگشت خلق و عواقب امر به اوست، او را بر احسان عظيم، و برهان روشن و فراوانى فضل و نعمتش حمد مى كنيم، حمدى كه حقّش را بجاى آورد، و شكرش را ادا نمايد، و نزديك كننده به ثوابش، و موجب حسن مزيد نعمتش باشد.
و از او طلب يارى مى نماييم يارى كسى كه فضلش را اميدوار، و بهره اش را آرزومند، به دفعش از بلا مطمئن، و عطايش را معترف، و مطيع او به كردار و گفتار است.
و ايمان مى آوريم به او ايمان كسى كه با حالت يقين به او اميد دارد، و با حال ايمان به او روى آورده، مقرّانه در برابر او خاشع شده، و با اعتقاد به يگانگى او برايش اخلاص ورزيده، و با تمجيد او بزرگش شمرده، و با رغبت و كوشش به او پناه آورده است.

دشتی

(يكى از ياران امام، نوف بكّالى(1) نقل كرد كه امام در سال 40 هجرى در اواخر زندگى خود در شهر كوفه بر روى سنگى كه جعدة بن هبيره مخزومى(2) آماده كرد ايستاد، در حالى كه پيراهنى خشن از پشم بر تن، و شمشيرى با ليف خرما بر گردن، و كفشى از ليف خرما در پا، و بر پيشانى او پينه از كثرت سجود آشكار بود فرمود):
1. ستايش پروردگار سبحان:
ستايش خداوندى را سزاست كه سر انجام خلقت، و پايان كارها به او باز مى گردد. خدا را بر احسان بزرگش، و برهان آشكار، و فراوانى فضل و آنچه بدان بر ما منّت نهاده است مى ستاييم، ستايشى كه حق او را اداء كند، و شكر شايسته او را به جا آورد، به ثواب الهى ما را نزديك گرداند و موجب فراوانى نيكى و احسان او گردد.
از خدا يارى مى طلبيم، يارى خواستن كسى كه به فضل او اميدوار، و به بخشش او آرزومند، و به دفع زيانش مطمئن، و به قدرت او معترف، و به گفتار و كردار پروردگار اعتقاد دارد.
به او ايمان مى آوريم، ايمان كسى كه با يقين به او اميدوار، و با اعتقاد خالص به او توجّه دارد، و با ايمانى پاك در برابرش كرنش مى كند، و با اخلاص به يگانگى او اعتقاد دارد، و با ستايش فراوان خدا را بزرگ مى شمارد، و با رغبت و تلاش به او پناهنده مى شود.
___________________________________
(1). نوف پسر فضّاله از بنى بكال است كه تيره ‏اى از حمير مى‏ باشند.
(2) جعده، پسر امّ هانى دختر ابو طالب و خواهر امام على عليه السّلام مى ‏باشد، خواهر زاده امام، جعده، از طرف آن حضرت استاندار خراسان بود.

شهیدی

[از نوف بكالى روايت شده است كه امير المؤمنين (ع) اين خطبه را در كوفه بر ما خواند. او بر سنگى ايستاده بود، كه جعدة پسر هبيره مخزومى آن را بر پا داشته بود.
جامه اى پشمين بر تن داشت و دوال شمشير از ليف خرما برگردن، و نعلين از ليف در پا. نشان سجده بر پيشانى او، همچون داغ شتر بر سر زانو. فرمود:]
ستايش خداى را كه به سوى اوست بازگشتن آفريدگان، و پايان كارهاى -جهان- او را سپاس مى گوييم بر احسان وى كه فراوان است، و برهان او كه رخشان است، و بخشش او كه افزون است، و نعمت او كه از -اندازه برون است-.
ستايشى كه حقّ او را گزارد، و سپاس او را به جاى آرد، و به پاداش او نزديك كننده باشد، و فزونى نعمت او را سبب شونده، و از او يارى مى خواهيم، يارى خواستن آن كس كه فضل او را اميدوار است، و بخشش او را در انتظار، و دفع -زيان- را بدو اعتماد دارنده، و فزونى نعمت او را اقرار آورنده، به گفتار و كردار برابر او فروتن و خوار، و بدو مى گرويم، گرويدن آن كس كه با يقين بدو اميد دارد و با ايمان روى به او آرد، و برابر او خوار باشد، و بى ريايش به يكتايى بپرستد، و به بزرگى بستايد و با كوشش و رغبت به پناه او آيد.

فیض الاسلام

از خطبه هاى آن حضرت عليه السّلام است، روايت شده از نوف (ابن فضاله) بكالى كه (از خواصّ اصحاب امام عليه السّلام است. در يمن شهرى بنام صنعاء است كه در سمت غربىّ آن موضعى بنام حمير است و بكال نام قبيله اى بوده كه در آنجا سكونت داشته اند).
قسمت أول خطبه:
گفته: امير المؤمنين عليه السّلام اين خطبه را در كوفه براى ما بيان فرمود، در حاليكه بر بالاى سنگى كه آنرا جعدة (فرزند امّ هانى خواهر حضرت و) پسر هبيره مخزومىّ نصب كرد ايستاده بود، و در تن آن بزرگوار جبّه اى از پشم، و بند شمشير و كفش پايش از برگ درخت خرما (بافته شده) بود، و پيشانى او (از بسيارى سجده) مانند پنبه زانوى شتر بود، پس (در مدح و ثناى خداوند سبحان و قدرت و توانائى او و ترغيب بتقوى و و پرهيزكارى و دل نبستن بدنيا) فرمود:
(1) سپاس خدائى را سزا است كه بازگشت جميع خلائق و آخر كارها (ى ايشان) بسوى اوست،
(2) او را بر بزرگى احسان و دليل آشكار (بر يگانگى) و افزونيهاى عطاء و منّتش (بدين اسلام) سپاسگزاريم، سپاسى كه حقّ او را اداء كرده شكرش را بجا آورد (بفضل و كرم سپاس نالائق ما را قبول فرمايد و گر نه بندگان اداى حقّ او و بجا آوردن شكرش را توانائى ندارند) و (سپاسگزار را) به پاداش او نزديك گردانده باعث افزونى بخشش او گردد.
(3) و از او كمك مى طلبيم چون خواستن كسيكه بجود او اميدوار و به رساندن سودش آرزومند و بر طرف نمودنش (سختيها را) معتمد و بفضل و كرمش معترف و به كردار و گفتار فرمانبر او مى باشد.
(4) و باو مى گرويم مانند گرويدن كسيكه به (فضل و كرم) او اميدوار است با يقين و باور، و بسوى او (به خداونديش) رو آورده است با ايمان كامل، و براى او خضوع و فروتنى دارد با فرمانبرى، و باو اخلاص دارد با اعتقاد بيگانگى او، و او را بزرگ ميداند با سپاسگزارى، و (در سختى و گرفتارى) باو پناه مى برد با رغبت و كوشش (چون جزا و ملجأ و پناهى نمى شناسد).

مکارم شیرازی

حمد و سپاس مخصوص خداوندى است که سرانجام مخلوقات و عواقب امور به او منتهى مى گردد. او را بر احسان عظيم و برهان روشن و فضل و نعمت فزاينده اش سپاس مى گوييم; سپاسى که آنچه را شايسته حق اوست ادا کند و آنچه در خور شکر اوست انجام دهد و ما را به ثوابش نزديک سازد و موجب فزونى نعمتش گردد. و از او استعانت مى جوييم استعانت کسى که به فضل پروردگار اميدوار است و به سودش آرزومند و به دفع زيان ها مطمئن و به نعمتش معترف و کردار و رفتار به او اذعان دارد. به او ايمان داريم، ايمان کسى که با يقين کامل به او اميدوار است و با اعتقاد خالص به او توجه دارد، ايمان کسى که در برابر او خاضع و با خلوص نيّت به توحيد او عقيده مند است. با تمجيد فراوان به بزرگداشت او مى پردازد و با رغبت و کوشش به او پناهنده مى شود.

شرح

شرح : پیام امام امیر المومنین ( مکارم شیرازی )

پيام امام اميرالمؤمنين عليه السلام، ج 7، ص: 32-25

وَ مِنْ خُطْبَةٍ لَهُ عَلَيْهِ السَّلامُ رُوِيَ عَنْ نَوْفِ الْبَكّالي قالَ: خَطَبَنا بِهذِهِ الْخُطْبَةِ أَميرُالْمؤمنينَ عَليٌّ عليه السلام بِالْكُوفَة وَ هُوَ قائِمٌ عَلى حِجارَةٍ، نَصَبَها لَهُ جُعْدَةُ بنُ هُبَيْرَةَ الْمَخْزُومي، وَ عَلَيْهِ مِدْرَعَةٌ مِنْ صُوفٍ وَ حَمائِلُ سَيْفِهِ لِيفٌ، و فى رِجْلَيْهِ نَعْلانِ مِنْ لِيفٍ، و كأنّ جَبينَه ثَفِنَةُ بَعيرٍ. فَقالَ عليه السلام:...
از خطبه هاى امام عليه السلام است از «نوف بكّالى» نقل شده كه اميرمؤمنان على عليه السلام در كوفه روى قطعه اى سنگ، كه «جعدة بن هبيره مخزومى» نصب كرده بود ايستاد در حالى كه پيراهنى خشن از پشم بر تن داشت و شمشيرش را با بندى از ليف خرما حمايل كرده بود و در پاهايش كفشى از ليف خرما بود و پيشانى اش از اثر سجده، پينه بسته بود، و اين خطبه را ايراد كرد.

خطبه در يك نگاه:
از پايان اين خطبه استفاده مى شود كه امام عليه السلام آن را يك هفته قبل از شهادتش ايراد فرموده و هدفش از ايراد آن آماده ساختن مردم براى جهاد با معاويه و غارتگران شام بوده مردم دعوتش را اجابت كردند و هزاران هزار نفر براى جهاد با ستمگران آماده شدند؛ ولى افسوس ....
امام عليه السلام در اين خطبه براى آماده ساختن روح و جان مردم جهت مبارزه با دشمنان ستمگر به بيان چند نكته مهم مى پردازد. در بخش اوّل و دوم و سوم اين خطبه سخن از حمد و سپاس خداوند به ميان آمده و همچنين، صفات جمال و جلال او، سپس يگانگى ذات مقدّس و علم بى پايان خدا به همه ذرّات وجود بيان شده و به اينكه ذات و وصف او برتر از آن است كه در فكر و انديشه ما بگنجد و حتّى ملائكه مقرّبين نيز قادر بر اين امر نيستند اشاره شده است.
حضرت در بخش چهارم تقوا و پاكدامنى و زهد در دنيا را وصف مى كند و نمونه هايى از زندگى پيامبران بزرگ پيشين را مانند حضرت سليمان بيان مى دارد كه با آن همه امكانات، زهد در دنيا را فراموش نكردند.
در بخش پنجم سرنوشت شوم گردنكشان جهان؛ مانند فراعنه و عمالقه و اصحاب الرّس بيان شده كه پيامبران الهى را كشتند و براى خاموش كردن نور خداوند تلاش كردند اما چيزى نگذشت كه فرمان مرگ آنها صادر شد و از صفحه روزگار محو شدند.
در بخش ششم اشاره سربسته اى به ظهور حضرت مهدى عليه السلام و تشكيل حكومت عدل الهى در سراسر جهان و بخشى از صفات و فضايل او مى كند.
در بخش هفتم باز هم به موعظه و نصيحت مردم مى پردازد و از بى وفايى و بى اعتبارى دنيا سخن مى گويد و از شهيدان صفّين كه به فيض عظيم شهادت رسيدند ياد مى كند و از عده اى از آنان، همچون عمارياسر، ابن تيّهان و خزيمه ذوالشهادتين نام مى برد و در فراغ آنهاسخت مى گريد و آنها را اين گونه مى ستايد كه گروهى فرمان بردار بودند، سنّت پيامبر را زنده كردند و بدعت را ميراندند و همواره آماده جهاد بودند.
در هشتمين بخش با صداى رسا فرمان جهاد را صادر مى كند و از همگان به شركت در اين ميدان دعوت مى فرمايد.

آنچه شايسته شکر اوست:
پيش از شروع در تفسير خطبه لازم است اشاره اى به شخصيت «نوف بکالى» که راوى اصلى اين خطبه است داشته باشيم. در اينکه او از دوستان على(عليه السلام) و به قولى دربان آن حضرت بود گفت و گويى نيست. بعضى معتقدند که از طايفه حِميَر در يمن بوده و بعضى او را از طايفه همدان مى دانند و در ضبط نام او نيز گفت و گوست: بعضى بکّال (بر وزن فعّال) و بعضى بِکال (بر وزن کتاب) و بعضى بَکال (بر وزن طواف) خوانده اند. به هر حال او مردى پاکدل، با ايمان و وفادار بود.
امام(عليه السلام) در اين بخش از خطبه براى آماده ساختن دلهاى مخاطبان و زدودن زنگار غفلت از آنان، نخست به سراغ حمد و شکر پروردگار مى رود و بعد از ذات مقدّسش استعانت مى جويد و سپس ايمان قاطع خود را به او ابراز مى دارد.
در قسمت حمد و سپاس مى فرمايد: «حمد و سپاس مخصوص خداوندى است که سرانجام مخلوقات و عواقب امور به او منتهى مى گردد»; (الْحَمْدُ للهِِ الَّذِي إِلَيْهِ مَصَائِرُ(1) الْخَلْقِ، وَ عَوَاقِبُ الاَْمْرِ).
آرى آغاز خلقت از اوست و عاقبت هم از آن اوست، همه موجودات اين جهان از فيض وجود او سرچشمه گرفته و سرانجام به سوى او باز مى گردند، که اين اشاره اى است به مسئله معاد و رستاخيز.
در اين جمله سخن از مبدئى بود که او را سپاس مى گوييم; ولى اين حمد و سپاس براى چيست؟ مى فرمايد: «او را بر احسان عظيم و برهان روشن و فضل و نعمت فزاينده اش سپاس مى گوييم»; (نَحْمَدُهُ عَلَى عَظِيمِ إِحْسَانِهِ، وَ نَيِّرِ بُرْهَانِهِ، وَ نَوَامِي(2) فَضْلِهِ وَامْتِنَانِهِ).
تعبير به «عَظِيمِ إِحْسَانِ» ممکن است اشاره به نعمت ايمان و عقيده خالصانه به پروردگار باشد (به قرينه «نَيِّرِ بُرْهَانِهِ» که اشاره به دلايل آشکار است) و ممکن است اشاره به نعمت حيات و آفرينش باشد که بزرگترين نعمت خداست; ولى تفسير اول مناسب است.
جمله «وَ نَوَامِي فَضْلِهِ وَامْتِنَانِهِ» اشاره به تکامل انسان در جنبه هاى مادى و معنوى است که از نعمتهاى فزاينده خدا سرچشمه مى گيرد.
آن گاه به بيان کيفيت اين حمد و سپاس پرداخته، مى فرمايد: «سپاسى که آنچه شايسته حق اوست انجام دهد و آنچه در خور شکر اوست ادا کند و به ثوابش نزديک سازد. و موجب افزونى نعمتش گردد»; (حَمْداً يَکُونُ لِحَقِّهِ قَضَاءً، وَ لِشُکْرِهِ أَدَاءً، وَ إِلَى ثَوَابِهِ مُقَرِّباً، وَلِحُسْنِ مَزِيدِهِ مُوجِباً).
بديهى است هيچ کس نمى تواند حق شکر و سپاس خدا را ادا کند، حتى همه انبيا و اوليا و فرشتگان مقرّب از اين کار عاجزند، بنابراين منظور اداى همان چيزى است که در توان آدمى است که موجب پاداش الهى و مزيد نعمت او مى شود.
به اين ترتيب امام(عليه السلام) در اين چند جمله حساب شده از يک طرف اشاره به صفات خداوند بخشنده نعمت مى کند و از طرف ديگر اشاره اى به اصول نعمتهاى گوناگون او و از سوى سوم کيفيت حمد و شکر را بيان مى فرمايد، و مجموعه کاملى در اين زمينه ارائه مى دهد.
بعد از حمد ـ همانگونه که در سوره «حمد» نيز شبيه آن آمده ـ به سراغ استعانت جستن از پروردگار مى رود و مى فرمايد: «و از او استعانت مى جوييم، استعانت کسى که به فضل پروردگار اميدوار است و به سودش آرزومند و به دفع زيانها مطمئن و به نعمتش معترف و با کردار و گفتار به او اذعان دارد»; (وَ نَسْتَعِينُ بِهِ اسْتِعَانَةَ رَاج لِفَضْلِهِ، مُؤَمِّل لِنَفْعِهِ، وَاثِق بِدَفْعِهِ، مُعْتَرِف لَهُ بِالطَّوْلِ(3)، مُذْعِن(4) لَهُ بِالْعَمَلِ وَالْقَوْلِ).
اين تعبيرات پنج گانه اشاره به مطالب مختلفى دارد; نخست سخن از اميد به فضل خداوند در امور معنوى است! سپس اميدوارى در منافع مادى، و در مرحله سوم اطمينان به دفع آفات و مضرات از بندگان و در مرحله چهارم در مقام اعتراف به نعمتها برآمدن و بالاخره در مرحله پنجم با قول و عمل حق شکر او را ادا کردن.
امام(عليه السلام) بعد از بيان حمد شايسته پروردگار و استعانت جستن کامل از ذرات پاک او به سراغ ابراز ايمان به ذات مقدس پروردگار مى رود، ايمانى که همه امتيازات در آن جمع است و مى فرمايد: «به او ايمان داريم ايمان کسى که با يقين کامل به او اميدوار است و با اعتقاد خالص به او متوجه شده، ايمان کسى که در برابر او خاضع و با خلوص نيّت به توحيد او عقيده مند است. با تمجيد فراوان به بزرگداشت او مى پردازد و با رغبت و کوشش به او پناهنده مى شود»; (وَ نُؤْمِنُ بِهِ إِيمَانَ مَنْ رَجَاهُ مُوقِناً، وَ أَنَابَ إِلَيْهِ مُؤْمِناً، وَ خَنَعَ(5) لَهُ مُذْعِناً، وَ أَخْلَصَ لَهُ مُوَحِّداً، وَ عَظَّمَهُ مُمَجِّداً، وَ لاَذَ بِهِ رَاغِباً مُجْتَهِداً).
بديهى است ايمانى که واجد اين صفات و داراى اين آثار باشد برترين ايمان و محکمترين عقيده است و چنين ايمانى جز با پاکسازى صفحه دل از زنگار گناه و پرهيز از هواپرستى و تلاش و کوشش در طريق خودسازى و التجاء به درگاه پروردگار حاصل نمى شود.
ممکن است اين سؤال براى خوانندگان عزيز پيش آيد که چرا امام(عليه السلام) نخست از حمد و سپاس الهى و سپس استعانت به ذات پاک او سخن مى گويد و در پايان به سراغ ايمان مى رود، در حالى که ايمان انگيزه حمد و استعانت است؟
پاسخ سؤال اين است; ايمانى که امام(عليه السلام) در اينجا از آن سخن مى گويد ايمان کاملى است که همه جهات کمال در آن جمع است و اين بعد از حمد و ثناى الهى و استعانت به ذات پاک او حاصل مى شود. آنچه قبلا براى حمد و استعانت لازم است مراحل ابتدايى ايمان است.(6)
****
پی نوشت:
1. «مصائر» جمع «مصير» به معناى محل بازگشت است.
2. «نوامى» جمع «نامية» از ريشه «نموّ» گرفته شده و به معناى چيزى است که داراى نمو و رويش است.
3. «طَوْل» به معناى نعمت و غنا و توان و امکانات آمده است و اصل اين کلمه از طول، بر وزن «نور» گرفته شده و از آنجا که توان و قوه و امکانات ضامن بقا و ادامه وجود انسان است واژه «طَوْل»، بر وزن «قول» به آن اطلاق شده است.
4. «مذعن» از ريشه «اذعان» به معناى تصديق کردن و اطاعت نمودن است.
5. «خنع» از ريشه «خنوع» به معناى خضوع و فروتنى است.
6. سند خطبه: اين خطبه آخرين خطبه اى است كه اميرمؤمنان على عليه السلام ايستاده آن را بيان فرمود، (و يك هفته بعد از آن شهيد شد) زمخشرى در كتاب ربيع الابرار بخشى از آن را آورده است و ابوشاكر ليثى نيز در عيون الحكم و المواعظ بخشى از آن را آورده و ابن اثير در نهايه لغات مهمّى از آن را تفسير كرده و از تفاوتهايى كه در كلمات اين جمع نسبت به نقل نهج البلاغه ديده مى شود چنين بر مى آيد كه آنها اين خطبه را از مصادر ديگرى غير از نهج البلاغه گرفته اند.(مصادر نهج البلاغه، جلد 2، صفحه 451)

شرح علامه جعفری

توحيد الهي:
اگر بشريت با اين قيافه ملكوتي از نزديك آشنا بود و تربيت او برخوردار مي‌گشت، امروز كمال او به كجا رسيده بود؟ درست تصور كنيد، به طور روشن صحنه را پيش چشم خود بياوريد و آنگاه در ذهن پاك از آلودگي‌هاي خود مجسم سازيد: چند عدد سنگ روي هم چيده شده كه به وسيله جعده بن هبيره مخزومي به شكل منبر در آمده بود. اين سنگ‌ها در مسجد كوفه بود كه براي سخنراني فرزند ابيطالب نصب شده بود، نه صندلي‌هاي مرصع گران قيمتي كه مي‌توانستند سرمايه‌اي براي معاش صدها فقير بينوا باشند. يك لباس بسيار ساده مانند كفش‌هايي از ليف كه بر پاي خود داشت داراي پايين‌ترين قيمت در قلمرو حكومت آن فرمانرواي جان‌هاي پاك آدميان بود. بند (طناب) شمشيري كه خدا بر كمر او بسته بود تا چنگال درندگان خون‌آشام را از گلوي بينوايان جامعه بشري قطع كند، آن هم از ليف بود. با پيشاني پينه‌بسته كه بارها در امتداد روز و شب بر آستان جانان نهاده مي‌شد تا گلبانگ سربلندي بر آسمان‌ها و تمامي قرون و اعصار آينده بزند. با چشماني كه يك نگاه دقيق به آنها براي مشاهده جمال و جلال الهي كه پشت پرده شفاف آن چشمان به خوبي نمايان مي‌شد، كافي بود. مردم كوفه در آن موقع در جايگاهي كوچك با بزرگترين انسان كه مهمان دو يا سه روزه آنان در اين دنيا بود در بدني شبيه به قفس‌هاي مادي بدن ديگر انسان‌ها روياروي بودند، اما آنان چه بهره‌اي از آن بزرگ بزرگان برده بودند و همان ساعت كه براي آنان سخنراني مي‌كرد، در مقابل چشمان خود مي‌ديدند و به چه كسي مي‌نگريستند؟ پاسخ ساده‌اي ندارد.
بديهي است كه جمعي از آنان، فرمانده شجاع و دلاوري را مي‌ديدند كه تنها براي جنگ و پيكار ساخته شده! در صورتي كه او در هر كارزاري كه براي قطع ريشه فساد گام مي‌نهاد، ملكوتي‌ترين دعاها را سر مي‌داد كه خداوندا، تو مي‌داني دو گروه براي جنگ و كشتار روياروي هم قرار گرفته‌اند، تو با الطاف بيچونت آرامش روحي را به آنان عنايت فرما، مبادا از حدود و قوانين و ارزش‌هاي انساني تجاوز كرده و خون و جان يكديگر را به بازي‌هاي ابلهانه بگيرند … جمعي ديگر يك حاكم با نرمش اخلاقي را جلو چشمان خود مي‌ديدند كه براي درو كردن جان‌هاي آدميان شتاب نمي‌كند! گروهي ديگر با توقع و طمع ثروت و مال و منال دنيا و اشتياق به رسيدن به مقام به وسيله او، در مقابل وي بر زمين نشسته بودند! دسته‌اي ديگر با كمال تعجب در آن شخصيت كمال‌يافته مي‌نگريستند كه نظيرش را در هيچ جاي دنيا نمي‌ديدند، و نمي‌دانستند كه آن مرد كيست، و از وي چه چيز را بايد توقع داشت! عده‌اي ديگر نمي‌دانستند آن حاكم الهي درباره آن مردم چگونه مي‌انديشد!
به راستي، چه دشوار بود براي آن مردم، تصور اين آرمان انساني- الهي اميرالمومنين كه آن را با اين جمله براي آنان ابراز فرموده بود: انا اريدكم لله و انتم تريدوني لانفسكم (من شما را براي خدا مي‌خواهم و شما مرا براي خودتان مي‌خواهيد.) شايد يكي از آن مردم، ابن‌ملجم مرادي آن جانور شقي، غوطه‌ور در لجن جهل و مركب و آن وقيح‌ترين جنايتكار تاريخ هم در آن جمع نشسته بود و به سخنان آن نماينده الهي گوش مي‌داد، ولي قلب سخت‌تر از سنگي كه درون سينه داشت آن سخنان را برمي‌گرداند. شايد در آن هنگام كه مردم متفرق مي‌شدند، چشمان علي (ع) به آن خيبث‌ترين افراد نوع بشر افتاده و اين بشر افتاده و اين شعر را خوانده است: اريد حياته و يريد قتلي عذريك من خليلك من مراد (من (علي بن ابيطالب) زندگي اين شخص را مي‌خواهم و اين ضد انسان كشتن مرا! عذرت را از اين وقيح‌ترين فرد از قبيله مراد بياور.)
قطعا در ميان آن جمع گونه‌گون افرادي انگشت‌شمار نيز نشسته بودند كه آن وجود نازنين را مجمع همه ارزش‌هاي والاي انساني مي‌ديدند. آنان از مردان باايماني بودند كه خدا درباره آنان فرموده است: «من المومنين رجال صدقوا ما عاهدوا الله عليه فمنهم من قضي نحبه و منهم من ينتظر» (الاحزاب، آيه 23) (از مومنان مرداني هستند كه آنچه را كه با خداوند در مورد آن پيمان بسته بودند صادقانه به جاي آوردند، بعضي از آنان با وفا به آن پيمان از مرز زندگي گذشته و بعضي ديگر از آنان اين حركت سعادت‌بخش را مي‌كشند.) كسي به آن مردم نمي‌گفت: كسي كه شما امروز در حال سخن گفتن مي‌بيند، بيش از چند روز مهمان شما نيست، او به همين زودي از ميان شما رخت برمي‌بندد و به سوي ملكوت الهي به پرواز درمي‌آيد. اين همان باز است كه در ويرانه جغدان فتاده و اينك روزهاي همدمي او با آن حيوانات خودبين و خودكامه به پايان ميرسد:
باز در ويرانه بر جغدان فتاد    راه را گم كرد و در ويران فتاد
بر سري جغدانش بر سر مي‌زنند پر و بال نازنينش مي‌كنند
ولوله افتاد در جغدان كه‌ها باز آمد تا بگيرد جاي ما!
چون سگان كوي پر خشم و مهيب            اندر افتادند در دلق غريب
باز گويد من چه در خوردم به جغد صد چنين ويران رها كردم به جغد
من نخواهم بود اين جا ميروم    سوي شاهنشاه راجع مي‌شوم
خويشتن مكشيد اي جغدان كه من          ني مقيمم مي‌روم سوي وطن
اين خراب، آباد در چشم شماست ورنه ما را ساعد شه باز جاست
جغد گفتا باز حيلت مي‌كند    تا ز خان و مان شما را بركند …
گفت باز ار يك پر من بشكند           بيخ جغدستان شهنشه بركند
پاسبان من عنايات وي است          هر كجا كه من روم شه در پي است
چون بپراند مرا شه در روش          مي‌پرم بر اوج دل چون پرتوش
همچو ماه و آفتابي مي‌پرم         پرده‌هاي آسمان‌ها مي‌درم
روشني عقل‌ها از فكرتم انفطار آسمان ازفطرتم
بازم و در من شود حيران هما          جغد كه بود تا بداند سر ما!
يكدمم با جغدها دمساز كرد    از دم من جغدها را باز كرد
****
«الحمدلله الذي اليه مصائر الخلق و عواقب الامر …» (ستايش خداوندي راست كه سرنوشت مخلوقات و عواقب همه امور به سوي او است.)
آنچه كه از بالا و با حكمت و مشيت بالا شروع شده در پايين ختم نمي‌گردد. اين يك دريافت اصيل فطري است كه حركتي از مبدا بالا كه خداوند اعلي است- با توجه به بي‌نيازي مطلق او از همه چيز و فيض و عنايات رباني وي- در مسير قانوني قرار گرفته است، محال است كه در لابلاي ماده و ماديات كه در مسير اين حركت پرمعني قرار گرفته است در هم پيچد و از بين رود:
ما ز بالاييم و بالا مي‌رويم ما ز درياييم دريا مي‌رويم
اين احساس را خنثي كردن، مساوي مبازره با وجدان سليم درون آدمي است كه بدون آن چيزي جز مشتي گوشت و پوست و خون و استخوان نمي‌باشد. كساني كه اين احساس عميق و پرمعنا را ناديده مي‌گيرند، خوبست كه حركات تكاملي بشر را حداقل در ابعاد مادي و تنظيم ارتباط با عالم طبيعت را كه گوشه‌اي از آن، اين صنعت عميق و پهناوريست كه با فكر كمال‌جوي او به آمده است، به ياد بياورند. نيز خوبست كه كاروانيان وارسته بشري را كه در طول تاريخ مانند رگه‌هاي الماس در انبوه زغال‌سنگ مي‌درخشند، مشاهده كنند كه هر يك از افراد اين كاروانيان به تنهايي، شايسته تفسير هدف زندگي بشري چه در حال انفرادي و چه در حال اجتماعي مي‌باشند. بگذر از باغ يك سحر اي رشك بهار تا ز گلزار جهان رشك خزان برخيزد بسوزد شمع دنيا خويشتن را ز بهر خاطر پروانه‌اي چند اين احساس ريشه‌دار است كه متفكران آگاه را نخست به سوي معاد و ابديت راهنمايي مي‌كند و سپس رهسپار كوي خداوند مي‌نمايد. درك هر احساني، ستايش بزرگي به خداوند را در بردارد.
****
«نحمده علي عظيم احسانه و نير برهانه …» (ستايش مي‌كنيم او را در برابر احسان باعظمت و برهان روشن و روشنگرش …).
در آن هنگام كه يك بنده خداوند عظمت احسان او را درك مي‌كند، مي‌فهمد كه لازمه آن احسان اين است كه او مورد توجه الطاف و مراحم الهي قرار گرفته باشد. پس در هر احساني دو نعمت وجود دارد و براي هر نعمتي، حمدي واجب است. بنابراين، به قول سعدي:
از دست و زبان كه برآيد           كز عهده شكرش به در آيد؟!
بنده همان به كه ز تقصير خويش           عذر به درگاه خداي آورد
ورنه سزاوار خداونديش كس نتواند كه به جاي آورد
«اعملوا آل داود شكرا و قليل من عبادي الشكور». لذا كاري كه از دست بنده خدا برمي‌آيد، اين است كه به طور اجمال بگويد: خداوندا، نيت من حمد و ستايش توست آنچنان كه حق تو را ادا كند و شكر تو را به جاي آورد. اگر چه خود اين حالت روحاني و ذكر آن نيز نعمتي است … حمدي كه نزديك كننده به پاداش او باشد و به افزايش نيكويش شايسته … .
****
«و نومن به ايمان من رجاه موقنا و اناب اليه مومنا …» (و ايمان به او مي‌آوريم ايمان كسي كه اميدوار به او باشد در حال يقين و به سوي او بازگشت كند در حال ايمان … ).
ايمان كه در پيشبرد شخصيت آدمي تاثير مي‌گذارد:
به وجود آمدن آن ملكه فعال در درون آدمي كه ايمان ناميده مي‌شود، داراي اركان بسيار با اهميتي است. از آن جمله:
1- محتواي ايمان (موضوعات و قضايايي كه ايمان به آنها تعلق گرفته است). اين موضوعات و قضايا حتما بايد روشن و متكي به عقل و قلب و هماهنگي آن دو با يكديگر باشد. يعني اگر آدم باايمان بخواهد ايمان خود را براي بررسي و نقد مورد ملاحظه قرار بدهد، بتواند از شهود قلبي و استدلال صحيح عقلي براي شناخت و اثبات آن بهره بردارد. اگر ايمان، استمراري راكد داشته باشد، هيچگونه نتيجه صحيحي نخواهد بخشيد.
2- انسان با ايمان، بايد از استمرار تجددي ايمان كاملا برخوردار باشد و به يك عده موضوعات و قضايايي كه از دوران‌هاي گذشته درونش جاي گرفته و هرگز در مجراي تجدد و نو به نو شدن قرار نمي‌گيرد به عنوان ايمان تكيه نكند. ضرر تخريب ايمان‌هاي رسوبي را كه ميتوان در اين مطلب كه متذكر مي‌شويم، درك كرد. در هر دوراني، مخصوصا در دوران‌هاي متاخر، كساني پيدا مي‌شوند كه پس از كوشش‌ها و تلاش‌هاي جدي درباره علوم و فلسفه‌ها در گذرگاه يك عمر، مثلا 60 يا 70 يا 80 سال، آن عقايد ديني را مورد بررسي و تحقيق قرار مي‌دهند كه در دوران آغاز جواني از پدر و مادر يا آموزشگاه‌هاي ابتدايي مانند دبستان و غيرذلك فرا گرفته‌اند! و از آن جهت كه فراگرفته‌هاي خود در علوم و فلسفه را موافق آن عقايد ابتدايي و كودكانه نمي‌بيند به ترديد و انكار برمي‌خيزند! آيا ممكن است كه اينگونه اشخاص ولو يكبار هم كه شده از روي خرد ناب و فطرت سليمه از خود بپرسند كه چطور شد آن همه معلومات و معارف دوره آغاز جواني را به جهت تعمق و گسترش اطلاعات و معلومات بعدي كنار گذاشتي، ولي درباره عقايد حياتي به همانها قناعت كردي كه در آغاز جواني با الفاظ و مفاهيم محدود و با ذهني بسيار محدودتر به آنها انس مي‌گرفتي؟!!
3- عمل حتما بايد مطابق آن حقايق باشد كه به عنوان عقايد پذيرفته شده‌اند و در غير اين صورت تدريجا مبدل به تخيلات و توهمات مي‌شود و از بين خواهد رفت. و ممكن است تحرك دروني براي پيدا كردن معتقدات صحيح كه عامل آن بسيار ريشه‌دار است، با همان عقايد تخيلي و بي‌اساس به مبارزه برخيزد و به جهت پيدانكردن معتقدات صحيح، بر ضد آنها (تخيلات) بشورد و حالت ضد ايمان به خود بگيرد.
جملات بعدي اميرالمومنين عليه‌السلام با استدلال‌هاي كاملا واضح است و نيازي به تفسير ندارد.

شرح ابن میثم بحرانی ( ترجمه محمدی مقدم )

جوهرى در صحاح نقل كرده است كه نوف بكالى (به فتح با و تخفيف كاف) از اصحاب على (ع) بوده و از ثعلب نقل كرده كه او به قبيله بكاله منسوب است، قطب راوندى گفته كه نسبت او به بكال است و بكيل و بكال هر دو يك چيز و اسم قبيله اى از همدان است و گفته است كه نام بكيل شايعتر است، عبد الحميد بن ابى الحديد شارح نهج البلاغه گفته است: قول درست غير از اين است كه اين دو تن گفته اند و صحيح اين واژه بكال به كسر باست كه نام طايفه اى از حمير است و اين شخص كه نام او نوف بن فضاله است از اين طايفه و از اصحاب على (ع) است، و اين اقوال همه بر سبيل احتمال است. امّا جعدة بن هبيره خواهر زاده امير مؤمنان (ع) مادرش امّ هانى دختر ابى طالب بن عبد المطّلب ابن هاشم است و پدرش هبيرة بن ابى وهب بن عمرو بن عابد بن عمران بن مخزوم از اصحاب پيامبر (ص) است.
فرموده است: «الحمد للّه... الأمر»:
امام (ع) خداوند را ستايش كرده به اعتبار اين كه همه آثار عالم خلق و امر به او بازگشت دارد و همگى موجودات به او منتهى مى شود، آغاز آنها به صنع و آفرينش او باز مى گردد و فرجام آنها نيز به او پايان مى پذيرد، زيرا او غايت مطلوب و نهايت مقصود همه پويندگان به سوى كمال است، و اوست كه پس از فنا و زوال همه چيز پاينده و پايدار است.
همچنين او را سپاس گفته به اعتبار اين كه او واجب الوجود است و ذاتا استحقاق دوام و بقا دارد و آنچه جز اوست مستحقّ فنا و نيستى است، زيرا بر حسب ذات، همگى ممكن الوجودند، و چون حمد و سپاس گاهى براى اداى حقوق نعمتهاى گذشته، و زمانى براى درخواست مزيد نعمت است، لذا عبارت «نحمده... تا أداء»، به ملاحظه انواع نعمتهايى است كه خداوند متعال در گذشته ارزانى داشته كه عبارت است از نعمت خلق و ايجاد و اين كه آدمى را بر وفق حكمت و براى رسانيدن منفعت به او، آفريده و از اين راه او را مورد احسان بزرگ خود قرار داده است، سپس به اعتبار اين كه حقّ تعالى از طريق برقرارى نظام مستحكم آفرينش، و هم به وسيله فرستادگان خود دلائل وجود خويش را روشن ساخته تا ما را به راه راست و بهشت نعيم سوق دهد و به سوى خويش هدايت فرمايد او را ستايش كرده است.
سپس از اين كه خداوند اسباب معاش و معاد ما را افاضه فرموده او را ستوده، و با عبارت «إلى ثوابه... تا موجبا» به آنچه موجب افزايش عنايات او مى شود اشاره فرموده است، تا بدين وسيله به ثوابهاى اخروى كه موجب وصول نفس انسان به درجات كمال است دسترسى حاصل شود، و نعمتهاى حاضر به وجهى نيكو زياده گردد چنان كه خداوند متعال فرموده است: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ».
امام (ع) پس از اين شكر و سپاس، با شرايط و اوصافى كه در سخنان خود... تا «و القول» ذكر فرموده از خداوند درخواست كمك و يارى مى كند، و درخواستى كه با اين اوصاف و ويژگيها باشد از هر تقاضاى ديگر به اجابت حق تعالى نزديكتر است، زيرا اين درخواست از نظر اين كه توأم با رجا و اميد به پروردگار، و يقين كامل به توانايى او در بذل سود و دفع زيان، و همراه با شكر و سپاس او، و اظهار فرمانبردارى در قول و عمل است، جامع شرايط لازم مى باشد.
پس از اين امام (ع) به گفتار ادامه داده ايمان كامل خود را اظهار مى كند، ايمان كامل، ايمان كسى است كه صفات مذكور را در خويشتن به كمال رسانيده باشد، يعنى مطالب عالى خود را از خداوند خواستار بوده و با يقين تمام او را محلّ اميد و مرجع آرزوها بداند، و در لغزشهايى كه مرتكب مى شود به او بازگشت كند، و در همه گرفتاريها و سختيها با ايمان راسخ به او رو آورد، و در حالى كه او را اطاعت و فرمانبردارى مى كند، در برابر عظمت و قدرتش فروتن باشد، و ضمن اعتقاد به توحيد و يگانگى وى نسبت به او اخلاص ورزد، و آن گاه كه خداوند را به بزرگى ياد مى كند در برابر او كوچكى كند، و هنگامى كه به خدا رو مى آورد به او پناه برد و در اين راه هر چه بيشتر بكوشد، و ظاهرا ايمان كامل همين است.

منهاج البراعه (خوئی)

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 10، ص: 299

و من خطبة له عليه السّلام و هى المأة و الواحدة و الثمانون من المختار في باب الخطب و شرحها في فصول:
الفصل الاول:
روى عن نوف البكالي قال: خطبنا بهذه الخطبة بالكوفة أمير المؤمنين عليه السّلام و هو قائم على حجارة نصبها له جعدة بن هبيرة المخزومي و عليه مدرعة من صوف و حمايل سيفه من ليف و في رجليه نعلان من ليف و كأنّ جبينه ثفنة بعير فقال عليه السّلام:
الحمد للّه الّذي إليه مصائر الخلق، و عواقب الأمر، نحمده على عظيم إحسانه، و نيّر برهانه، و نوامي فضله و امتنانه، حمدا يكون لحقّه قضاء، و لشكره أداء، و إلى ثوابه مقرّبا، و لحسن مزيده موجبا، و نستعين به استعانة راج لفضله، مؤمّل لنفعه، واثق بدفعه، معترف له بالطّول، مذعن له بالعمل و القول، و نؤمن به إيمان من رجاه موقنا، و أناب إليه مؤمنا، و خنع له مذعنا، و أخلص له موّحدا، و عظّمه ممجّدا، و لاذ به راغبا مجتهدا.
اللغة:
(البكالي) بكسر الباء قال في القاموس: و بنو بكال ككتاب بطن من حمير منهم نوف بن فضالة التابعي و كأمير حىّ من همدان، و عن الجوهرى أنّه بفتح الباء، و عن قطب الراوندي في شرح النهج أنّ بكال و بكيل شيء واحد و هو اسم حىّ من همدان و بكيل أكثر، و الصواب كما قاله الشارح المعتزلي ما في القاموس.
و (ثفنة) البعير بالكسر ركبته و ما مسّ الأرض من كركرته و سعداناته و اصول أفخاذه، و ثفنت يده من باب فرح غلظت.
المعنى:
قال السيّد ره (روى عن نوف) بن فضالة (البكالى) الحميرى انّه (قال خطبنا بهذه الخطبة أمير المؤمنين عليه السّلام بالكوفة) الظاهر أنّ المراد بجامع الكوفة (و هو قائم على حجارة نصبها له جعدة بن هبيرة المخزومى) و هو ابن اخت أمير المؤمنين عليه السّلام و امّه امّ هاني بنت أبي طالب بن عبد المطلب بن هاشم و أبوه كما قاله السيّد ره:
هبيرة و هو ابن أبي وهب بن عمرو بن عايذ بن عمران بن مخزوم، و كان فارسا شجاعا فقيها والى خراسان من جانب أمير المؤمنين عليه السّلام، و من شعره الّذى يباهى فيه بنسبه قوله:
أبى من بنى مخزوم إن كنت سائلا و من هاشم أمّى لخير قبيل
فمن ذا الّذى باهي علىّ بخاله كخالى علىّ ذى الندى و عقيل
(و عليه عليه السّلام مدرعة) أى جبّة تدرّع بها (من صوف و حمائل سيفه من ليف) النخل

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 10، ص: 303

(و في رجليه نعلان من ليف) أيضا و كفي بذلك زهدا (و كأنّ جبينه) من طول السجود (ثفنة بعير) و كفى به عناء و عبادة و قد ورثه منه عليه السّلام ابن ابنه علىّ بن الحسين زين العابدين و سيّد الساجدين صلوات اللّه عليه و على آبائه و أبنائه أجمعين حتّى اشتهر و لقّب بالسجّاد ذى الثفنات قال دعبل الخزاعى في قصيدته المعروفة:
ديار علىّ و الحسين و جعفر و حمزة و السجّاد ذى الثفنات
(فقال الحمد للّه الذى إليه مصائر الخلق و عواقب الأمر) أى إليه مرجع الخلايق في المبدأ و الماب و عواقب امرهم يوم الحساب كما قال تعالى: «إِنَّ إِلَيْنا إِيابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنا حِسابَهُمْ» ، و قال: «وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ»* إنما أتى عليه السّلام بلفظ الجمع مع أنّ المصدر يصحّ إطلاقه على القليل و الكثير باعتبار كونه أى الجمع المضاف نصّا في العموم مفيدا لكون جميع رجوعات المخلوقات إليه سبحانه في جميع حالاتهم لافتقار الممكن الى الواجب و حاجته اليه في الوجود و البقاء و الفناء فهو أوّل الأوّلين و آخر الاخرين و إليه المصير و المنقلب.
(نحمده على عظيم احسانه) الذى أحسن إلينا به و هو معرفته و توحيده إذ لا إحسان أعظم من ذلك، و قول الشارح المعتزلي: إنه اصول نعمه كالحياة و القدرة و الشهوة و نحوها، و كذا قول الشارح البحراني إنه الخلق و الايجاد على وفق الحكمة و المنفعة فليسا بشيء و يؤيّد ما قلناه تعقيبه بقوله (و نيّر برهانه) فانّ المراد به الأدلّة الواضحة الّتى أقامها في الافاق و الأنفس و من طريق العقل و النقل للدّلالة على ذاته و صفات جماله و جلاله (و نوامى فضله و امتنانه) أراد بها نعمه النامية الزاكية الّتي أفضل بها على عباده و امتنّ بها عليهم باقتضاء ربوبيّته و حفظا لبقاء النوع.
و قوله (حمدا يكون لحقه قضاء و لشكره أداء) من باب المبالغة في كمال ثنائه سبحانه كما في قولهم حمدا ملاء السماوات و الأرض، و إلّا فالحمد الّذي يقضي حقّه

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 10، ص: 304

و يؤدّى شكره على ما هو أهل له و مستحقّه فهو خارج عن وسع البشر كما عرفت تحقيق ذلك في شرح الفصل الأوّل من المختار الأوّل و شرح المختار السابع و السبعين أيضا (و إلى ثوابه مقرّبا) لأنّه سبحانه وعد الثواب للشاكر و قال: فاشكروني أشكركم، من باب المشاكلة أى اثيبكم على شكركم «1» و معلوم أنه سبحانه منجز لوعده و من أوفي بعهده من اللّه (و لحسن مزيده موجبا) لأنه أخبر عن ايجاب الشكر لزيادة النعمة و وعد به و قال: «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ» ، و معلوم أنه صادق في وعده لا يخلف الميعاد.
(و نستعين به استعانة) صادرة عن صميم القلب و كمال الرجا و الوثوق باعانته و لذلك وصفها بكونها مثل استعانة (راج لفضله مؤمّل لنفعه واثق بدفعه) فان المستعين المتّصف بهذه الأوصاف لا تكون استعانته إلّا على وجه الكمال إذ رجاه للفضل و أمله لايصال المنافع و وثوقه بدفع المضارّ إنما هو فرع المعرفة بفضله و إحسانه و بقدرته و قهره على كلّ شيء، و بأنه لا رادّ لحكمه و لا دافع لقضائه و أنّ بيده خزائن الملك و الملكوت، و معلوم أنّ من عرف اللّه تعالى بذلك يكون طلبه للاعانة آكد و أشد، و هذه الأوصاف الثلاثة في الحقيقة مظنّة للاعانة باعتبار صفات العظمة و الكمال في المستعان.
ثمّ وصفها بوصفين آخرين هما مظنّة للاعانة باعتبار وصف الذّل و الاستكانة في المستعين و هو قوله (معترف له بالطوّل مذعن له بالعمل و القول) فانّ من اعترف لطوله و إفضاله و أذعن أى خضع و ذلّ و انقاد على ربوبيّته و أسرع إلى طاعته قولا و عملا فحقيق على الاعانة و جدير بالافضال.
ثمّ أردف ذلك بالاعتراف بالايمان الكامل فقال (و نؤمن به) ايمانا كاملا مستجمعا لصفات الكمال و انما يكون كذلك إذا كان مثل (ايمان من رجاه) للمطالب العالية (موقنا) بأنه أهله لقدرته على إنجاح المأمول و قضاء المسئول (و أناب إليه مؤمنا)
______________________________
(1) في هذه الجملات من الاشتباه ما لا يخفى «المصحح»

منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة (خوئى)، ج 10، ص: 305

علما منه بأنّ مرجع العبد إلى سيّده و معوّله إلى مولاه (و خنع) أى خضع (له مذعنا) بأنّ نفسه ذليل أسير في ربق الافتقار و الامكان و أنّ ربّه جليل متّصف بالعزّة و العظمة و السلطان (و أخلص له موحدا) اى أخلص له العبوديّة حال كونه معتقدا بوحدانيّته علما منه بأنّ من كان يرجو لقاء ربّه فليعمل عملا صالحا و لا يشرك بعبادة ربّه أحدا (و عظّمه ممجّدا) أى عظّمه بصفات العزّ و الكبرياء و الجلال حال التمجيد له بأوصاف القدرة و العظمة و الكمال (و لاذ به) أى لجأ إليه (راغبا مجتهدا) أى راغبا في الالجاء مجدّا في الرغبة و الالتجاء علما منه بأنّه الملاذ و الملجاء.
الترجمة:
از جمله خطب شريفه آن حضرت است روايت شده از نوف بكالى كه گفته خطبه فرمود ما را باين خطبه أمير مؤمنان سلام اللّه عليه و آله در كوفه در حالتى كه ايستاده بود آن حضرت بر سنگي كه نصب كرده بود آن سنگ را از براى او جعدة بن هبيره مخزومى پسر خواهر آن حضرت در حالتى كه در تن مبارك او درّاعه از پشم و دوالهاى شمشير او از ليف خرما بود، و بر دو پاى آن حضرت بود نعليني از ليف و گويا پيشانى مبارك او از كثرت سجود مانند زانوى شتر بود پس فرمود آن بزرگوار:
حمد و ثناء معبود بحقّى را سزاست كه بسوى او است بازگشتهاى مخلوقات و عواقب امورات، حمد مى كنيم ما او را بر بزرگى احسان او و برهان نورانى او و بر افزونيهاى فضل و منت او چنان حمدى كه بشود از براى حقّ او قضا، و از براى شكر او أداء، و بسوى ثواب او نزديك كننده، و زيادتى نيكوئى او را واجب سازنده و طلب إعانت مى كنيم از او مثل طلب اعانت كسى كه اميد دارنده فضل او باشد، آرزو كننده منفعت او، اعتماد كننده بدفع او، اعتراف كننده بافضال و كرم او، گردن نهنده بر او با كردار و گفتار.
و ايمان مى آوريم او را مثل ايمان آوردن كسى كه اميدوار باشد باو در حالتى كه يقين كننده باشد، و باز گردد بسوى او در حالتى كه ايمان آورنده باشد، و خضوع خشوع كند او را در حالتى كه گردن نهنده باشد، و اخلاص ورزد از براى او در حالتى كه موحّد باشد، و تعظيم كند او را در حالتى كه تمجيد كننده شود، و پناه ببرد باو در حالتى كه رغبت كننده و سعى نماينده باشد.

جلوه تاریخ درشرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ( مهدوی دامغانی )

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 5، ص19

از سخنان آن حضرت (ع) از نوف بكالى روايت شده كه گفته است: امير المومنين على عليه السلام اين خطبه را براى ما در كوفه ايراد فرموده و در آن حال بر سنگى كه آن را جعدة بن هبيره مخزومى براى او نصب كرده بود ايستاده بود قبايى كوتاه و مويين بر تن داشت حمايل شمشيرش ليف خرما بود و كفشهايى از ليف [خرما] برپا داشت و از بسيارى سجده بر پيشانى او همچون پينه زانوى شتر ديده مى شد. آن حضرت كه سلام خداى بر او باد چنين فرمود: «الحمد لله الذى اليه مصائر الخلق و عواقب الامر» (سپاس خداوندى را كه بازگشت همه مردم و سرانجام كارها به سوى اوست).

نوف البكالى:

جوهرى در كتاب صحاح مى گويد: بكالى به فتح اول است و او حاجب على عليه السلام بوده و سپس مى گويد: ثعلب گفته است كه او منسوب به بكاله است كه نام قبيله يى است. قطب راوندى در شرح نهج البلاغه خود گفته است: بكال و بكيل داراى يك معنى و نام شاخه يى از قبيله همدان است و اين كلمه بيشتر به صورت «بكيل» آمده است و كميت آن را در شعر خود به صورت «بكيل» آورده است. صواب غير از چيزى است كه آن دو گفته اند. بنو بكال به كسر «ب» نام شاخه يى از قبيله حمير است كه اين شخص از آن قبيله است و نام پدرش خضاله است كه يار و صحابى على عليه السلام است و روايت درست كسر «ب» است. ابن كلبى نسبت اين قوم را در كتاب خود چنين آورده است: نام و نسب جد اين گروه كه از حميريان

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 5، ص 20

هستند چنين است: بكال بن دعمى بن غوث بن سعد بن عوف بن عدى بن مالك بن زيد بن سهل بن عمرو بن قيس بن معاوية بن جشم بن عبد شمس بن وائل بن غوث بن قطن بن عريب بن زهير بن ايمن بن الهميسع بن حمير.

نسب جعدة بن هبيرة:

جعدة بن هبيرة خواهر زاده امير المومنين عليه السلام است مادرش ام هانى دختر ابو طالب بن عبد المطلب بن هاشم و پدرش ابو هبيرة بن ابو وهب بن عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم بن يفظة بن مرة بن كعب بن لوى بن غالب است. جعده سواركارى دلير و مردى فقيه بوده و از سوى امير المومنين عليه السلام به ولايت خراسان گماشته شده است. او از صحابه يى است كه روز فتح مكه همراه مادرش ام هانى به حضور پيامبر آمده است. پدرش ابو هبيرة بن ابو وهب همان روز همراه عبد الله بن زبعرى به نجران گريخت.

اهل حديث روايت مى كنند كه روز فتح مكه ام هانى در خانه خويش بود. شوهرش هبيرة و يكى از پسر عموهايش در حالى كه از مقابل على عليه السلام كه شمشير به دست در تعقيب ايشان بود مى گريختند وارد خانه شدند، ام هانى براى دفاع از آن دو رو به روى على (ع) ايستاد و گفت چه قصدى نسبت به آنان دارى؟ ام هانى هشت سال بود كه على (ع) را نديده بود، على با دست به سينه ام هانى كوفت ولى او از جاى خويش تكان نخورد و گفت: اى على، آيا پس از هشت سال فراق و جدايى از من آزرم نمى كنى كه مى خواهى به خانه ام در آيى و حرمت مرا بشكنى و شوهرم را بكشى. على گفت: پيامبر (ص) ريختن خون اين دو را روا دانسته است و چاره يى نيست و بايد ايشان را بكشم. ام هانى آن دست على را كه شمشير داشت گرفت و هبيره و آن مرد ديگر خود را به خانه يى انداختند و از آن خانه به خانه ديگرى رفتند و گريختند. ام هانى به حضور رسول خدا آمد و متوجه شده كه

جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 5، ص21

پيامبر (ص) مشغول غسل و شستشوى خويش از ديگ آبى كه بر كناره هاى آن اثر خمير باقى مانده است مى باشد و دخترش فاطمه او را با جامه خود از انظار پوشيده مى دارد. او درنگ كرد تا پيامبر (ص) جامه پوشيد و خود را با جامه بياراست و هشت ركعت نماز نافله و ظهر بگزارد و چون نمازش تمام شد فرمود: آفرين و خوشامد بر ام هانى باد چه چيزى تو را اين جا كشانده است ام هانى موضوع شوهر خود و پسر عمويش را و اينكه على عليه السلام با شمشير آخته به خانه اش در آمده است به عرض پيامبر رساند در همين حال على عليه السلام فرا رسيد. پيامبر (ص) در حالى كه مى خنديد فرمود: اى على با ام هانى چه كردى على گفت: اى رسول خدا، از او بپرس كه با من چه كرده است سوگند به كسى كه تو را به حق گسيل فرموده است او دست مرا كه شمشير در آن بود بگرفت و نتوانستم آن را از دست او بيرون بكشم، مگر پس از كوشش بسيار و آن دو مرد از چنگ من گريختند. پيامبر (ص) فرمود «اگر ابو طالب پدر همه مردم بود همه ايشان شجاع و دلير مى- بودند. آن كس را كه ام هانى امان و پناه داده است ما هم امان و پناه داديم و تو را بر آن دو راهى نيست».

گويند: هبيره به مكه برنگشت و آن مرد ديگر باز گشت و كسى متعرض او نشد. همچنين گويند: هبيرة همچنان در نجران اقامت كرد و همانجا در حالى كه كافر بود در گذشت.

محمد بن اسحاق در كتاب مغازى خود شعرى از او آورده است كه مطلع آن اين بيت است كه ضمن آن از ام هانى و مسلمان شدن او ياد كرده و گفته است كه چون ام هانى از آيين برگشته و مسلمان شده است از او دورى گزيده است. «آيا هند تو را به اشتياق آورده يا پرسش از او به سوى تو آمده است آرى اسباب جدايى و دگرگونى هاى آن اين چنين است...».

ابن عبد البر در كتاب الاستيعاب مى گويد: ام هانى براى هبيرة بن ابو وهب چهار پسر زاييد كه جعده و عمر و هانى و يوسف نام داشتند، ابن عبد البر مى گويد جعده همان است كه در مورد خود چنين سروده است:«اگر درباره من مى پرسى پدرم از خاندان مخزوم است و مادرم از خاندان هاشم است كه بهترين قبيله است و چه كسى مى تواند در مورد دايى خود به من فخر بفروشد و دايى او همچون دايى من على بسيار بخشنده و عقيل باشد».

[ابن ابى الحديد سپس به توضيح لغات پرداخته و ضمن توضيح در مورد كلمه «ثفنة» پينه زانوهاى شتر] مى گويد: سه تن به سبب كثرت سجود به لقب «ذو الثفنات» معروفند و ايشان حضرت على بن حسين سجاد و على بن عبد الله بن عباس و عبد الله بن وهب راسبى سالار خوارج هستند و طول سجده در پيشانى آنان اثر گذاشته و موجب بسته شدن پينه شده بود. دعبل خزاعى مى گويد: «سرزمين على و حسين و جعفر و حمزه و سجاد ذو الثفنات».