ترجمه و شرح نامه 36 نهج البلاغه؛ بخش اول: دشمنی قریش با امیرالمؤمنین

إلى أخیهِ عَقیلِ بن أبی طالب، فی ذِکْر جَیْش أنْفَذَه إلى بَعْضِ الاَْعْداءِ وَهُوَ جَوابُ کِتاب کَتَبَهُ إلیْهِ عَقیلُ.
از نامه هاى امام(عليه السلام) است که آن را به عنوان پاسخ به برادرش عقيل بن ابى طالب درباره لشکرى که به سوى بعضى از دشمنان گسيل داشته، نوشته است.(1)

نامه در یک نگاه:
ماجراى این نامه چنین است که بعد از داستان حکمین، چون معاویه شنید على(علیه السلام) بار دیگر آماده پیکار با او مى شود، در وحشت فرو رفت و براى تضعیف اراده مردم کوفه و عراق دست به برنامه هاى ایذایى زد از جمله ضحاک بن قیس  را با سه هزار نفر لشکر به عراق فرستاد و گفت: هر کجا مى رسید طرفداران على را به قتل برسانید و اموالشان را غارت کنید و هرگز در یک جا نمانید; شب در یک جا و روز در جاى دیگر و از مقابله با لشکر على بپرهیزید. ضحاک که مرد مغرورى بود خود را به نزدیکى کوفه رسانید. امام(علیه السلام) سپاه بزرگى به فرماندهى حجر بن عدى فراهم کرد و او و لشکریانش را در هم کوبید. عده اى کشته شدند و بقیه از تاریکى شب استفاده کرده و فرار را بر قرار ترجیح دادند.
ماجراى حمله ضحاک اجمالا به عقیل که در مکّه بود رسید. سخت نگران شد و در این هنگام نامه اى به برادرش امیرمؤمنان على(علیه السلام) نوشت که خلاصه نامه اش چنین بود: خداوند تو را از هرگونه ناراحتى حفظ کند و از بلیات نگه دارد. من براى عمره به مکّه آمدم. عبدالله بن سعد (برادر رضاعى عثمان بن عفان) را در مسیر دیدم که با چهل نفر از جوانان از فرزندان طلقا آمده بود. در چهره هاى آنها آثار ناراحتى دیدم. گفتم: اى فرزندان دشمنان پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله) به کجا مى روید؟ مى خواهید به دشمنان اسلام ملحق شوید شما از قدیم الایام دشمن ما بوده اید آیا مى خواهید نور الهى را خاموش کنید؟ سپس هنگامى که به مکّه آمدم دیدم مردم درباره حمله ضحاک بن قیس به اطراف کوفه و غارت گرى هاى او سخن مى گویند. اف بر این دنیا که مرد پستى همچون ضحاک را در برابر تو جسور ساخته; مردى که کمترین ارزشى ندارد و من چنین پنداشتم که شیعیان و دوستانت دست از یاریت برداشته اند. برادر! دستورت را براى من بنویس ما مى خواهیم تا زنده ایم با تو باشیم و با تو بمیریم. به خدا قسم دوست ندارم لحظه اى بعد از تو زنده بمانم. به خداوند عز و جل سوگند که زندگى بعد از تو ناگوار است.
امام(علیه السلام) در پاسخ او نامه مورد بحث را نوشت و به او اطمینان داد که لشکریان ضحاک متلاشى شده اند و بعد از دادن تلفاتى فرار کردند و عقیل خوشحال شد.
جالب توجّه است نویسنده مصادر نهج البلاغه پس از ذکر این نامه (نامه عقیل) مى نویسد: با توجّه به اینکه حمله ضحاک در اواخر عمر على(علیه السلام) واقع شده و عقیل چنین نامه اى حاکى از محبّت شدید و تسلیم فرمان على(علیه السلام) به برادرش نوشته، پس آنچه بعضى مى گویند که عقیل سرانجام برادرش امیر  مؤمنان(علیه السلام) را رها کرد و به معاویه پیوست، دروغى بیش نیست.
این نامه به چند نکته اشاره دارد:
1. حمله جمعى از طرفداران معاویه به اطراف کوفه و برخورد شدید سپاهیان امام(علیه السلام) با او که منجر به شکست سخت آنها شد.
2. شکایت امام(علیه السلام) از قریش و اینکه آنها همان گونه که بر ضد رسول خدا(صلى الله علیه وآله) با یکدیگر متحد شدند، بر ضد امام(علیه السلام) نیز متّفق گشتند.
3. نظر امام(علیه السلام) در مورد کسانى که بیعت با آن حضرت را شکستند و به دشمن پیوستند و اینکه پیکار با آنها لازم است تا به سوى حق بازگردند.
4. یادآورى این نکته که اقبال و ادبار افراد در روح او اثر نمى گذارد و همچنان محکم و استوار در مقابل دشمن ایستاده و خم به ابرو نمى آورد.

داستان ضحاک بن قيس:
همان گونه که قبلاً گفته شد، اين نامه پاسخى است از امام(عليه السلام) به برادرش عقيل درباره داستان حمله ضحاک بن قيس به اطراف کوفه و شکست سخت و عقب نشينى او، بنابراين ضمير در «اليه» به ضحاک باز مى گردد، هرچند بعضى از شارحان، اين داستان را مربوط به «بُسر بن ارطاة» و حمله او به يمن دانسته اند و عجيب تر اينکه بعضى ضمير را به معاويه باز گردانده اند در حالى که هيچ يک از اين دو صحيح نيست.
به هر حال امام(عليه السلام) در آغاز نامه که سيّد رضى آن را براى اختصار حذف کرده (مطابق آنچه در کتاب تمام نهج البلاغه آمده و مصادر نهج البلاغه نيز نقل کرده است) پس از حمد و ثناى الهى و دعاى خير براى عقيل اعلام مى کند که نامه او به وسيله عبدالله بن عبيد ازدى به او رسيده و نگرانى او را از ماجراى حمله ضحاک به اطراف کوفه درک نموده است.
آن گاه براى رفع نگرانى برادر ماجراى لشکرکشى معاويه را به وسيله ضحاک چنين شرح مى دهد و مى فرمايد: «من سپاهى انبوه از مسلمانان را به سوى او (ضحاک فرمانده لشکر معاويه) گسيل داشتم. هنگامى که اين خبر به او رسيد دامن فرار به کمر زد و با ندامت و پشيمانى عقب نشينى کرد; ولى سپاه من در بعضى از جاده ها به او رسيد و اين هنگامى بود که خورشيد نزديک به غروب بود»; (فَسَرَّحْتُ(2) إِلَيْهِ جَيْشاً کَثِيفاً(3) مِنَ الْمُسْلِمِينَ، فَلَمَّا بَلَغَهُ ذَلِکَ شَمَّرَ هَارِباً، وَنَکَصَ(4) نَادِماً، فَلَحِقُوهُ بِبَعْضِ الطَّرِيقِ، وَقَدْ طَفَّلَتِ الشَّمْسُ لِلاِْيَابِ).
«کثيف» به معناى انبوه و پر جمعيّت است و مطابق بعضى از روايات، عدد لشکر امام(عليه السلام) در اينجا چهار هزار نفر بود از افراد تازه نفس و آماده که همچون عقاب بر سر دشمن وارد شدند و به همين دليل ضحاک و لشکرش فرار را بر قرار ترجيح دادند و از حمله خود به اطراف کوفه پشيمان گشتند; ولى لشکر امام(عليه السلام) به تعقيب آنها پرداخت و نزديک غروب به آنها رسيد که شرح ماجرا در جمله هاى بعد از همين نامه خواهد آمد.
تعبير به «مِنَ الْمُسْلمين» اشعار به اين دارد که لشکر مخالف و فرمانده اصلى آنها در شام از مسلمانان نبودند.
تعبير به «شمّر هارباً» در واقع سخريه اى است نسبت به ضحاک، زيرا «شمّر» معمولا به معناى دامن همت به کمر زدن براى انجام کار مهمى است، نه براى فرار که ضحاک آن را انتخاب کرده بود.
جمله «قد طفّلت الشمس» ـ با توجّه به اينکه طفول به معناى نزديک شدن است ـ اشاره به اين است که دو لشکر هنگامى به هم رسيدند که خورشيد نزديک غروب بود و تعبير به «اياب» کنايه از اين است که خورشيد صبحگاهان گويا از مقر خود به سوى ما مى آيد و عصرگاهان به مقرش باز مى گردد و اين تعبير لطيفى است براى غروب آفتاب.
آن گاه در ادامه اين سخن مى فرمايد: «مدت کوتاهى اين دو لشکر با هم جنگيدند و اين کار به سرعت انجام شد; درست به اندازه توقف ساعتى (و ضحاک و لشکرش درمانده و پراکنده شدند) و در حالى که مرگ به سختى گلويش را مى فشرد نيمه جانى از معرکه به در برد و از او جز رمقى باقى نمانده بود و با سختى و مشقت شديد از مهلکه رهايى يافت»; (فَاقْتَتَلُوا شَيْئاً کَلاَ وَ لاَ، فَمَا کَانَ إِلاَّ کَمَوْقِفِ سَاعَة حَتَّى نَجَا جَرِيضاً(5) بَعْدَ مَا أُخِذَ مِنْهُ بِالْمُخَنَّقِ(6)، وَلَمْ يَبْقَ مِنْهُ غَيْرُ الرَّمَقِ، فَلاَْياً بِلأْي مَا نَجَا).
فراموش نبايد کرد که اين ماجرا در خطبه 29 نيز به آن اشاره شده و آن خطبه و اين نامه با يکديگر هماهنگ است.
تعبير به «کَلاَ وَ لاَ» به معناى اين است که اين کار به سرعت انجام گرفت هماهنگ تلفظ کردن «لا و لا» و در بعضى از تعبيرات در کلمات عرب «لا و ذا» گفته مى شود و هر دو اشاره به همان کوتاهى زمان است که در فارسى به جاى آن مى گوييم: مانند يک چشم بر هم زدن.
تعبير به «بَعْدَ مَا أُخِذَ مِنْهُ بِالْمُخَنَّقِ» ـ با توجّه به اينکه مُخنّق به معناى گلوگاه است که اگر آن را فشار دهند انسان خفه مى شود ـ اشاره به اين است که لشکريان امام(عليه السلام) ضحاک را تا پاى مرگ پيش بردند به گونه اى که جز رمقى از او باقى نمانده بود. اين تعبير هم در عربى معمول است و هم در فارسى که وقتى شخصى را تحت فشار شديد قرار مى دهند مى گويند: گلويش را فشرد.
قابل توجّه است که ابراهيم ثقفى در کتاب الغارات ماجرايى را نقل مى کند که تفسيرى است بر جمله امام(عليه السلام): «وَلَمْ يَبْقَ مِنْهُ غَيْرُ الرَّمَقِ; جز رمقى از ضحاک باقى نمانده بود» مى گويد: هنگامى که ضحاک از دست فرمانده لشکر على(عليه السلام) «حجر بن عدى» فرار کرد شديدا تشنه شد، زيرا شتر حامل آب را گم کرد. در اين حال لحظه اى خواب خفيفى بر او عارض شد و به همين جهت از جاده منحرف گرديد. هنگامى که بيدار گشت تنها چند نفر از لشکرش با او بودند و هيچ کس آب به همراه نداشت. بعضى از آنها را فرستاد تا آب پيدا کنند ولى پيدا نشد. ناگهان مردى پيدا شد به او گفت اى بنده خدا تشنه ام مرا سيراب کن. گفت: به خدا سوگند نمى دهم تا قيمت آن را بپردازى. گفت: قيمت آن چيست؟ گفت: قيمتش دين توست. سپس داستان را ادامه مى دهد تا اينکه سرانجام به جمعيتى رسيدند که در آنجا آب بود و سيراب شدند.(7)
تعبير به «لاَْياً بِلأْي» با توجّه به اينکه لأى به معناى شدت است مفهومش اين است که ضحاک و باقيمانده لشکرش با شدتى بعد از شدت، از آن مهلکه نجات يافتند.
سپس امام(عليه السلام) اشاره به بخش ديگرى از نامه برادرش عقيل مى کند که نوشته بود: عبدالله بن سعد (برادر رضاعى عثمان بن عفان) را در مسير ديدم که با چهل نفر از جوانان قريش به سوى مقصد نامعلومى مى روند از آنها پرسيدم به کجا مى رويد اى فرزندان دشمنان پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) آيا مى خواهيد به معاويه ملحق شويد. امام(عليه السلام) مى فرمايد: «(اما آنچه درباره مخالفت هاى قريش با من گفته اى) قريش را با آن همه تلاشى که در گمراهى و جولانى که در دشمنى و اختلاف و سرگردانى در بيابان ضلالت داشتند، رها کن. آنها با يکديگر در نبرد با من هم دست شدند همان گونه که پيش از من در مبارزه با رسول خدا(صلى الله عليه وآله) متحد گشته بودند»; (فَدَعْ عَنْکَ قُرَيْشاً وَتَرْکَاضَهُمْ(8) فِي الضَّلاَلِ، تَجْوَالَهُمْ(9) فِي الشِّقَاقِ(10)، وَ جِمَاحَهُمْ(11) فِي التِّيهِ، فَإِنَّهُمْ قَدْ أَجْمَعُوا عَلَى حَرْبِي کَإِجْمَاعِهِمْ عَلَى حَرْبِ رَسُولِ اللهِ(صلى الله عليه وآله) قَبْلِي).
سپس مى افزايد: «خدا قريش را به کيفر اعمالشان برساند آنها پيوند خويشاوندى را با من بريدند و خلافت فرزند مادرم (پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله)) را از من سلب کردند»; (فَجَزَتْ قُرَيْشاً عَنِّي الْجَوَازِي! فَقَدْ قَطَعُوا رَحِمِي، وَسَلَبُونِي سُلْطَانَ ابْنِ أُمِّي).
جمله «فَجَزَتْ قُرَيْشاً عَنِّي الْجَوَازِي» با توجّه به اينکه «جوازى» جمع جازية به معناى جزا و مکافات عمل است، مفهومش اين است که مکافات اعمال قريش دامان آنها را بگيرد و گرفتار عواقب سوء اعمال خويش بشوند و اين در واقع نفرينى است براى آنها که نه حق خويشاوندى را رعايت کردند و نه اجازه دادند امام(عليه السلام) به خلافتى که خدا براى او مقرر داشته بود و پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) بر آن تأکيد فرموده بود و ضامن سعادت دين و دنياى مسلمانان بود برسد.
آرى آنها در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) سرسخت ترين دشمنان آن حضرت بودند و آتش تمام جنگ هاى ضد اسلام به وسيله قريش و رؤساى آنها برافروخته شد و آخرين گروهى بودند که در برابر پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) تسليم شدند و به او ايمان آوردند، در حالى که ايمان بسيارى از آنها صورى بود نه واقعى.
بعد از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) با خليفه و جانشين او امير مؤمنان على(عليه السلام) نيز همان رفتار را کردند، بلکه بر اثر انگيزه انتقام جويى شدت عمل بيشترى به خرج دادند.
در حديثى از پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم که روزى به على(عليه السلام) خطاب کرد در حالى که گريان بود و اشک مى ريخت و فرمود: «ضَغَائِنُ فِي صُدُورِ أَقْوَام لاَ يُبْدُونَهَا لَکَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِي; براى اين گريه مى کنم که کينه هايى در سينه هاى گروهى وجود دارد و امروز قادر بر اظهار آن نيستند; ولى بعد از من در برابر تو اظهار خواهند کرد».(12)
در ذيل خطبه 172 در جلد ششم همين کتاب (پيام امام اميرالمؤمنين(عليه السلام)) در شرح شکايتى که امام(عليه السلام) از قريش به پيشگاه خدا مى کند گفتار مبسوط ترى درباره دشمنى هاى قريش نسسبت به آن حضرت داده ايم.
تعبير به «ابْنِ أُمِّي» درباره پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) يا به جهت آن است که رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و امام(عليه السلام) هر دو از فرزندان فاطمه مخزومى دختر عمرو بن عمران مادر عبدالله (پدر گرامى پيامبر(صلى الله عليه وآله)) و مادر ابوطالب (پدر گرامى امير  مؤمنان(عليه السلام)) بودند و يا به سبب اينکه فاطمه بنت اسد مادر امير  مؤمنان(عليه السلام) در آن زمان که پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) در کفالت ابى طالب بود همچون مادر به تربيت او مى پرداخت، لذا پيامبر اکرم(صلى الله عليه وآله) درباره او فرمود: «فاطِمَةُ أُمّى بَعْدَ أُمّى; فاطمه بنت اسد بعد از مادرم (آمنه) مادرم بود».
******
پی نوشت:
1 . سند نامه: در مصادر نهج البلاغه آمده است که اين نامه را قبل از مرحوم سيّد رضى، ابراهيم بن هلال ثقفى در کتاب الغارات و ابوالفرج اصفهانى در کتاب الاغانى و ابن قتيبه دينورى در کتاب الامامة والسياسة آورده اند. (مصادر نهج البلاغه، ج 3، ص 332). شرح بيشترى درباره سند اين نامه را که مرتبط با خطبه بيست و نهم امير  مؤمنان على(عليه السلام) است در جلد دوم همين کتاب (پيام امام اميرالمؤمنين(عليه السلام)) ص 203 آورديم.
2 . «سرّحت» از ريشه «تسريح»، همان گونه که در شرح نامه 34 گفتيم به معناى فرستادن کسى دنبال کارى است و به معناى هر گونه رها ساختن نيز آمده است.
3 . «کثيف» به معناى انبوه از ريشه «کثافت» گرفته شده و در عربى به معناى آلودگى نيامده، بلکه اين واژه در فارسى به معناى آلودگى است.
4 . «نکص» از ريشه «نکص» بر وزن «مکث» و نکوص به معناى بازگشت و عقب نشينى است.
5 . «جريض» به معناى کسى است که بر اثر شدت اندوه يا هيجان گلوگير شده است.
6. «مخنّق» به معناى گلوگاه از ريشه «خَنْق» بر وزن «جنگ» به معناى فشردن گلوى کسى است.
7 . الغارات، ج 2، ص 439.
8 . «ترکاض» به معناى دويدن شديد از ريشه «رکض» بر وزن «فرض» به معناى دويدن گرفته شده است و «ترکاض» معناى مبالغه را مى رساند.
9 . «تجوال» به معناى جولان شديد است.
10 . «الشقاق» به معناى دشمنى و مخالفت و جدايى است.
11 . «جماح» به معناى سرکشى کردن است و «جموح» بر وزن «قبول» در اصل به معناى حيوان چموش است سپس به انسان هاى سرکش و حتى حوادث و برنامه هايى که در اختيار انسان نيست اطلاق شده است.
12 . مجمع الزوائد هيثمى، ج 9، ص 118 و کنزالعمال، ج 13، ص 176، ح 36523.