ترجمه و شرح حکمت 137 نهج البلاغه: راه افزایش روزى

راه وسعت روزى:
امام(عليه السلام) در اين كلام كوتاه حكمت آميز اشاره به اسباب فزونى نعمت كرده مى فرمايد: «روزى را به وسيله صدقه فرود آوريد»; (اسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ).
منظور از رزق و روزى تمام مواهب الهى است كه انسان در زندگى به آن نياز دارد و معمولاً بر مواهب مادى از قبيل مال و املاك گوناگون اطلاق مى شود، هرچند درباره امور معنوى نيز به كار مى رود; مثلاً مى گوييم: «اللّهُمّ ارْزُقْنَا الاْيمانَ وَالْيَقينَ; خداوندا ايمان و يقين به ما روزى بفرما». ولى در كلام مورد بحث اشاره به مواهب مادى است. منظور از «صدقه» هرگونه موهبت مادى است كه بدون عوض و با انگيزه الهى در اختيار ديگرى قرار داده شود. امام(عليه السلام) در اين كلام نورانى رابطه نزديكى ميان صدقات و فزونى رزق و روزى بيان فرموده است. اين معنا در روايات ديگر نيز با عبارات متفاوتى آمده است از جمله در حكمت 258 خواهد آمد كه امام(عليه السلام) مى فرمايد: «إذا أمْلَقْتُمْ فَتاجِرُوا اللهَ بِالصَّدَقَةِ; هر زمان فقير و نيازمند شديد با دادن صدقه با خداوند معامله كنيد».
در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه به يكى از فرزندانش فرمود: از آن مالى كه نزد تو بود چقدر باقى مانده؟ عرض كرد: فقط چهل دينار. امام(عليه السلام) فرمود: برو و آن را به نيازمندان صدقه بده. عرض كرد: چيزى غير از آن در بساط نيست. فرمود: مى گويم آن را صدقه بده خدا به جاى آن به ما مى دهد. سپس فرمود: «أَما عَلِمْتَ أنَّ لِكُلِّ شَيْء مِفْتاحاً وَمِفْتاحُ الرِّزْقِ الصَّدَقَةُ; آيا نمى دانى هرچيز كليدى دارد و كليد رزق صدقه است؟» پس برو و آن را در راه خدا به نيازمندان بده. فرزند امام اين كار را كرد. ده روز نگذشته بود كه از محلى چهار هزار دينار خدمت حضرت آوردند. امام(عليه السلام) فرمود: فرزندم! چهل دينار براى خدا دادى و خداوند چهار هزار دينار به ما داد.(1)
*****
نكته:
اسباب و موانع رزق و روزى:
رزق و روزى اسباب و موانع مختلفى دارد. این اسباب و موانع بر دو گونه است: بخشى جنبه مادى و ظاهرى دارد و بخشى جنبه معنوى. اسباب مادى رزق و روزى تلاش و کوشش و دقت در انتخاب کسب و کار و برخورد خوب با مردم و داشتن حساب و کتاب دقیق و امثال آن است. موانع مادى آن نیز تنبلى، بدرفتارى با مردم و اقدام هاى بدون مشورت و بى مطالعه و امثال آن است.
اما اسباب معنوى آن امور زیادى از جمله دادن صدقه و بخشش در راه خداست. قرآن کریم مى فرماید: «(یَمْحَقُ اللهُ الرِّبَا وَیُرْبِى الصَّدَقَاتِ); خداوند ربا را نابود مى کند، و صدقات را افزایش مى دهد»(2) این آیه نیز اشاره به این معنا دارد که صدقه باعث ازدیاد روزى مى شود.
همچنین در احادیث اسلامى آمده است که نماز شب، بیدار ماندن میان طلوع فجر و طلوع آفتاب و پرداختن به ذکر و دعا تأثیر زیادى در فزونى روزى دارد.
از جمله موانع معنوى روزى گناهان مختلف است، از این رو در بعضى از احادیث امیر مؤمنان آمده است: «إذا أبْطَئَتِ الاْرْزاقُ عَلَیْکَ فَاسْتَغْفِرِ اللهَ یُوَسِّعْ عَلَیْکَ فیها; هنگامى که روزى براى تو سخت شد از گناهانت استغفار کن خداوند روزى تو را وسیع مى گرداند».(3)
روایت معروفى نیز در ذیل آیات 10 به بعد سوره «نوح»: (فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کَانَ غَفَّاراً * یُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَیْکُمْ مِّدْرَاراً * وَیُمْدِدْکُمْ بِأَمْوَال وَبَنِینَ وَیَجْعَلْ لَّکُمْ جَنَّات وَیَجْعَلْ لَّکُمْ أَنْهَاراً ...) از امیر مؤمنان على(علیه السلام)نقل شده که گروهى نزد آن حضرت آمدند و از خشکسالى و کمبود فراورده هاى کشاورزى و مانند آن شکایت داشتند. حضرت به همه آنها دستور داد که از گناهان خود توبه کنند و به این آیات استناد فرمود.(4)
در مورد صله رحم از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است که مى فرماید: «صُلَةُ الاْرْحامِ تُزَکِّى الاْعْمالَ وَتُنْمِى الاْمْوالَ; صله رحم اعمال انسان را پاکیزه و اموال را فزونى مى دهد».(5) در مقابل آن قطع رحم باعث تاریکى فضاى زندگى و کمبود روزى است.(6)
*****
پی نوشت:
(1). کافى، ج 4، ص 9، ح 3.
(2). بقره، آیه 276 .
(3). بحارالانوار، ج 74، ص 271 .
(4). تفسیر منهج الصادقین، ج 10، ص 19 و 20 .
(5). کافى، ج 2، ص 150، ح 4.
(6). سند گفتار حکیمانه: در کتاب مصادر نهج البلاغه در ذیل این کلام حکیمانه سند دیگرى براى آن ذکر نکرده و تنها نوشته است: «سَیَأْتِى الْکَلامُ عَنْها بَعْدَ قَلیل; به زودى در این باره سخن خواهیم گفت». (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 121). ولى مرحوم صدوق که قبل از مرحوم سیّد رضى مى زیسته است در کتاب خصال در جلد دوم آن را از امیرمؤمنان على(علیه السلام) در ضمن حدیث اربع مأئة که مشتمل بر چهار صد باب از امورى است که براى مسلمان در دین و دنیایش مفید است آورده است و در کتاب من لا یحضره الفقیه، جلد چهارم آن را تحت عنوان «مِنْ ألْفاظِ رَسُولِ اللهِ(صلى الله علیه وآله) الْمُوجَزَةِ الَّتی لَمْ یُسْبَقْ إلَیْها; از کلمات فشرده پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) ذکر کرده که کسى پیش از او نگفته است» نیز در کتاب کافى گاه از امام صادق(علیه السلام) و گاه از امام ابوالحسن که ظاهراً منظور امام کاظم(علیه السلام) است نقل شده است. (کافى، ج 4، ص 3 و 10)