ترجمه و شرح حکمت 169 نهج البلاغه: آشکار بودن راه حق

نشانه هاى حق آشكار است:
امام(عليه السلام) در اين كلام حكيمانه به كسانى كه حق را با تمام ظهور و بروز آن فهم نمى كنند هشدار مى دهد و مى فرمايد: «صبح براى آنها كه دو چشم بينا دارند روشن است»; (قَدْ أَضَاءَ الصُّبْحُ لِذِي عَيْنَيْنِ).
اشاره به این که کسانى که چشم بصیرت دارند حق را به خوبى درک مى کنند، زیرا نشانه هاى آن کاملاً آشکار است; خواه این حق به معناى ذات پاک پروردگار باشد آن گونه که قرآن مجید مى فرماید: «(سَنُرِیهِمْ آیَاتِنَا فِى الاْفَاقِ وَفِى أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ یَکْفِ بِرَبِّکَ أَنَّهُ عَلَى کُلِّ شَىْء شَهِیدٌ); به زودى نشانه هاى خود را در اطراف عالم و در درون جانشان به آنها نشان مى دهیم تا براى آنان آشکار گردد که او حق است. آیا کافى نیست که پروردگارت بر همه چیز شاهد و گواه است»(1) و یا این که مراد از صبح قرآن مجید است، همان گونه که مى فرماید: «(قَدْ جَاءَکُمْ مِنَ اللهِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُبِینٌ); (آرى) از طرف خدا نور و کتاب روشنگرى به سوى شما آمد».(2) یا این که منظور آیین اسلام و آورنده آن باشد آن گونه که قرآن مى فرماید: «(لاَ إِکْرَاهَ فِى الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنْ الغَىِّ); اکراهى در قبول دین نیست. (زیرا) راه راست از راه انحرافى روشن شده است»(3) و یا این که مراد رسول گرامى اسلام باشد همان گونه که مى خوانیم: «(یَا أَیُّهَا النَّبِىُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِداً وَمُبَشِّراً وَنَذِیراً * وَدَاعِیاً إِلَى اللهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجاً مُّنِیراً); اى پیامبر! ما تو را گواه فرستادیم و بشارت دهنده و بیم دهنده; و تو را دعوت کننده به سوى خدا به فرمان او قرار دادیم و چراغى روشنى بخش».(4)
یا مقصود خود حضرت (و امامان اهل بیت) باشد، چنان که در زیارت «جامعه» آمده است: «خَلَقَکُمُ الله أنواراً فَجَعَلَکُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقینَ حَتّى مَنَّ عَلَیْنا بِکُمْ». و در خطبه 87 نهج البلاغه نیز به این معنا اشاره شده است. یا این که منظور تمام آنچه گذشت و تمام حقایق عالم هستى است.
قرآن مجید در سوره «اسراء» آیه 72 نیز مى فرماید: «(وَمَنْ کَانَ فِى هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِى الاْخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِیلا); اما کسى که در این جهان (از دیدن چهره حق) نابینا بوده است در آخرت نیز نابینا و گمراه تر است».
به هر حال این جمله به صورت ضرب المثلى در آمده و واژه «صبح» کنایه از حق و «ذى عَیْنَیْن» کنایه از صاحبان بصیرت و آگاه و واژه «أضاء» اشاره به ظاهر بودن حق است. حال اگر کسانى گمراه شوند به علّت نابینایى آنهاست، یا این که چشم دارند و بر هم مى گذارند یا خفاش صفت از دیدن آفتاب حق به شب هاى تاریک و ظلمانى پناه مى برند. آنها سزاوار هرگونه سرزنش و مجازاتند آن گونه که شاعر پارسى زبان مى گویند:
راه است و چاه و دیده بینا و آفتاب *** تا آدمى نگاه کند پیش پاى خویش
چندین چراغ دارد و بیراهه مى رود *** بگذار تا بیفتد و بیند سزاى خویش! (5)
*****
پی نوشت:
(1). فصلت، آیه 53.
(2). مائده، آیه 15.
(3). بقره، آیه 256 .
(4). احزاب، آیه 45 و 46.
(5). سند گفتار حکیمانه: در کتاب دستور معالم الحکم (نوشته قاضى القضاعى از علماى قرن پنجم) حکمت پیش گفته به این صورت آمده است: «ما أوْضَحَ الْحَقُّ لِذی عَیْنَیْنِ» نویسنده مصادر بعد از نقل این سخن از منبع مزبور مى گوید: شاید این روایت ترجیح بر آنچه در کلام سید رضى آمده است داشته باشد. (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 142). مرحوم علامه شوشترى در شرح نهج البلاغه خود تصریح مى کند که این کلام حکیمانه به عنوان یک ضرب المثل در کتاب امثال میدانى و امثال ابوهلال عسکرى آمده است. (بهج الصباغة، ج 14، ص 551) مرحوم شیخ صدوق در کتاب امالى خود این کلام حکمت آمیز را از حضرت در نامه اى که به «شریح» نوشت نقل کرده است: «ما أبْیَنَ الْحَقُّ لِذِی عَیْنَیْنِ» (امالى صدوق، ص 388). در کتب زیاد دیگرى نیز این جمله با تعبیرات مختلفى از آن حضرت نقل شده است.